Naamkunde. Jaargang 9

[p. 171]

Het Corpus Gysseling

Met de uitgave van het Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300) wordt beoogd, alle bereikbare Middelnederlandse teksten in het licht te geven, die in origineel of in (uiterlijk) 13de-eeuws afschrift bewaard zijn. Nederlands, gesproken door twintig miljoen mensen en daarmee in aantal sprekers de derde onder de moderne Germaanse talen, is de moedertaal van het noordelijk deel van België (ongeveer zes miljoen sprekers) en van Nederland (ongeveer veertien miljoen sprekers): in de Franse departementen Pas-de-Calais en Nord, is nog steeds (of was tot voor kort) een snel afnemende minderheid bestaande uit een paar duizend (geboren en getogen) Nederlandssprekenden, de laatste vertegenwoordigers uit het eertijds uitgestrekte Frans-Vlaanderen.

Tot voor kort werd Henric van Veldeke's Sente Servas (ongeveer 1200) beschouwd als het oudst geschreven document van enige omvang dat in onze taal bestond en dat het begin van het Middelnederlandse tijdperk markeerde.

Oudnederlands, de taal van vóór 1200, was slechts vertegenwoordigd door een aantal tekstfragmenten en glossen, maar heel deze periode is volledig herzien in het Corpus Gysseling. Aan de andere kant is men het er in het algemeen over eens dat de periode van het Nieuwnederlands omstreeks 1500 is begonnen.

Het Corpus omvat alle Oud- en Middelnederlandse teksten, fragmenten en glossen, die òf een datering van vóór 31 december 1300 dragen, òf op grond van het taalgebruik of andere kenmerken wijzen op een tijdstip vóór 1300.

In deze verzameling is het volledigheidsaspekt iets unieks. Tot nog toe kon men bijvoorbeeld het geschreven Nederlands maar spaarzaam bestuderen, omdat een groot aantal teksten of nog niet uitgegeven waren of slechts per kanselarij of gebied.

De grootste verzameling was die van Fr. Wilhelm en anderen: ‘Corpus der altdeutschen Originalurkunden’ (Lahr, 1932), die daarbij de meeste teksten van het graafschap Holland (Holland behoorde in die tijd tot het Heilige Roomse Rijk) voegde en wel die welke al eerder waren uitgegeven, maar slechts een paar Vlaamse (Vlaanderen was een

[p. 172]

leen van de koning van Frankrijk), waarvan nog slechts een twaalftal was uitgegeven.

De mate waarin Wilhelm's Corpus wat het Nederlands betreft onvolledig is (en gezien zijn opzet om alleen charters op te nemen ook moest zijn) blijkt uit het feit dat Vlaanderen in Gysseling's Corpus I met niet minder dan 1466 documenten is vertegenwoordigd (d.w.z. tweederde van het totale aantal).

Daarnaast moet men voor de 13de eeuw het begrip Nederlands in een iets ander geografisch perspectief zien, dat wil zeggen, het kerngebied van de taal lag ruwweg binnen de driehoek Calais-Düsseldorf-Egmond. Men kan nu moeilijk vaststellen in hoeverre het laat west-Frankische taalgebied in Noord-Frankrijk tussen de zesde en de tiende eeuw Oudnederlands genoemd kan worden, omdat de bestaande teksten daarvoor of te fragmentarisch zijn (namen van Merovingische muntmeesters, Germaanse toponiemen) of te corrupt (de Lex Salica). Het Nederrijns, gesproken in het gebied tussen Maas en Rijn, in het zuiden begrensd door de zogeheten Benrather linie en in het Noorden door het gebied rond Kleef wordt algemeen beschouwd als Nederlands. De Nederduitse dialecten ten oosten van de IJsel, begrensd door het Fries in het Noorden en overgaand in Duitse (Saksische) dialecten aan de oostkant, werden altijd al als niet-Nederlands beschouwd. Omdat ze echter vallen binnen het bereik van ons hedendaagse standaard-Nederlands heeft Gysseling een aantal documenten uit deze gebieden opgenomen in het Corpus.

De nadruk moet niet alleen gelegd worden op het aspect van de volledigheid, maar ook op de betrouwbaarheid van de transliteratie.

Gysseling, een uitstekend paleograaf en oud-conservator, is bij uitstek deskundig op het gebied van filologisch onderzoek van de bronnen die in archieven zijn bewaard.

Omdat zijn werk aan het Corpus altijd een een-manswerk is geweest, heeft Gysseling steeds de gelegenheid gehad al het geschrevene, al het materiaal, ieder dialect, iedere grafische variant of ortografische bijzonderheid in een groter kader te plaatsen en ze met elkaar te vergelijken.

Het belang hiervan voor de localisering en de datering van de verschillende documenten behoeft geen nadere uitleg. Men denke vooral aan die gevallen waarin de textuele gegevens schaars waren.

Met deze uitgave heeft de studie van het Nederlands als aparte taal en als dialect van het Zuidgermaans eindelijk het materiaal gekregen

[p. 173]

(en de sleutel daartoe) dat nodig is om zijn plaats binnen de studie van Germaanse talen te expliciteren.

De sleutel tot het materiaal bestaat in de toevoeging van woordindexen voor lexicaal, morfologisch, syntactisch, orthografisch en statistisch onderzoek. Uit de Middelnederlandse teksten worden alle woordvormen - definitie: iedere opeenvolging van symbolen tussen twee spaties - in alfabetische volgorde in een algemene index aan de teksteditie toegevoegd, met verwijzing naar pagina- en regelnummer. Dit vergemakkelijkt het onderzoek bijvoorbeeld naar de omvang van de woordenschat, dialectische verscheidenheid, voorvoegsels, proclise, maar ook naar modale operatoren of complementen bij werkwoorden.

