Naamkunde. Jaargang 7

(1975)– [tijdschrift] Naamkunde– rechtenstatus

[Nummer 3-4]

Typen van terpnamen vooral in de oude kern van WestergoGa naar voetnoot(*)

1.	Van het Drentse zand naar de Friese kwelder.
2.	De verbreiding van de terpnaamtypen. 2.1. Groningen. 2.2. Oostergo. 2.3. Westergo. 2.4. De oude kern van Westergo.
3.	Tegenstellingen tussen terpnaamtypen. 3.1. Tussen Tzum en Wommels (met kaart en luchtfoto). 3.2. Gysseling's naamtypen. 3.3. Namen op -um. 3.4. Namen op -werd. 3.5. Namen op -ens.
4.	Indelingen en verkenningen. 4.1. Appellatief, adjectief en persoonsnaam. 4.2. Opvattingen. 4.3. Periodiseringen.
5.	Trosvorming rond Tritsum (Besluit met Bibliografie).

Wat kan de zin zijn van een beperkt onderzoek naar terpnamen, juist in de oude kern van Westergo? In de eerste plaats het feit dat hier de drie voornaamste naamtypen (die op -um, -werd en -ens) in flinke trossen voorkomen. Kuipers (1950, 6; 1957, 54) heeft de aandacht gevestigd op de concentraties van werd-namen en ens-namen rond Wommels tegenover de um-concentratie iets noordelijker.

Vervolgens hebben we bij dit onderzoek het voordeel van het beschikbare materiaal: 1. onder meer de laat-oudfriese teksten over de rechtsomgang van Franekeradeel, 2. de studies van Kuipers over de toponiemen rond Wommels en Kubaard uit de vijftiger jaren en 3. het ‘Toponymisch Woordenboek’ van Gysseling (1960) en

vooral de terpenatlas van Halbertsma (1963), bestaande uit een atlasdeel en een vrij uitvoerig tekstdeel.

In de derde plaats is het van belang dat deze oude kern van Westergo vooral in de vijftiger jaren ook de aandacht van de archeologen Van Giffen en zijn opvolger Waterbolk heeft getrokken. Na proefgravingen in de terprestanten van Felsum, Klein Gietens, Hichtum en Kubaard werd besloten een systematisch onderzoek te verrichten in de terp van Tritsum in het hart van Westergo (Waterbolk 1961, 218).

Wanneer we spreken over de oude kern van Westergo, sluiten we ons aan bij het werk van Postma, een dichterlijke geleerde die met zijn zienersblik toch met beide voeten op de grond bleef staan. In zijn boek over De Friesche kleihoeve (1934, 23-30, 42-5 en 72-4 met kaart I en II) bestudeerde hij die kern en hield zich nauwgezet aan de feiten.

Maar in zijn voorwoord en ook in zijn verzen riep hij een beeld op van het oude terpenlandschap, zoals in een vers uit 1937 ‘Fan it Fryske lân’ in de bundel ‘It sil bistean’:

 
En hawwe jimme wol ris west - sa moat ik noch freegje - to Tsjom,
 
Sintrum fan âld Fryslân, kearn fan de klaei fan it Westereach?
 
Kenn' jimm' de pleatsen fan Tritsum en Teetlum yn heel har birin,
 
En de diken, de platte, slein om it âldste gea?

1. Van het Drentse zand naar de Friese kwelder.

Waterbolk heeft er op gewezen dat ook in Drente vormen van aardewerk voorkomen die identiek zijn met het oudste terpenaardewerk. Daarom heeft hij het voornaamste type naar twee belangrijke vindplaatsen in Drente en Friesland ‘Ruinen - Wommels I’ genoemd. Zandverstuivingen en andere redenen hebben toen veel bewoners van de drentse zandgronden (o.a. Ruinen) gedwongen uit te wijken naar elders.

Ze hebben zich kunnen vestigen op de hoogste punten van de kweldergronden van Friesland en Groningen die juist rijp werden voor bewoning (o.a. Wommels). Waterbolk 1961, 220 vond nu dat de terp van Tritsum van ongeveer 500 vóór Christus af waarschijnlijk permanent bewoond is geweest. In 1968, 44 sprak hij over parallelle continuïteit in de terpen van Tritsum en Ezinge in Groningen. Deze ononderbroken bewoning laat zien hoe de kolonisten van de drentse zandgronden met hun Ruinen-Wommels cultuur zich hebben ontwikkeld tot de Friezen van later.

Volgens Waterbolk 1961, 224 hadden zij zich in Tritsum gevestigd aan een getijdengeul en wel op de hoge oevers van een meander. Deze meander was al gedicht en door de terp overdekt in de romeinse tijd, toen dit gebied dichtbevolkt en welvarend was. Het ligt nu voor de hand de naam Tritsum zo mogelijk in verband te brengen met de oudste bewoners. De eerste nederzetting uit ongeveer 500 vóór Christus kan echter geen germaanse naam gehad hebben, omdat het Oergermaans pas enkele eeuwen vóór Christus is ontstaan.

Daarentegen beschouwt men -um en andere suffixen van terpnamen wel als germaans. Daarom wil ik eerst stilstaan bij de voornaamste typen van terpnamen en hun verspreiding, vooral in de tegenwoordige provincies Friesland en Groningen. Ze komen ook daarbuiten voor, vooral in Oostfriesland. Dit wil ik niet buiten beschouwing laten, maar Halbertsma's terpenatlas ‘Terpen tussen Vlie en Eems’ biedt het voordeel van een overzichtelijke verzameling voor de twee provincies tussen beide rivieren.

2. De verbreiding van de terpnaamtypen.

Als de voornaamste typen van terpnamen beschouwt men de volgende vier, waarbij ik voorbeelden kies uit de omgeving van Franeker:

A.	- die op -um, die hier meestal wel terpnamen, maar elders gewone plaatsnamen zijn, hetzij (1) uit hêm, ouder haim, b.v. Lankum uit Wlanckum (1409 kop. S.O. II, 18), woonplaats van *Wlanka, ‘de Trotse’ (en de zijnen) wegens osaks. en oeng. wlank, trots?, hetzij (2) uit een dativus pluralis als locativus, b.v. Miedum, uit Medum (1417 kop. S.O. II, 10), op de maden, hooilanden? Het is vaak moeilijk uit te maken of een naam tot (1) of (2) hoort.
B.	- die op -(we)rd of -ward(en), uit *wurthi-, samenhangend met het oude nederl. woord woerd, b.v. Salverd uit Ztalwert (1406 kop. S.O. II, 18), *Thiâdlawerth, woerd van Tsjalla (en de zijnen) of *Thiâlwerth, woerd met een thiâl, wiel(vorm)?
C.	- die op -ens uit -ingi, ouder -ing-ja, b.v. Witzense* (1406 kop. S.O. II, 18), de gemeenschap van Witze of Wytse en de zijnen?
D.	- die op -weer (vooral in Groningen) of -wier in Friesland, uit ofri. -were, dat ten dele op -werf teruggaat, b.v. Wier (Menaldumadeel), uit Werue (1256-1270 kop. en 1440 kop. Muller 1906, 348 en Miedema 1975).

Dit vierde type beschouwt men over het algemeen als jonger dan de drie andere; daarom blijft het hier buiten beschouwing. In zijn terpenatlas heeft Halbertsma de 1190 terpen van Friesland (955) en Groningen (235) voor zover ze namen dragen, om begrijpelijke redenen geordend per gemeente en binnen elke gemeente volgens het alfabet. Om een globaal overzicht te krijgen van de verspreiding der drie terpnaamtypen verwijs ik naar Halbertsma's lijst (1963, 265).

Het leek mij beter hier nu niet de cijfers te geven van alle kleine groningse gemeenten, maar van groepen van gemeenten die min of meer (kunnen) samenhangen. Andere indelingen zijn mogelijk, maar ik moest een keuze doen om een uitgangspunt voor vergelijkingen te krijgen. Ik begin in het oosten, waar ik (voorlopig) -ing(e) bij de ens- namen, -heem bij de um-namen en wierde bij de werd-namen indeel, ook al wijst de plaatselijke uitspraak (wier) in de richting van de wier-namen.

Met wisseling van suffixen heb ik nu geen rekening gehouden: het is practisch om voorlopig van de vormen uit te gaan die bij Halbertsma te vinden zijn. Per streek geef ik eerst het totaal aantal terpnamen der drie typen, zodat men ook kan zien hoe de verhouding is van de drie typen onderling in die streek. De zogenaamde percentages staan tussen haakjes en dienen alleen om de verhoudingen enigszins aan te duiden.

2.1. Groningen.

Fivelgo-oostkust: Appingedam, Delfzijl, Bierum, Termunten:

Totaal: 26, UM: 9 (35%), WERD: 14 (54%), ENS: 3 (11%)

Fivelgo-binnenl.: 't Zandt, Loppersum, Stedum, Ten Boer:

Totaal: 21, UM: 12 (57%), WERD: 5 (24%), ENS: 4 (19%)

Hunzego-oosten: Middelstum, Kantens, Usquert, Warffum:

Totaal: 13, UM: 3 (23%), WERD: 8 (62%), ENS: 2 (15%)

Hunzego-midden: Baflo, Winsum, Adorp, Bedum:

Totaal: 16, UM: 9 (56%), WERD: 4 (25%), ENS: 3 (19%)

Hunzego-Marne: Ulrum, Leens, Eenrum:

Totaal: 8, UM: 5 (62,5%), WERD: -, ENS: 3 (37,5%)

Humsterland: Aduard, Hoogkerk, Ezinge, Oldehove:

Totaal: 24, UM: 12 (50%), WERD: 11 (46%), ENS: 1 (4%)

Bij deze indeling valt op dat de werd-namen in het oosten en noorden op een veilige afstand liggen van de oude Fivel-delta die geen terpen kent. Er ligt een reeks werd-namen ten zuiden van de Fivel-delta

(ongeveer van Delfzijl tot Stedum) en een reeks ten westen van deze delta (van Usquert tot Westerwijtwerd bij Middelstum). Evenzo vinden we werd-namen op enige afstand ten oosten van de oude Hunze-delta (het Reitdiep van nu; bij Adorp en Baflo) en ten zuidwesten van deze delta in de gemeenten Ezinge, Oldehove, Hoogkerk en Aduard.

Ook de um-namen blijven op veilige afstand ten zuiden van de Fivel-delta en van de Hunze-delta, maar we vinden ze wel ten oosten en noorden van de Hunze (of het Reitdiep), met inbegrip van het vroegere Marne-eiland bij de Lauwerszee. De Marne kent géén werd-namen, wel enkele ens-namen. Deze laatste komen vrij sporadisch en verspreid voor, terwijl de um-namen meestal het talrijkst zijn. Als we de wierde-namen niet bij de werd-namen tellen, daalt het aantal in Fivelgo-oostkust van 14 tot 10.

2.2. Oostergo

Van Groningen gaan we naar Oostergo: het gebied rond de steden Dokkum en Leeuwarden, tussen de Lauwerszee en de middeleeuwse Middelzee. Bij de terpnamen gaat het hier vooral om vier noordelijke gemeenten. Halbertsma heeft beide steden weer bij hun platteland ondergebracht: Leeuwarden bij Leeuwarderadeel en Dokkum bij Oostdongeradeel. De weinige terpnamen in andere, aangrenzende gemeenten (Tietjerksteradeel, Dantumadeel en Kollumerland) sluiten zich wel aan bij de terpgemeenten langs de noordkust.

Oostdongeradeel (bij de Lauwerszee):

Totaal: 11, UM: 7 (64%), WERD: 2 (18%), ENS: 2 (18%)

De aansluitende terpnaam Burum (Kollumerland) en drie andere uit Dantumadeel zouden het totaal op 15 brengen en de um-namen van 7 op 11 (73%).

Westdongeradeel (hoofdplaats: Ternaard):

Totaal: 18, UM: 5 (28%), WERD: 9 (50%), ENS: 4 (22%)

Ferwerderadeel (hoofdplaats: Ferwerd):

Totaal: 17, UM: 8 (47%), WERD: 9 (53%), ENS: -

De aansluitende terpnamen Janum en Birdaard (Dantumadeel) geven een totaal van 19, maar veranderen de onderlinge verhoudingen niet.

Leeuwarderadeel (hoofdplaats nu: Stiens):

Totaal: 30, UM: 13 (43%), WERD: 12 (40%), ENS: 5 (17%)

Toevoeging van terpnamen uit het aangrenzende Tietjerksteradeel zou het aantal ens-namen met 3 verhogen.

Nu volgen nog vier gemeenten uit Midden-Friesland die maar ten dele bij Oostergo gehoord hebben, maar bij de voorgaande aansluiten, wanneer men langs de oostoever van de vroegere Middelzee naar het zuiden gaat in de richting Sneek. Zij geven vrij kleine aantallen namen.

Midden-Friesland: Idaarderadeel (Grouw), Rauwerderhem, Utingeradeel (Akkrum) en Wymbritseradeel (rond Sneek en IJlst; bij Westergo horend).

Totaal: 39, UM: 18 (46%), WERD: 13 (33%), ENS: 8 (21%)

Terugkijkend vinden we in Oostdongeradeel aan de Lauwerszee een situatie die lijkt op die van de Marne aan de oostkant van de Lauwerszee: weinig terpnamen, maar naar verhouding veel um-namen.

Ten noordwesten van Dokkum zien we een net van een 20 werd-namen: de kustdorpen Ferwerd, Holwerd en Ternaard en vele kleine plaatsen zuidelijk daarvan in de gemeenten Ferwerderadeel en Westdongeradeel, een paar ook over de grenzen met Leeuwarderadeel en Dantumadeel (Birdaard aan de Dokkumer Ee).

Trosjes um-namen liggen, hetzij in dit net: Janum (Dantumadeel) en de zogenaamde Vlieterpen, hetzij oostelijker (bij Dokkum). Rijen van um-namen vinden we in het oosten: langs de Lauwerszee en in het westen langs de kust van de vroegere Middelzee (Finkum, Hijum, Hallum, Marrum) en ook zuidelijker (Jelsum, Kornjum, Britsum) boven Leeuwarden.

In Leeuwarderadeel houden aantallen werd- en um-namen elkaar ongeveer in evenwicht. Dit geldt op kleinere schaal ook in de andere gemeenten ten oosten van de Middelzee: Idaarderadeel en Rauwerderhem, maar in Utingeradeel vinden we 6 um-namen, terwijl de werd- en -ens-namen er ontbreken.

2.3. Westergo.

Nu gaan we over de Middelzee naar het westen: naar Westergo, waar Halbertsma de steden ook weer bij het platteland heeft ondergebracht: Franeker bij Franekeradeel, Harlingen bij Barradeel en Bolsward bij Wonseradeel. Wij kunnen voor de terpnamen onderscheid maken tussen:

A.	- de drie noordelijke gemeenten, van de westkust naar het oosten: Barradeel (hoofdplaats: Sexbierum), Franekeradeel en Menaldumadeel (hoofdplaats: Menaldum).
B.	- de drie zuidelijke gemeenten, van de westkust naar het oosten:

Wonseradeel (hoofdplaats Witmarsum), Hennaarderadeel (hoofdplaats: Wommels) en Baarderadeel (hoofdplaats: Mantgum).

We vinden hier 196 terpnamen van de drie typen.

Totaal: 196, UM: 94 (48%), WERD: 52 (27%), ENS: 50 (25%)

De verhoudingen tussen de typen is echter in het noorden heel anders dan in de zuidelijke gemeenten.

NW (Barradeel): 12, UM: 9 (75%), WERD: 1 (8%), ENS: 2 (17%)

Franekeradeel: 42, UM: 30 (72%), WERD: 6 (14%), ENS: 6 (14%)

NO (Menaldumadeel): 13, UM: 11 (84,6), WERD: 1 (7,7), ENS: 1 (7,7)

Tellen we de aantallen van de drie noordelijke gemeenten bij elkaar op, dan krijgen we voor het

Noorden: 67, UM: 50 (75%), WERD: 8 (12%), ENS: 9 (13%)

Vervolgens nemen we van de zuidelijkste gemeenten de westelijkste (Wonseradeel) en de oostelijkste (Baarderadeel) afzonderlijk en samen: West (Wons.): 50, UM: 22 (44%), WERD: 17 (34%), ENS: 11 (22%) Oost (Baard.): 36, UM: 13 (36%), WERD: 11 (31%), ENS: 12 (33%) West & Oost: 86, UM: 35 (41%), WERD: 28 (32%), ENS: 23 (27%)

Na deze omwegen benaderen we nu Hennaarderadeel, de middelste van de drie zuidelijke gemeenten, met zijn opmerkelijke verhoudingen: Midden (= H.): 43, UM: 9 (21%), WERD: 16 (37%), ENS: 18 (42%)

Terwijl in de meeste gemeenten de um-namen het talrijkst zijn en de ens-namen bijna altijd het minst talrijk, zijn in Hennaarderadeel de verhoudingen precies omgekeerd.

Toch zit er wel enige lijn in de verschuivingen, want beginnend in het noorden met zijn vele um-namen, vooral aan de kust, zien we hun aantal sterk dalen in de randgemeenten Wonseradeel en vooral Baarderadeel. Andersom hebben de noordelijke gemeenten weinig werd- en ens-namen. Dit geldt ook voor andere gemeenten dicht bij de noordkust en een rivierdelta, zoals Oostdongeradeel en de Marnegemeenten bij de Lauwerszee.

2.4. De oude kern van Westergo.

Om de bijzonder sterke tegenstelling tussen de verhoudingen in Hennaarderadeel en die in Franekeradeel beter na te gaan, moeten we de gemeentegrenzen voorlopig buiten beschouwing laten. Waarschijnlijk zijn de tegenstellingen ouder dan de gemeentegrenzen, ook voor zover zij die van de middeleeuwse ‘delen’ of grietenijen voortzetten. Daarom lijkt het van belang de kern van het oude Westergo

te bekijken, een gebied waar drie gemeenten aan elkaar grenzen: Franekeradeel, Wonseradeel en Hennaarderadeel. Het ligt dus tussen de stadjes Franeker en Bolsward en tussen Tzum (Fran. dl) en Wommels (Henn. dl).

Het noorden van Westergo vormde in de late Middeleeuwen een samenhangend geheel onder de naam ‘De Vijf Delen’. Deze naam wijst al op een uiteenvallen van een grotere eenheid in kleinere delen. De vijf zijn, te beginnen in het noorden: Barradeel, Franekeradeel, Menaldumadeel, Baarderadeel en Hennaarderadeel. Afgezien van namen uit deze streken in de vaak verhoogduitste registers van Fulda, zijn we vooral aangewezen op vrij late latijnse, oudfriese en ook enkele middelnederlandse oorkonden.

Het meeste materiaal hebben we nog wel voor Franekeradeel, doordat hier de teksten van de ‘Rechtsomgang’ uit 1406-1438 bewaard zijn gebleven, zowel de regeling of ‘ordinancie’ als het register (S.O.II, 17 en 18 en Overdiep & Tjessinga). Hier was een rechtscollege ontstaan van acht rechters waarvan één grietman was. Elk jaar kregen acht andere rechtvoerende ‘staten’, (boeren)huizingen met grond, de beurt om rechters aan te wijzen. Franekeradeel was hiervoor verdeeld in vier Fiarndelen (Vierendelen) van elk twee eedsgebieden, die een rechter leverden. Binnen de eedsgebieden werden de beurten ook weer verdeeld. Zo was de ‘Rechtsomgang’ de dienstregeling voor de beurten bij het leveren van een rechter.

Van de vier Fiarndelen was het zuidelijkste Tzumminga Fiarndel, maar hier waren merkwaardigerwijze de rechters uitgesloten van de grietmanskeuze. Dit Fiarndel (met een hoofdletter) bestond weer uit vier onderdelen, fiarndelen met een kleine letter, namelijk:

a.	Tzumminga fiarndel: Tzum, Barrum en Laakwerd (in het westen),
b.	Faltema fiarndel: Tallum, Faltum en Teetlum (in het zuidoosten),
c.	Tritzema fiarndel: Tritsum, Tolsum en Koum (in het zuidwesten),
d.	Rijpera fiarndel: Holprijp, Herum en Truurd (ten noorden van Tzum).