De retrograde woordenlijst is van belang in het bijzonder met betrekking tot het onderzoek naar de suffixen, pronominale enclise, werkwoordelijke vervoegingen, meervoudsvorming, diminutiva et cetera. De woordfrekwentielijst en de woordlengtelijst stellen de onderzoeker in staat snel een indruk te krijgen van een aantal kwantitatieve aspecten van de lexicologie, in het bijzonder de verhouding klankwet - woordfrekwentie, dialect-woordfrekwentie en tijd van optekening-woordfrekwentie.

Over de auteur.

Dr. Maurits Gysseling is geboren op 7 september 1919, in Oudenburg bij Brugge.

Hij studeerde Germaanse Filologie aan de Universiteit te Gent, waar hij in 1945 maxima cum laude de doctorstitel verwierf op een dissertatie getiteld: Toponymie van Oudenburg, Tongeren, 1950.

Bovendien deed hij in 1946 examen voor archivaris en paleograaf waarna hij meer dan tien jaar werkzaam was als archivaris-conservator in verschillende Belgische archieven.

Zijn loopbaan wordt gekenmerkt door een ongelooflijke wetenschappelijke productiviteit, voornamelijk op het gebied van de onomastiek en de oudste Nederlandse oorkonden, waarbij hij zich langzamerhand tot een van de beste kenners van het oudere en oudste Nederlands ontwikkelde.

Mijlpalen in zijn loopbaan zijn de uitgave van de ‘Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta’ samen met de historicus A. Koch (Tongeren, 1950); zijn ‘Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland’

[p. 174]

(Tongeren, 1960); zijn ‘Nederzettingsnamen en Nederzettingsgeschiedenis in de Nederlanden, Noord-Frankrijk en Noord-West-Duitsland’ in samenwerking met A. Verhulst (Amsterdam, 1968), vergezeld van een groot aantal tekstuitgaven, hoofdzakelijk als voorbereiding voor dit Corpus, zoals: ‘Gentse Leprozenstatuten van 1236’ (in Studia Germanica Gandensia V (1963) 9-43; ‘Het Oudste Goederenregister van Oudenbiezen, 1280-1344’ in samenwerking met J. Buntinx (Tongeren, 1965).

Hij stelde ook een ‘Proeve van een Oudnederlandse Grammatica’ op, Studia Germanica Gandensia III (1961) 9-52 en VI (1964), 9-43.

Voorlopig echter vormt dit ‘Corpus van Middelnederlandse Teksten’ het hoogtepunt in zijn reeks publicaties.

Deze enorme een-mansonderneming waarvoor Gysseling de Westeuropese bibliotheken en archieven heeft nagezocht, hetgeen resulteerde in deze unieke uitgave van het volledige tekstmateriaal vóór 1301 is iets ongeëvenaards in deze eeuw, waarbij de gedachte aan het baanbrekende werk van de beroemde filologen uit de 19de eeuw zich opdringt. Dit Corpus verschaft de studies van het Nederlands een nieuwe grondslag.

Voor deze prestaties werd Gysseling in 1970 de grote vijfjaarlijkse Belgische wetenschappelijke Baron Holvoet-prijs toegekend.

Met dit Corpus hebben de germanisten, met name de Neerlandici, en de historici, met name ook de medievalisten, een niewe toetssteen gekregen voor de resultaten van hun onderzoek.

Technische gegevens en inhoud.

Het ‘Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300’ zal voorlopig in twee reeksen worden uitgegeven, te weten reeks I Ambtelijke Bescheiden en reeks II Literaire Teksten. Reeks III, Glossen wordt nog overwogen. Van reeks I, de Ambtelijke Bescheiden zijn inmiddels 4 delen verschenen. Deze bevatten bijna 2100 documenten (charters, wettelijke passeringen, handelsbepalingen, rekeningen, inventarissen en dergelijke) in de taal van hoofdzakelijk het westelijk deel van het toenmalig Nederlandse taalgebied.

De documenten zijn chronologisch gerangschikt, beginnend omstreeks 1200 A.D. en eindigend op 31 december 1300 A.D. Elk document wordt voorafgegaan door een regest en een beschrijving en wordt gevolgd door een tekstkritisch apparaat.

[p. 175]

In totaal zijn er 4 delen van met in totaal XXVII-2891 pagina's. De uitgave zal vervolmaakt worden door de toevoeging van vier woordindexen.

Hiertoe is het hele werk op ponsband overgebracht en op informatiedragers gezet, opdat de hele woordenschat automatisch gerangschikt kon worden.

De woorden worden niet nader gelemmatiseerd. Latijnse en Franse woorden werden niet opgenomen.

De vier indexen (eigenlijk één index en drie woordenlijsten) zijn:

1.	een alfabetische index met verwijzing naar pagina en regelnummer van de tekstuitgave.
2.	een retrograde lijst, alfabetisch gerangschikt.
3.	een lijst volgens afnemende frekwentiewaarde (waarbij de woorden met gelijke frekwentie in alfabetische volgorde staan).
4.	een lijst van woorden met afnemende lengte (de woorden met gelijke lengte zijn alfabetisch gerangschikt). Deze indexen zullen 5 delen van elk ongeveer 700 bladzijden omvatten.

In een beknopte inleiding wordt verantwoording afgelegd over de criteria die een rol hebben gespeeld bij de keuze van woorden.

De 9 delen van het Corpus worden uitgegeven in het formaat 17 × 24 cm op houtvrij, getint papier en gebonden in groen linnen band met opdruk in bladgoud op een rood tintvlak.

De uitgever is Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, Nederland. De prijs bedraagt Fl. 1,560 -

Instituut voor Nederlandse Lexicologie

Leiden.

W.J.J. Pijnenburg