Drie vierde van deze twaalf plaatsnamen gaat op -um uit.

Overdiep en Tjessinga 106 hebben verondersteld dat Tzumminga Fiarndel eerst bij Hennaarderadeel heeft gehoord. Maar Postma 1951, 152 achtte het waarschijnlijker dat Tzum vroeger een aparte, zij het kleine grietenij is geweest. Bij de aanleg van de eerste dijk vormde het al een eigen geheel binnen Westergo.

Van Buijtenen 1958, 17 herinnerde er aan dat het klooster Prüm in 1222 in de villa Chzimingen (Tzum) het ‘jus patronatus’ had op een kerk, die een van de beste was van Friesland: ‘una de melioribus Frisie’. Ook moest het klooster veel cijnsen ontvangen uit andere villae, vrij dicht bij Tzum. Kort daarna heeft het Cisterciënser klooster Bloemkamp bij Bolsward Tzum verworven. Daarom moeten Tzum en omgeving volgens Van Buijtenen 1961, 65 en 114 exempt gebied zijn geweest van Bloemkamp. Dit klooster bezat ook Herum (bij Tzum) en Jorum (bij Kubaard, waarover verderop meer), maar tussen 1349 en 1373 gingen ze weer verloren (Van Buijtenen 1958, 18). Spahr van der Hoek 1969 (Samenleven 58 en 72, noot 24) heeft gewezen op de evenwichtige stemmenverhouding tussen Barradeel, Franekeradeel (met inbegrip van Tzum) en Hennaarderadeel. Maar met Tzum bij Hennaarderadeel gerekend, was er een wanverhouding. Door zijn um-namen had Tzum zich met zijn omgeving blijkbaar vanouds op het noorden georiënteerd en niet op Hennaarderadeel.

Voor deze namen vinden we ook gegevens in de ‘Aanbreng der Vijf Deelen’ (voor 1511 en 1514) die door Tjessinga zijn uitgegeven, en eveneens in de atlassen van Schotanus, niet alleen voor Franekeradeel, maar ook voor Hennaarderadeel. Voor deze laatste gemeente hebben we de studies van Kuipers, terwijl het aangrenzende Wonseradeel in 1969 door Spahr van der Hoek is bestudeerd.

3. Tegenstellingen tussen de terpnaamtypen.

Om nu over de gemeentegrenzen heen oudere toestanden te ontdekken, kunnen we toevallig uitgaan van een interessant kaartje dat door verschillende publicaties bekend is. Het is te vinden bij Edelman 135 en ook bij Cnossen 1971, 63, Feteris 27 en in ‘De bodem van Nederland’, 32.

3.1. Tussen Tzum en Wommels (met kaart en luchtfoto).

Dit kaartje is gebaseerd op de onderzoekingen van Veenenbos en geeft erosiegeulen in het knipkleigebied tussen Tzum, Waaxens en Wommels en bovendien de terpen van dit gebied in de oude kern van

De oude kern van Westergo, tussen Franeker in het noorden en Bolsward in het zuiden

illustratie

Erosiegeulen in het knipkleigebied tussen Tzum, Waaxens en Wommels (naar Veenenbos uit Edelman, 1950) (ongeveer 5 bij 7 kilometer)

Terpnamen op	-um,	-werd,	-ens.
noorderhelft:	12,	3,	-,
zuiderhelft:	3,	10,	6,
samen: 34	15,	13,	6.

Luchtfoto uit 1959 van Tritsum (de terp met drie boerderijen midden-boven, binnen de kronkelboog van de Plattedijk) en naar het zuidoosten: het terpje Jorum en even zuidelijker: het dorp Kubaard op de driesprong. Zie verder de tekst: 3.1. en 5.
K.L.M. Aerocarto B.V. Fototheek Topografische Dienst.

Westergo. Alleen Doyum en Sidlum heb ik toegevoegd. Aan de zuidkant zien we een uitloper van de Middelzee. Door de toenemende invloed van de zee in de 10^e eeuw, die men wel de postkarolingische transgressie noemt (zie 4.3. hierna), werden de geulen van dit gebied door erosie uitgeschuurd.

De bewoners waren toen weer gedwongen tot verhoging der terpen en begonnen met de aanleg van de eerste dijkjes, o.a. de zogenaamde Plattedijk of Groenedijk, die de terpenreeks omvat van Tzum, Barrum, Koum, Fatum, Teetlum, Tritsum, Tolsum, Laakwerd en Sidlum (Winsemius 1943, 57). Op het kaartje heb ik de terpnamen bij benadering trachten te localiseren, maar b.v. bij Barsum komen dit kaartje en de terpenatlas (en de luchtfoto) niet overeen. De Plattedijk, die men in de 10^e eeuw dateert, heb ik met een stippellijn ingetekend evenals enkele latere dijkjes.

Vermoedelijk geldt het beeld van het kaartje (zonder de dijkjes) ook voor de voorafgaande eeuwen van de karolingische periode en misschien nog vroeger. Cnossen 1971, 62 heeft er op gewezen dat de zee bij het toenemen van zijn invloed telkens weer gebruik maakte van de vroegere geulen en kreken. Tussen ca. 300 en 800 is de oppervlakte van dit gebied gevormd zoals hij nu nog vaak is. De kalkarme afzettingen uit deze periode hebben meestal knippige eigenschappen.

Dit geldt vooral voor het gebied ten zuiden van de zavelgronden van Tzum en naaste omgeving. Vanuit de Middelzee werd het landschap rondom Wommels met knipklei overdekt (Cnossen 1971, 63-4). Misschien kan de tegenstelling tussen de streek in het noorden met zijn um-namen en het zuiden zonder um-namen hiermee verband houden? Dit wil niet zeggen dat al deze namen pas in deze periode zouden zijn ontstaan. Zoals de terpen uit verschillende perioden dateren, kan dat ook voor hun namen gelden.

Het kaartje geeft 15 um-namen die op het bovenste deel een dichte tros vormen: Lollum, Barsum en Jorum zijn de zuidelijkste. In het noordwesten vallen de 3 werd-namen op: Laakwerd, Loerd en Rillaard. Maar de andere 10 van de 13 werd-namen op dit kaartje staan op de onderste helft, vooral rond Wommels. Hier vinden we ook 6 ens-namen, die een onderdeel vormen van de tros van 11 ens-namen rond Wommels (inbegrepen), maar ten dele buiten dit kaartje.

Op de luchtfoto liggen bovenaan drie terpen met stafrijmende namen: Tolsum in het noordwesten, Tritsum meer naar het midden en Teetlum in het noordoosten. De Plattedijk loopt in een kronkelboog

om Tritsum heen: ten oosten, zuiden en (als onderdeel van de latere Slachtedijk) in het westen (met de Tolsumerzijl). Door zijn grasbegroeiing is de Plattedijk of Groenedijk ten zuiden van Tritsum alleen zichtbaar door de sloten aan beide kanten. De Slachtedijk is beter te zien: als een slingerende verkeersweg loopt hij van het noordwesten (over de Tolsumerzijl) naar het zuiden, waar de Kubaarderlaan oostwaarts aansluiting geeft naar Kubaard. In het westen stroomt de Tzummervaart langs Lopens (en Barsum) via de Tolsumerzijl in de richting van Tzum, in het noorden, maar niet meer op de luchtfoto.

Zuidelijk van de Plattedijk en aan weerskanten van de Kubaarderlaan wijst de grillige verkaveling op de oude geulen die er ongeveer van het westen naar het oosten liepen, o.a. tussen Kubaard en Jorum, iets noordelijker. Deze geulen scheidden het um-namengebied in het noorden van het zuiden met zijn namen op -werd en -ens. Laard ligt ten zuiden van Kubaard en Gietens nog zuidelijker. Waaxens en Wommels staan net niet meer op de foto.

3.2. Gysseling's naamtypen.

De 39 namen die ik hierna onder 3.3. (um), 3.4. (werd) en 3.5. (ens) bespreek, heb ik overgenomen zoals ze in de terpenatlas van Halbertsma staan: 38 op zijn kaart, Laard in de lijst achter in zijn boek. De oudste en voornaamste vormen heb ik toegevoegd omdat ze waarde kunnen hebben voor de verklaring. Dat ik vaker naar Ekwall en Gysseling verwijs dan naar anderen die ik heb geraadpleegd, bewijst mijn grote waardering voor hun werk.

Bij mijn pogingen tot etymologiseren en ontraadselen heb ik vrij veel, maar zeker niet alle mogelijkheden genoemd. Ik heb mij voorlopig tevreden gesteld met de m.i. voornaamste en die heb ik voorzichtig voorzien van vraagtekens. Ik heb mij graag aangesloten bij Gysseling 1969, 47, die bij de haim-namen (na samenstellingen met een volksnaam als Engelum, uit Angla haim, woonplaats van Angelen) vier typen onderscheidt die ik hier overneem met een voorbeeld:

a.	- een appellatief of adjectief met haim: Britsum (woonplaats met of bij een brug); dit type is vaak moeilijk te onderscheiden van appellatieven in de dativus pluralis zoals misschien Wirdum, op de woerden, terpen, of toch: haim, woonplaats op de woerd?
b.	- een patroniem op -inga, genitief pluralis met haim: Herbaijum, woonplaats van Haribaud, later: Herbâd en de zijnen.

c.	- een (specifiek Fries?) patroniem op -a, genitief pluralis met haim: Wijnaldum, woonplaats van Winiwald en de zijnen.
d.	- een persoonsnaam in de genitief enkelvoud met haim: Witmarsum, woonplaats van Hwîtamêr.

Ook bij de namen op -werd kan men deze vorming veronderstellen. Die op -ens, -enze moeten teruggaan op -ing-ja, waarin het eerste suffix wijst op een behoren tot de persoon of het appellatief, terwijl -ja een geheel of gemeenschap aan zal duiden (Gysseling 1969, 46), b.v. Harns / Harlingen uit *Harilingja bij de persoonsnaam Harilo of Harila en Grins / Groningen uit *grôningja, het groene geheel. Bij enkele namen van dit type is het mogelijk dat ze teruggaan op archaïsche namen op -inja: Gysseling 1969, 44 heeft het groningse Kantens uit Kantingja - vergeleken met het nu noordfranse Cantaing uit Kantinja- en Harlingen met Herlin.

Naast het type met -ingja neemt Gysseling 1969, 46 een nevenvorm op -ingum aan die in het noorden niet zo gebruikelijk lijkt. Hij voert b.v. Dokkum terug op Dokkingum: de gemeenschap van Dokko (of Dokka) en de zijnen. Als dit juist is, moeten we bedenken dat volgens Halbertsma 1970, 42 de terp van Dokkum vermoedelijk pas na 754 (de dood van Bonifatius) is ontstaan. Maar wanneer er geen persoonsnaam, doch een appellatief, een natuurnaam in deze plaatsnaam zou schuilen, zou ik - evenals Gysseling - niet uitgaan van de waarschijnlijk verhoogduitste vormen als Tochingen (uit Fulda).

Halbertsma denkt hier aan een waternaam Toghe, tocht (sloot), maar het is mij niet duidelijk hoe deze t- tot de d- van Dokkum kon worden. Dan zou ik eerder met Gysseling van Dokkingum als nevenvorm van Dokkingja willen uitgaan. Als de persoon Dokka een rol kan hebben gespeeld bij het ontstaan van Dokkum en zijn naam, kon dit waarschijnlijk pas in of na 754 gebeuren. Maar de plaatsnaam zou toch wel ouder kunnen zijn, ingeval er een appellatief, de plantenaam dokke (J. de Vries 1971) in schuilt evenals blijkbaar in het engelse Docking (Ekwall).

De omwonenden zouden de onbewoonde plaats dan misschien al lang voor 754 gekend hebben als een verzameling dokken: een plaats met zuring, waterlelies of soortgelijke planten? Maar voorlopig waag ik het niet hier dieper op in te gaan: ik wilde alleen laten zien, hoe weinig we nog weten over deze toch vrij vroeg bekende friese plaatsnaam. Daarom wil ik mij ook bij de volgende lijst met namen van de

voorlopigheid der verklaringen bewust blijven, al is het beter iets te geven dan niets; een voorzichtige veronderstelling kan het onderzoek bevorderen.

3.3. Namen op -um.

1.	Barrum (Fran. dl). Beerma buren (1406), Berrum (1427, 1433 kop. S.O.II, 18). Berrem (1457 orig. S.O.I, 141). Berrum (1511, 1514 Tjessinga, F 24, 44). Haim, woonplaats van Bera ‘de Beer’, eng. bear (Beran, zwakke genit. sing.), van Bera en de zijnen (patroniem in de genit. plur.) of op een berg(je), hoogte (appellatief)? Zie Ekw. Barham. Of misschien berra, kale woonplaats? Zie Gysseling 1960, Baardonk, Baarle, Barenberg.
2.	Barsum (Wons. dl): 1698 Schot., 1718 Schot.-Halma. Haim, woonplaats van *Bairaz, later Bêr ‘de Beer’, eng. boar (Bêrs-: sterke genit. sing.)? Zie Ekw. Barsham, maar ook Winkler, 26: Barse, oude persoonsnaam.
3.	Doyum (Fran. dl). Dodoghema buren (1402 kop. S.O.II, 7). Dodeghum (1406 kop. S.O.II, 18; 1433 kop. S.O.II, 17, ook Dodeghama voor de bewoners). Doedeghum (1413, 1421, 1431 kop. S.O.II, 18). Doyem, Doyama wrd (1434 orig. S.O.I, 64). Haim, woonplaats van Dôda en de zijnen (patroniem -inga, genit. plur.)? Niet te verwarren met Dongjum (Frand. dl, maar noordelijk van Franeker), o.a. Donijnghum (1417 kop. S.O.II, 10). Donghum, Donninga, Donninghama voor de bewoners (1433 kop. S.O.II, 17). Haim, woonplaats van Dunning- of Dunn(a) en de zijnen (met -inga-patroniem in genit. plur.)? Zie Ekw. Do(n)nington, Donyland.
4.	Fatum (Fran. dl). Faltema fiarndel, -buren; Faltma (1433 kop. S.O.II, 17). Faltum (1457 orig. S.O.I, 141). Fautum (1511, 1514 Tjessinga, F 20-22, 42). Haim, woonplaats bij de fald-, de omheinde melkplaats of schaapskooi, ned. -vaalt, eng. fold? Wel geen dat. plur. als locat. *Faldum, want de -d is blijkbaar voor -haim verscherpt. Plaatselijke uitspraak [fɔ:təm] zoals in fri. sâlt [sɔ:t], zout. Zie Stroop 123.
5.	Felsum (Henn. dl): 1511 Tjessinga, H 22, 24. Felsum (1529-1538 Van der Meer 60). Felsum, Felsom (1575 kop. Sibr. Leo 54, 56). Haim, woonplaats van *Fail-, later Fêl- ‘de Trouwe’?

	Vergelijk ofri. fêlich, veilig en Ekw. Felsham, maar ook Winkler 99: Felse, oude persoonsnaam. Of misschien een vervorming van een waternaam als Felisun, ned. Velzen? Zie Gysseling 1960, Velzen.
6.	Herum (Fran. dl). Heterheim (945 kop. Buit. Hett. 233 en Halbertsma 1963, 118: Hederum). Hederma tilla (1402 kop. S.O.II, 7). Hederim (1417 kop. S.O.II, 10). Hedrum, Hedrama (de bewoners, 1418), Herum (1419, 1427, 1431), Hedrum (1433 kop. S.O.II, 18). Hederama, Hedrum, Hederuma (1433 kop. S.O.II, 17). Hederem (1457 orig. S.O. I, 141). Haim, woonplaats met hagedoorn, meidoorn (appellatief) of - als de gelijkstelling met Heterheim uit 945 onjuist zou zijn - dat. plur. als locat.: bij de meidoorns? Zie Ekw. Hatherden, -leigh, Hathern, -ton.
7.	Jorum (Henn. dl). Jorumme gued, Jorumme Terp (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1957, 55; Halbertsma 1963, 121: Jorummaterp). Jorum (1664 Schotanus; 1698 Schotanus). Haim, woonplaats van *Eburaz, ‘de Ever’ en de zijnen, met het patroniem op -a, genit. plur.? Zie voor de oudnoorse vorm Jor- Ekw. York en Miedema 1966: Jorwerd.
8.	Koum (Fran. dl). Coygghum (1410 kop. S.O.II, 18). Koem (1433 kop. S.O. II, 17). Coema land (1457 orig. S.O.I, 141). Kouum (1718 Schot.-Halma). Plaatselijke uitspraak [kɔṷəm]. Haim, woonplaats van Côfa of Coda en de zijnen, met -inga-patroniem in genit. plur.? Zie Ekw. Coventry, Cobham, Coddington, Codford, Codham.
9.	Lollum (Wons. dl). Lolingum (1256-1270 kop. Muller 1906, 338; Muller 1915, 33-34). Lovelingum (1319. Buit. Hett. 211, 216 en Muller 1906, 352, n. 3). Lollingum (1440) alias Lollum (ca. 1482 Muller 1906, 338, 359). Ruygelollum (1664 Schotanus, 1718 (Schot.-Halma), fri. (Rûge)lollum tegenover Lutkelollum (Fran. dl), fri. Lytselollum, in ofri. oork. Lollinghum (1417 kop. S.O.II, 10). Lollegum (1411, 1425, 1429 kop. S.O.II, 18). Lollegum, Lolleghum (1433 kop. S.O.II, 17). Beide namen: haim, woonplaats van Lulling, Lull, *Lovel, Lolle en de zijnen, met -inga-patroniem in genit. plur.? Vergelijk: Lullus, leerling en koorbisschop van Bonifatius, en Ekw. Lolworth, Lullingstone, Lullington, Lulsley, Lulworth.
10.	Sidlum (Fran. dl). Zytlem (1514 Tjessinga, F 45). Sijdlum (1640, mededeling van O. Santema). Sitlum (1718 Schot.-Halma).

	Haim, woonplaats van *Sidula (Met *Sidulan als zwakke genit. sing.?) of van *Sidula en de zijnen (patroniem in genit. plur.)? Zie Ekw. Sidlesham (met sterke genit. sing.) en Gysseling 1960, Senserhuizen en 1969, 46.
11.	Teetlum (Fran. dl). Tetlum (1433 kop. S.O.II, 18). Teetlama buren (1433 kop. S.O.II, 17). Teetlem (1490 orig. S.O.I, 379). Teethlama hues (1497 orig. S.O.I, 430), Teetlum (1502 orig. S.O.I, 460). Haim, woonplaats van Têtila of Tâtila (met -n van de zwakke genit. sing.)? of: van hem en de zijnen (patroniem in genit. plur.)? Zie Ekw. Adlestrop, Talton, Tatsfield (met of zonder sterke genit. -s).
12.	Tjallum (Fran. dl). Tallem, Talma buren (1433 kop. S.O.II, 17). Tallem (1511, 1514 Tjessinga, F 19, 25, 41, 50). Tallum (1529-1538 Van der Meer 62). Tallum (1575 kop. Sibr. Leo 34, 42). Haim, woonplaats van Talla (met -n van de zwakke genit. sing.) of van Talla en de zijnen (met -a van het patroniem in de genit. plur.)? De Tj-vorm bevreemdt. Zie verder Ekw. Tale, Tallington en hierna: Tellens, nr. 39.
13.	Tolsum (Fran. dl). Tollesheim (945 kop.). Tolsum (1433 kop. S.O. II, 17). Tolsum (1514 Tjessinga F 44). Tolssum (1529-1538 Van der Meer 62). Haim, woonplaats van Tull, Toll (met sterke genit. sing.)? Zie Ekw. Tollesbury, Gysseling 1960, Tolsum, maar ook Winkler 401: Tolse, oude persoonsnaam.
14.	Tritzum (Fran. dl). Tritzum (1406, 1423), Tritzema bueren (1432 kop. S.O.II, 18). Tritzema fiarndel, Tritzema, Tritzem (1433 kop. S.O.II, 17). Tritsem (1457 orig. S.O.I, 141). Tritsen, Tritzen Tritzem (1511, 1514 Tjessinga, F 22, 26, 42). Tritssum (1529-1538 Van der Meer 62). Haim, woonplaats, hetzij met drie (huizen? Halbertsma 1963, 225): via een ofri. T(h)rî-ets* uit de pregerm., indo-europ. afleiding *Trî-akio-, dus: ‘drie’ met een collectiefsuffix, - hetzij: woonplaats met drie kanten of oevers (van Waterbolk's meander onder de terp), of in een driehoek: via een ofri. T(h)rî-edze- uit de pregerm., indo-europ. samenstelling Trî-aki- (vergelijk: eng. edge, ofri. edze, lat. acies)? Haim, hêm of het um-suffix kan onder invloed van de omgevende um-namen zijn toegevoegd, evenals b.v. in Ammersum uit Ambriki. Zie hierna onder 5: Trosvorming rond Tritsum. Als de naam op haim van Tredda zou teruggaan, kon hij pas in germ. tijd ontstaan

zijn wegens de afleiding van het uitsluitend germ. treden (Ekw. Tredington).

15.

Tzum (Fran. dl). Chzimingen (1222 Prüm). Zimminghum (1335 Utr.). Tzomgom (1400 Verwijs, Oorl. Albr.). Ztunga (1406), Ztunghum (1408, Ztumma fiaerndel (1409), Stunga (1410), Ztumghum (1413), Stunghum (1413), 't Zumma fiarndel (1419), enz.: kop. S.O.II, 18). Ztumgha buren (1433 kop. S.O.II, 17). Ztungha buren (ibidem). Tzumma diic (1434 orig. S.O.I, 64). Plaatselijke uitspraak: [tsjom]. Haim, woonplaats van *Theudi-mêr (?) en de zijnen, met umlautsfactor, dus: ofri. *Thiûd-mêr?, Tzumma, Tzomma, later Tsjomme, en met -inga-patroniem in genit. plur.? Vergelijk Gysseling 1964, 41 en de ofri. vrouwennaam Thiamke, Tyamme in de oorkonden, uit *Theud- zonder umlautsfactor: *Thiâdm-? Zie Gysseling 1969, Tjum en Buitenr. Hett. 209.

3.4. Namen op -werd.

16.	Barkwerd (Henn. dl). Berckwert (1511 Tjessinga, H 17, 20). Berckwert (1529-1538 Van der Meer 60). Berkwert (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1957, 54). Barkwert (1698 Schotanus; 1718 Schot.-Halma). Plaatselijke uitspraak: Berkwert (Kuipers, a.w.). Woerd van *Berika (met zwakke genit. sing. op -n) of van *Berika en de zijnen (met het patroniem op -a, genit. plur.) of mag men toch al een berk(je) op de kwelder verwachten? Zie Ekw. Barking (Berica en -ing), Barkway, Barkwith (-worth), Berkeley, Berkley (berkenbos).
17.	Braard (Henn. dl): 1511 Tjessinga, H 13 noot. Braerdera guedt (1529-1538 Van der Meer 60). Misschien van dezelfde oorsprong als Braerd (1451 kop. S.O.I, 124 en 1459 orig. S.O.I, 156) bij Wirdum? Bramenwoerd of bremwoerd (oeng. brôm, eng. broom, brem, niet braam)?, *Brâm-werd, waarin de m door assimilatie verdween: *Brâwerd, waaruit: Braard? Naarding 52-53 veronderstelde een *Bradawerd, maar wat zou dit moeten betekenen?
18.	Britsaard (Henn. dl). Britsaerd (1472 orig. S.O.I, 226). Bridzaert, Britzaerdt, Britsaert (1511 Tjessinga, H 8, 10). Brytzaert, Britsaerdt (1529-1538 Van der Meer 60). Uit *Britsawerd (Naarding 54)? Is hierin brug het eerste bestanddeel, evenals in Britsum? Zie Gysseling 1960, Britsum. Anders in Britswerd in Baarderadeel: Bretsenewarth (1256-1270 kop. Muller 1906), Bretsenewerth

	(1440, ook bij Muller 1906, 352), waarin ofri. britsen, gebroken, gesplitst?
19.	Kubaard (Henn. dl). Cubawerth (1256-1270 kop. Muller 1906, 336). Cubanwerd (1335 Buit. Hett. 210). Kubaerd (1453 orig. S.O.I, 134). Coebaert (1543 Benefic. boeken: Muller 1906, 291). Koebaard (1698 Schotanus). Woerd van Cubba (met zwakke genit. sing. op -n) of van Cubba en de zijnen (met het patroniem op -a, genit. plur.) of: woerd met kobben, hetzij: ‘zeemeeuwen’, hetzij: ‘visfuiken’? Zie Ekw. Cubbington, Cubley en J. De Vries 1971, kobbe en kub.
20.	Laakwerd (Fran. dl). Laecwart (1423 kop. S.O.II, 18). Laecwert Laeckwerdera stinze (1433 kop. S.O.II, 17). Laeckwert, Laquert (1511, 1514 Tjessinga, F 22, 24, 44-45). Laeckwert (1529-1538 Van der Meer 61). Plaatselijke uitspraak [lI.əkwit]. Woerd met *lauka-, ofri. *lâk, look, evenals in Lacuurd (10^e eeuw, Oostfriesland) en Locuuirde (791 kop., Zeeuws Vlaanderen)? Zie Gysseling 1960, Loquard, Lookwaarde en Ekw. Lackford, Leckhampstead, enz.
21.	Laard (Henn. dl). Volgens Kuipers 1957, 54: Laerdt (1543 Benefic. boeken), Laerder terp (ca. 1685). Misschien dezelfde naam als (Lutje)Laard (fri. Lytselea, Westdongeradeel, bij Dokkum, Kalma-Spahr van der Hoek 114), Lanfurt (2^e helft 8^e eeuw, kop. Gysseling 1960, Laard), mogelijk: woerd met of aan een laan? Na de assimilatie van de n kon uit de a, gevolgd door de w een ofri. â ontstaan. Ook dezelfde naam als Laard (bij Rauwerd, Rauwerderhem): Laerd (1476 orig. S.O.I, 266)? Verder Laard (Wymbritseradeel, bij Bolsward): Allaerd (1481 orig. Kuipers 1957, 54 en Us Wurk 3, 1954, 50), misschien woerd van Alla, nu Alle, of van Alla en de zijnen (genit. plur. als patroniem?) Zie Halbertsma 1963, 267; zijn terpenatlas geeft zuidelijk van Kubaard geen Laard, maar Grits. Hierover Kuipers 1957, 56.
22.	Loerd (Wons. dl). 1718 Schot.-Halma; Eekhoff. Plaatselijke uitspraak Luurd (volgens Spahr van der Hoek 1969, Fr. pl. 36 en Geak. 64: Luerd, vermoedelijk uit *Luwert). Woerd van Luda (en de zijnen: patroniem in genit. plur.)? Zie Ekw. Ludworth en Naarding 52 en 54.
23.	Rillaard (Wons. dl). Misschien: Rustleuurt (945 kop. Gysseling 1960, 874 en Halbertsma 1963, 118). Rysselaerdt, Risselaerdt, Rislaerd (1543 Benefic. boeken: Winkler 313 en 317). De eerste

	vorm kan in Fulda verminkt zijn. Woerd aan de ril uit *rîzlô? Z.ie J. De Vries 1971, ril en Spahr van der Hoek 1969, Fr. pl. 36 en Geak. 64.
24.	Staperd (Henn. dl). Staepaert, Stapaert (1511 Tjessinga, H 10, 18). Staepert (1529-1538 Van der Meer 62). Stapert (1698 Schotanus; 1718 Schot.-Halma). Hoge woerd: bij ofri. stâp, hoog? Zie Kuipers 1950, 5 en Ekw. Steep (Holme).
25.	Swingaard (Henn. dl). Swingoerdt (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1950, 6 en 1957, 57). Woerd of oord met zwijnen (zie Ekw. Swingfield uit Swinesfeld) of aan een zwin, kreek? Zie Kuipers 1957, 56, Ekw. Swin, Swine(fleet) en J. De Vries 1971, zwin. Ter verklaring van de g kan men in het eerste lid ook een ing-afleiding zien van zwijn of zwin, evenals in de naam van het naburige Swyns, hierna: nr. 38.
26.	Tornwerd (Henn. dl). Tornwert (1664 Schotanus; 1718 Schot-. Halma). Plaatselijke uitspraak: [tṷanwit]. Evenals Toornwerd (gem. Middelstum, Groningen), Thornuurd (1^e helft 11^e eeuw: Gysseling 1960, Torenwerd): woerd met doornen (ofri. thorn)? Zie Gysseling 1969, 49.
27.	Tywerd (Henn. dl). Tyeurdt, Tyurd (1511 Tjessinga, H 13). Tyuerdt (1529-1538 Van der Meer 62). Tyuerd (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1950, 5 waar ook de volgende vormen:) Tyort (1572), Tiurdt (1573), Twerda (1765). Woerd aan de tia, ofri. voor waterloop of grenslijn? Zie Schönfeld 247 en Ekw. Teffont, Tyburn.
28.	Walperd (Henn. dl). Walpert, Walport (1529-1538 Van der Meer 62). Walpart (1557 Roarda 84). Walp (1698 Schotanus). Walp (1718 Schot.-Halma). Woerd aan of met een waterloop uit een bron of welput: *wall-apa, welwater? Vergelijk ofri. walla, s., bron en v., wellen, koken.

3.5. Namen op -ens.

29.

Gietens (Henn. dl). Gottincheim (2^e helft 8^e eeuw, kop.)? Gutinge (945 kop.). Getens (1511 Tjessinga, H 17). Ghetens (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1957, 54). Gietens (1738 Kuipers, a.w.). Een afleiding op -ingja van het appellatief *guti, geut, stroom, oeng. gyte (Holthausen)? Zie Ekw. Guiting; Gysseling 1960, Gottincheim; Halbertsma 1963, 118: Gutinge, Gietens (maar Gottincheim: 117), doch ook Winkler 127: Giete, oude persoonsnaam.

30.	Harns (Henn. dl). Haens (1511 Tjessinga: H 31), Hans (1619, ca. 1680: Kuipers 1957, 54). Evenals Harlingen / Harns wel een afleiding op -ingja van de persoonsnaam *Harila, dus: de gemeenschap van Harila en de zijnen? Zie Gysseling 1968, 196.
31.	Lopens (Henn. dl). Lobheim (945 kop.: Halbertsma 1963, 118). Lopens, Loppens (1511, 1514 Tjessinga, H 17, 19, F 54). Lopens (1529-1538 Van der Meer 61). Lopens (1543 Benefic. boeken: Kuipers 1957, 55). Een afleiding op -ingja van de persoonsnaam Lopp: de gemeenschap van Lopp en de zijnen? Mogelijk samenhangend met de villa Lopetei op het romeinse schrijftafeltje uit het naburige Tolsum? Zie Ekw. Lopham, Loppington; Gysseling 1960, Loppersum, Lopsen; Winkler 242: Lope, Looppe, oude persoonsnaam.
32.	Waaxens (Henn. dl). Waxlinghe (1256-1270 kop. Muller 1906, 338). Waxlinge alias Waxens (1440 ibidem). Waxlinze (1440 ibidem, 352). Waexens, Waxens (1543 Benefic. boeken: ibidem 293). Waexens (1664 Schotanus). Waaxens (1718 Schot-Halma). Een afleiding op -ingja van een appellatief *waks-islan, een deverbativum van waxa, groeien, met het suffix -islan (later ook -elsa)? Dus misschien: *wakslingja, aangroeisel? Zie voor het suffix Ahlsson 138, noot 7, 229 en 238. Wegens de oudste vormen zal Waaxens in Westdongeradeel een andere oorsprong hebben. Zie Gysseling 1960, Waaksens.
33.	Westerlittens (Henn. dl). Letenzera zyl (1469 kop. S.O.II, 68). Letens, Westerletens, Leetens (1511 Tjessinga, H 9, 11, 13-14). Letens, Westerletens (1529-1538 Van der Meer 61, 62). Letenser sylroed (1538 kop. S.O.II, 210). Westerlittens (1664 Schotanus; 1718 Schot.-Halma) tegenover Oesterleetens (ca. 1482 Muller 1906, 362), Lechinke (ibidem 363: lees Lethinge), Lechenghe (1256-1270 ibidem, 352, lees Lettenge (1440 ibidem). Een afleiding op -ingja van het appellatief *lête, waterdoorlaat, open waterloop (Ekw. Ledburn, Longleat en Schönfeld 151-152)? Of anders van de persoonsnaam *Lêta (laat, horige): de gemeenschap van *Lêta en de zijnen? Zie Gysseling 1960, Latem, Latum.
34.	Wommels (Henn. dl). Wimelinghe (1256-1270 kop. Muller 1906, 336). Wemelenze (1335 Buit. Hett. 190, noot). Wymelinge alias Wommelze (1440 Muller 1906, 336). Wommelse (1447 orig. S.O.I, 99). Wommels (1664 Schotanus; 1718 Schot.-Halma). Een afleiding op -ingja van de persoonsnaam *Winiwald of *Wimila:

	de gemeenschap van W. en de zijnen? Zie Gysseling 1960' Wemeldinge, Wommelgem en de oude fri. nevenvorm swomme bij swimme, zwemmen.
35.	Fyns (Feins) (Henn. dl). Fijns (1511 Tjessinga, H 11, noten). Fyns (1529-1538 Van der Meer 60). Oude plaatselijke uitspraak [fi:ⁿz] (mededeling mr. H.W. Kuipers). Een afleiding op -ingja van de ofri. persoonsnaam Fya: de gemeenschap van F. en de zijnen? Zie S.O.I, 166 (1462 orig.): Fya. Of van ofri. fia, vee: verzamelplaats, stalling van vee?
36.	Geins (Henn. dl). Geynzera gued (1481 orig. S.O.I, 307). Gheyns (1511 Tjessinga, H 13-14). Geyns (1531 orig. S.O.II, 357). Gheyns (1529-1538 Van der Meer 60). Een afleiding op -ingja van de ofri. persoonsnaam Geia: de gemeenschap van Geia en de zijnen? Zie S.O.I, 99 (1447 orig.): Geyya en Ekw. Ginge, een afleiding van een oeng. vorm die overeenkomt met ofri. gêie, boete, en oudnoors geigr, schade, ook bijnaam, volgens J. De Vries 1962, geigr.
37.	Sippens (Henn. dl). Sippens (1511 Tjessinga, H 8). Sippens, Sippensera saete (1529-1538 Van der Meer 62). Een afleiding op -ingja van de ofri. persoonsnaam Sippa: de gemeenschap van Sippa en de zijnen?
38.	Swyns (Henn. dl). Zwinsseraga (1491 orig. S.O.III, 23). Swijns (1492 orig. S.O.I, 394). Zwyns, Zwins, Swyns (1511 Tjessinga, H 10-13). Suyns (1529-1538 Van der Meer 62). Oude plaatselijke uitspraak volgens mededeling van mr. H.W. Kuipers [swi:ⁿz]. Een afleiding op -ingja van zwin, kreek of zwijn: samenloop van kreken of verzamelplaats van zwijnen, ruimte voor zwijnen? Zie ook hiervóór: 25. Swingaard.
39.	Tellens (Henn. dl). Tellens (1449 orig. S.O.I, 107). Tellensera zyl (1469 kop. S.O.II, 68). Tellens (1511 Tjessinga, H 9, 15). Tellenser zylroed (1538 kop. S.O.II, 210). Een afleiding op -ingja van een waternaam of persoonsnaam *Tel bij het ofri. adj. tel, snel? Zie Ekw. Tale, Tallington en ook hiervóór Tjallum, nr. 12.

4. Indelingen en perspectieven

De vele vraagtekens in de voorgaande lijst geven bij zoveel onzekerheden alleen de zekerheid dat onze veronderstellingen niet allemaal tegelijk juist kunnen zijn. Maar bij gebrek aan beter moeten we voorzichtig verder gaan om de vorming der namen te overzien.

4.1. Appellatief, adjectief en persoonsnaam.

Volgens Gysseling's indeling (3.2. hiervóór) komen we tot de volgende groepen van mogelijke samenstellingen met -haim en -wurthi, voorzien van de nummers uit onze lijst:

a.	- 16 met een mogelijk appellatief of adjectief, de eerste vier met -um, de volgende 12 met -werd: 1. berg(je) of bar, kaal, 4. fald, melkplaats of schaapskooi, 6. hagedoorn, meidoorn, 14. groep van drie of driehoek, 16. berk, 17 braam (of brem?), 18. brug, 19. kobbe(n), zeemeeuwen of visfuiken, 20. look, 21. laan, 23. ril, 24. stâp, hoog, 25. zwin of zwijn, 26. doorn, 27. tia, waterloop of grenslijn, 28. walp, welwater?
b.	- 4 met een patroniem op -inga, genit. pluralis, alle vier met -um: 3. Dôda, 8. Côfa of Coda, 9. Lo(ve)la of Lull(ing), 15. Theudimêr?, nu: Tsjomme?
c.	- 12 met een (specifiek Fries?) patroniem op -a, genitief pluralis, de de eerste 8 met -um, de volgende 4 met -werd: 1. Bera, de Beer, eng. bear, 2. Barse, 5. Felse, 7. Ever(zwijn), 10. Sidula, 11. Têtila, 12. Talla, 13. Tolse, 16. Berika, 19. Cubba, 21. Alla, 22. Luda?
d.	- 11 met een persoonsnaam in de genitief enkelvoud, hetzij misschien sterk (de eerste 3?), hetzij alle 11 zwak; de eerste 7 met -um, de volgende 4 met -werd: 2. Bêr, de Beer, eng. boar, of Barse?, 5. Fêl, de Trouwe, of Felse?, 13. Tull, Toll of Tolse?, 1. Bera, de Beer, eng. bear, 10. Sidula, 11. Têtila, 12. Talla, 16. Berika, 19. Cubba, 21. Alla, 22. Luda?

Na deze samenstellingen (26 mogelijkheden met -um en 20 met -werd) zien we twee typen van afleidingen. Allereerst de weinig voorkomende op -um, dus de dativus pluralis als locativus: hier misschien alleen 6. Hederum, bij de meidoorns, al lijkt -um uit haim wel zo waarschijnlijk met het oog op de oude vorm Heterheim.

Dan de afleidingen met -ens, waarvan

e.	- 6 mogelijk afgeleid van een appellatief of adjectief: 29. geut, stroom, 32. (aan)was, (aan)groeisel, 33. (door)laat, open stroom, 35. vee, 38. zwijn of zwin, 39. tel, snel?
f.	- 8 mogelijk afgeleid van persoonsnamen: 30. Harila, 31. Lopp, 33. Lêta, de horige, 34. Winiwald of Wimila, 35. Fya, 36. Geia, 37. Sippa, 39. Tel?

Dit kunnen we ook kort samenvatten en indelen:

A.	- 24 met persoonsnamen beginnend (in westgerm. of ofri. vorm; bij samenstellingen: in genit. plur. of sing.), waarvan 12 met -um uit haim, 4 met werd en 8 met -ens?
B.	- 20 met appellatieven beginnend, waarvan slechts 4 met -um uit haim (hoewel misschien 1 met -um, dat. plur.), 11 met werd en 5 met -ens?
C.	- 3 met adjectieven beginnend: 1. bar, kaal, met -um, 24. stâp, hoog, met -werd, en 39. tel, snel, met -ens?

Het valt op dat de persoonsnamen vooral een rol schijnen te spelen bij de namen op -um en naar verhouding ook bij de minder talrijke namen op -ens. De appellatieven lijken vooral voor te komen bij de werd-namen en naar verhouding het minst bij de talrijke um-namen.

Aanduidingen van stroompjes komen vrij veel voor: ril, tia, geut, (door)laat, zwin en mogelijk ook Felison? Daarnaast ook planten, struikgewas en misschien zelfs boompjes: braam (of brem?), doorn, hagedoorn, look, berk? Verder dieren: vee, zwijn, kobben (indien: zeemeeuwen), fald als verblijfplaats van schapen (of ook van koeien?)? Verkeer dat niet over het water ging, kon een brug of laan volgen. Ondanks onze terughoudendheid bij zoveel onzekerheden zien we toch wel enkele aanwijzingen omtrent de woordenschat der terpbewoners.

Terwijl de vorm vaak een oer- of westgermaans karakter zal hebben gehad, vinden we meestal latere, noordzeegermaanse en oudfriese vormen en ontwikkelingen, b.v.:

a.	- monoftongering van oergerm. diftongen: au in Laakwerd (20) en Staperd (24) en waarschijnlijk ai in Bêr (2) en Fêl (5).
b.	- een lange palataal in Têtila (11) en Lêta (33), maar niet voor -m: Brâ(m)werd (17).
c.	- een korte palataal uit oergerm. a in Tel (39) en met umlautsfactor in Harila (30), maar niet in Talla (12).
d.	- oergerm. eu vertoont friese vormen in Thiûdi- (15, met umlaut) en fia (35, zonder umlaut).
e.	- het umlautsproduct van oergerm. u, b.v. in brug (18) en geut (29) is ontrond: Getens, Britsaerd, -werth, evenals vaak in het Engels.
f.	- ook de palatalisatie en assibilatie van g en k in Britsaerd (18) en Tritsum (14) is engels: b.v. bridge en edge. Maar Tzum (15) heeft alleen de assibilatie van de tj- uit Thiûd-.

4.2. Opvattingen.

De late overlevering verhult misschien talrijke veranderingen die de vormen hebben ondergaan. Daarom mogen we niet in de fout van Lohse vervallen door ook het ontstaan van de terpnamen laat te dateren (Möller). Er zijn in de laatste decennia bij de studie der terpnamen enkele vrij eenzijdige opvattingen naar voren gebracht. Ik herinner aan het werk van Carsten vóór en in de laatste oorlog. Hij schreef de -ingi (-inge of -ens)-namen aan de Chauken toe en de haim-namen aan de Friezen. Hij inspireerde Heeroma tot het aannemen van een Chaukisch dat bedoeld was als een betere benaming voor Heeroma's Westingweoons.

Maar de meeste deskundigen wezen Carsten's opvattingen dadelijk af, o.a. W. De Vries (1940) hier en Lohse in Duitsland. Bij zijn verzet tegen Carsten verviel Lohse echter in het andere uiterste door de terpnamen als heel jong: (merovingisch-)karolingisch op te vatten. Intussen werkten in Nederland de friese naamkundigen Sipma, Brouwer en Kalma en later vooral Halbertsma en Spahr van der Hoek aan een meer objectieve benadering: een voorzichtige inventarisatie en kartering der terpnamen.

Nadat Brouwer in 1949 de eerste kaartjes had gegeven met de verspreiding van de -um en -ens-namen in Friesland (en Groningen), kwamen in 1958 Kalma en Spahr van der Hoek met hun lijsten en kaartjes van de drie oude terpnaamtypen en bovendien van de wier- en woud-namen in de ‘Encyclopedie van Friesland’. Vervolgens bestudeerde Spahr van der Hoek 1959 de verbreiding van deze en andere plaatsnaamtypen voor Friesland en Groningen. Evenals Kuipers 1950 en 1957 wees Spahr van der Hoek o.a. op de um- of haim-concentraties bij Tzum.

Bovendien deed hij een voorzichtige poging tot verklaring van hun ligging: meestal op de hogere gedeelten van het vlakke land: op ruggen, strandwallen en dergelijke, b.v. op de wallen aan beide kanten van de Middelzee, op de hoge wallen bij Piaam en in Barradeel aan de westkust, die bij Tzum en die op de strandwallen van de eilanden, vooral Terschelling. Spahr van der Hoek 1959, 57 zag ook dat de ruimten tussen de rijen en groepen hoge um-namen hier en daar opvallend worden opgevuld met werd- en ens-namen.

Deze komen ook wel eens op hogere plaatsen voor, maar toch meer - en dit leek hem karakteristiek - in de laagvlakte: de lagere plaatsen van de hoge kleigronden. Wanneer men nu rekening houdt

met het inklinken van de grond en het rijzen van de zeespiegel, zou men bijna kunnen aannemen dat de plaatsen met werd- en ens-namen ouder zijn dan de dorpen met um-namen op de ruggen, b.v. doordat een deel van de bevolking vanwege de beperkte ruimte van de eerste terpen, van de werd- en ens-plaatsen naar de ruggen is getrokken om daar um-dorpen te stichten.

Spahr van der Hoek 57 drukte zich zeer voorzichtig uit en wilde naar aanleiding van het bovenstaande niet beweren dat de werd- en ens-namen ouder zijn dan de um-namen: dit is wel mogelijk, maar het is niet altijd zo dat een oudere nederzetting ook eeuwenlang een oudere naam heeft bewaard. Hij wees er op dat hier andere factoren kunnen meespelen: het meenemen van een oudere namensoort door een verhuizende bevolking en bovendien de ‘besmetting’ waardoor jongere dorpen een niet meer begrepen deel van de naam van oudere dorpen in de omgeving overnemen.

Deze belangrijke beschouwingen van Spahr van der Hoek haal ik aan, omdat ze te weinig aandacht hebben gekregen van de betrokken deskundigen der verschillende wetenschappen. Alleen Halbertsma heeft zijn studies over geschiedenis en verbreiding der terpnamen op grote schaal voortgezet en vastgelegd in zijn terpenatlas van 1963. Dank zij zijn werk hebben we hiervóór meer materiaal kunnen gebruiken over het voorkomen der terpnaamtypen in Groningen en Friesland.

4.3. Periodiseringen.

Ook niet-Friezen uit Nederland, België en Duitsland hebben zich intussen in de problemen der terpnamen verdiept: Gysseling, Blok, Kuhn en Möller begaven zich op dit friese jachtterrein. Zij wezen vooral op de mogelijkheid van een periodisering door de pregermaanse elementen die buiten, maar soms ook wel in de terpengebieden opduiken. Afgezien van deze elementen kan men met de engelse naamkundigen Cox en McN. Dodgson onderscheid maken tussen de namen op -haim en die op -inga-haim. Zij hebben met behulp van de archeologie aangetoond dat dit laatste type in het zuidoosten van Engeland jonger is dan de andere haim-namen.

Gysseling 1969, 47 heeft voor Friesland gewezen op -inga-haim-samenstellingen als Anjum, Beetgum, Firdgum en Herbaijum, allemaal ten noorden van ons westergose kerngebied: op de noordrand die ten dele later bewoonbaar werd. Voor de jonge palatalisering van -inge uit -inga wijs ik op b.v. Burmania, brânje, Tynje uit Burman-

ningha, brandinge, têninge en Loopstra 69-70: Anjum. Het -inga-haim-type vinden we ook op ons kaartje. Vermoedelijk behoren ertoe: Doyum, Koum, Lollum en Tzum (zie hiervóór: 4.1.b) en even buiten ons kaartje o.a. ook (Lutje)lollum (3.3. nr. 9) ten zuiden van Franeker en Dongjum (3.3. bij nr. 3) ten noorden daarvan.

De archeologen Van Es (1968, 53) en Waterbolk (1970, 18) hebben nu een periodisering voorgesteld in terpengeneraties, die verhelderend kan werken, al is men het nog niet geheel eens over bijzonderheden. Ik wil proberen enkele van hun gegevens tot een overzichtje te verwerken, waarin ik rekening houd met het werk van de bodemkundige Cnossen en ook met de taalgeschiedenis.

1. Eerste terpengeneratie: ca. 500 voor Christus. Taal: Pregermaans. Zeijener cultuur 600-400 v. Chr. (Waterbolk 1968, 35-39). Stadia Ruinen-Wommels I en II:

Wommels, Tritsum, Hichtum (Westergo),

Leeuwarden, Hoogebeintum (Oostergo),

Ezinge (Groningen), Hatzum (Oostfriesland).

Hoogebeintum en Ezinge zijn vanaf 700 v. Chr. zeker continu bewoond geweest (Waterbolk 1970, 19). Tritsum en Ezinge zijn wegens de dreiging van de zee rond 500 v. Chr. met opgestapelde kwelderzoden opgehoogd (Waterbolk 1970, 15-16). Ca. 400-200 v. Chr.: Protofriese cultuur (Ruinen-Wommels III: Waterbolk 1968, 39).

Preromeinse transgressie (Van Es 1968, 54 en 1971, 7) en preromeinse afzettingen (Cnossen 1971, 59) sinds ca. 300 v. Chr. en het ontstaan van het Oergermaans (Germ. klankverschuiving o.a. Miedema 1974, 102).

2. Tweede terpengeneratie: ca. 200 v. Chr. (Waterbolk 1970, 18): Friese cultuur (streepband-aardewerk, 200 v. Chr. - begin jaartelling, Waterbolk 1968, 39). De bevolking breidt zich sterk uit (Van Es 1968, 74; Cnossen 1971, 61). Uit de romeinse tijd dateert het schrijftafeltje uit de terp van Tolsum. Germaanse terpnamen.

Postromeinse transgressie (Van Es 1968, 54 en 1971, 7 en 33) en postromeinse afzettingen (Cnossen 1971, 59) van ca. 250-600 of 800 (Cnossen 1971, 59 en 62). Afzetting van knipklei, o.a. in het gebied van Wommels en Kubaard, van zavel en lichte klei meer in het noorden. Taal: Noordzeegermaans en Fries (runen: Miedema 1974, 102 en 125).

3. Derde terpengeneratie: ca. 700, de merovingisch-karolingische tijd, o.a. terpen in Barradeel, Oostdongeradeel en de Marne, b.v. Leens en Tuins (Waterbolk 1970, 18). Koning Rêdbâd; expansie tot het Sincfal, Zeeuws-Vlaanderen (Lex Frisionum; ofri. â uit oergerm. ai in Zeeland: Miedema 1970, 12).

Postkarolingische transgressie: ca. 900-1000 (Van Es 1971, 7) met de aanleg van de eerste (Platte) dijken. Westergo en Oostergo waren omstreeks 900 zo dicht bevolkt dat zij volgens Slicher van Bath 203 in de Nederlanden waarschijnlijk de grootste bevolkingsdichtheid bezaten. Zie voor transgressieperioden echter ook Gottschalk VII-VIII, die er sceptisch tegenover staat (deze bijzin is toegevoegd op grond van de discussie na de lezing).

5. Trosvorming rond Tritsum.

Nu we hebben gezien welke grote veranderingen in verschillende perioden de bewoning van de terpen hebben beïnvloed, is het de vraag in hoeverre de naamgeving kan samenhangen met de veranderende tijden. Blok 1968, 97 en Gysseling 1969, 41-43 en 46 hebben er op gewezen hoe plaatsnamen van suffix kunnen wisselen, nadat ook Spahr van der Hoek 1959 (hiervóór: 4.2.) ‘besmetting’ had gevonden.

In Oostfriesland hebben Ammersum en Filsum pas laat hun archaïsche vorm van een um-suffix voorzien. Ook Borkum en in ons Friesland Hantum, (Oude)mirdum en Rottum zijn geen oorspronkelijke um-namen. Zo is het overgeleverde toponymisch beeld vervalst ‘door interne evolutie of systeemdwang’. Ik gebruik hier woorden van Gysseling 1969, 44, die rekening houdt met de mogelijkheid dat Kantens, Harns en andere ens-namen oorspronkelijk archaïsche inja-namen zijn geweest (hiervóór: 3.2.).

Doordat -um het meest voorkomt, kan het ook de grootste aantrekkingskracht gehad hebben. Enum en Krassum in Groningen en Dedgum, Birstum en Sopsum (Kalma-Spahr van der Hoek 110) in Friesland hadden oorspronkelijk een ander suffix: vier van deze vijf gingen eerst op -ingi, -ens uit, terwijl Dedgum een werf-naam is geweest (Gysseling 1960). Maar zo zijn er ook wel eens nieuwe ens- en werd-namen ontstaan: Beswerd in Groningen en Schettens en Warns (door het naburige Mirns) in Friesland.

Daarom mag men vermoeden dat Tritsum en andere um-namen rond Tzum zijn beïnvloed door een dergelijke mode die in die omgeving

en in een bepaalde tijd heeft geheerst. Evenzo kunnen de werd- en ens-namen rond Kubaard en Wommels ten dele van latere datum zijn: misschien is er een tijd geweest dat werd, wurthi in trek was en misschien heeft ens of ingi, ingja in een andere periode meer aantrekkingskracht gehad.

We kunnen ons voorstellen dat iets dergelijks vooral kon gebeuren in perioden van uitzwermen naar nieuwe nederzettingen en van weer innemen van oude woonplaatsen na een transgressie die de terpbewoners tot uitwijken had gedwongen. We weten nu door Waterbolk dat van de eerste terpengeneratie Ezinge, Tritsum en Hoogebeintum (waarin bent(gras), dat vermoedelijk uit een substraattaal stamt volgens J. De Vries 1971) steeds bewoond zijn gebleven. Maar andere woonplaatsen zijn bij transgressies voorgoed verlaten.

Volgens Cnossen 1971, 44 werd het friese veengebied omstreeks 300 na Chr. vrijwel geheel overstroomd en door een nieuwe kleilaag bedekt. Op dit knipklei-dek is bewoning aanwezig geweest, die circa 1200 weer door het water werd verdreven en waarschijnlijk naar de ‘Wouden’ is uitgeweken. Een luchtfoto (Cnossen 1971, 45) laat drie greppelsystemen uit drie bewoningsperioden herkennen. Volgens een mededeling van ir. Cnossen lijkt iets dergelijks ook wel mogelijk op de (knip)klei van Westergo. Zie tevens Santema 1955, a en b.

Op de bodemkaart van Friesland bij Cnossen 1971 en in de grote ‘Atlas van Nederland’ (IV, 2 en op de globale bodemkaart van Nederland: IV, 12) zien we een opmerkelijke tegenstelling tussen de lichtere, zandige klei rond Franeker en ook bij en ten zuiden van Tzum (nr. 22) en anderzijds de zware knipklei rond Wommels (nr. 34). De grens tussen beide gebieden ligt op de kaart ongeveer van west naar oost langs de Plattedijk en de grens der gemeenten Franekeradeel en Hennaarderadeel.

Iets zuidelijker loopt van het (zuid)westen naar het noordoosten een strook van kleiïg zand (nr. 43) als restant van oude geulen, die van Kubaard en Jorum langs Harns in de richting van Felsum liepen. In de atlassen van Schotanus (1698 en 1718) ziet men op de kaart van Hennaarderadeel die waterlopen nog, ten zuiden van de Plattedijk en ongeveer evenwijdig daarmee. Zelfs loopt er een water tussen Kubaard en Jorum door dat ten oosten van Jorum de Wadden (doorwaadbare plaatsen?) heette, nu meestal de Warren (Kuipers 1957, 57-58), dus vermoedelijk met een jonge r uit een intervocalische d zoals in siere uit siede, zieden, koken.

Pas in 1904-1905 is er een wegverbinding tussen Kubaard en Jorum aangelegd. Vóór die tijd moest een boer die van Jorum naar Kubaard wilde rijden, eerst naar het noorden en dan via de Plattedijk naar het westen, over de Slachtedijk naar het zuiden en tenslotte via de Kubaarderlaan oostwaarts naar Kubaard zelf, dus via een zeer omslachtige omweg (Mededeling van Y.S. Andela, Tritsum). Dit wijst op een eeuwenlange oriëntatie van Jorum op het noorden met zijn um-namen, ondanks dat Kubaard hemelsbreed dichtbij was.

De grens tussen Hennaarderadeel en Franekeradeel is blijkbaar bepaald door de Plattedijk en de geulen die er aan de zuidkant langs liepen. De grens met Wonseradeel, deels de Tzummervaart, lijkt ook verband te houden met de Plattedijk, de (latere) Slachtedijk en de westelijk ongeveer noord-zuid daarlangs lopende geulen die we op de bodemkaart vinden. Ook andere gemeentegrenzen zijn in veel gevallen bepaald door de loop van oude getijdengeulen (Winsemius 1960, 73).

Zo krijgen we de indruk dat de noordelijke oriëntatie van Jorum, Tritsum en andere zuidelijke um-namen verband houdt met de tegenstelling noord/zuid: het gebied rond Tzum in het noorden werd door een geulenstelsel en de (latere) Plattedijk afgegrensd van het zuidelijke ens- en werd-gebied rond Wommels en Kubaard. Dit was waarschijnlijk met zijn knipklei van de postromeinse transgressie meer georiënteerd op de Middelzee-arm in het zuiden en Bolsward en andere plaatsen daar met werd-namen.

Besluit.

In welke perioden de drie grote namentrossen rond Tritsum zijn gevormd, is nog niet gemakkelijk te achterhalen. Nadat de oudste namen van de drie typen: op -um, -werd en -ens waren ontstaan, konden ze zich bij terpophoging tijdens een transgressie eeuwenlang handhaven. Daarna kon bij een regressie van de zee en het betrekken van nieuwe of verlaten woonplaatsen door een zekere namenmode trosvorming optreden. Zo zal het pregermaanse *Trî-aki-, later *Trî-etse, Tritsum zijn -um danken aan de vorming van een um-tros rond Tzum.

Meer naar het zuiden zal b.v. Walp naast Walperd wel beïnvloed zijn door de mode die de tros van werd-namen daar deed ontstaan, misschien toen het knipkleigebied rond Wommels en Kubaard weer

geheel bewoonbaar werd. Iets dergelijks geldt wel voor de tros van ens-namen in dit gebied die op een germaans suffix -ingja, maar ook op een nog ouder -inja kunnen teruggaan (Gysseling 1969, 44)).

In de vloed van germaanse terpnamen zijn er in de oude kern van Westergo blijkbaar niet veel pregermaanse relicten bewaard uit de tijd der eerste terpengeneratie omstreeks 500 v. Chr. Misschien is de oude waternaam Ame (o.a. Blok 1971, 155) in Ame-jet zo'n geval. Het ofri. jet betekent: gat, inbraak van de zee. Amejet ligt aan de vaart ongeveer tussen Tallum en Fatum en is in deze vorm in 1640 vermeld (mededeling O. Santema; zie ook Winkler).

Gysseling 1969, 41 vermoedde (met Sipma) dat de archaïsche waternaam apa of apô schuilt in de Hulp, de naam van twee watertjes bij Dokkum, beide uit Hul-apô. Zie ook Blok 1959, 14 en Schönfeld 119. Holp in Holprijp bij Doyum (hiervóór 2.4.d) en Walp(erd) horen ook wel bij deze archaïsche waternaam. Volgens een mededeling van Halbertsma bedoelde Waterbolk met Wommels in zijn Ruinen-Wommels-stadia eigenlijk voorwerpen uit de terp van Walperd bij Wommels. Is het daarom niet mogelijk dat zowel de terp van Walperd als de oudste vorm van zijn naam ouder is dan terp en naam van Wommels?

Zoals in Oostfriesland Ammersum een um-suffix heeft gekregen achter zijn archaïsche naam Ambriki, zo zal het pregermaanse *Trî-aki-Tritsum zijn geworden. Ter onderscheiding van de terpengeneraties, van de oudste germaanse namen en de latere trosvormingen bij de um-, werd- en ens-namen mochten archeologen en bodemkundigen hun dateringen wel in chronologische lijsten publiceren (dus niet alleen kaarten met stippen) en zo meer proberen terpen, bodem èn namen in hun onderzoek te betrekken.

Een woord van dank ben ik verschuldigd voor de inlichtingen die ik mocht ontvangen van: mw. dr. A.A. Bosma (Utrecht) en de heren S.S. en vooral Y.S. Andela (Tritsum), ir. J. Cnossen (Heerenveen), drs. H. Halbertsma (Amersfoort), mr. H.W. Kuipers (Wommels), O. Santema (Leeuwarden), dr. J.J. Spahr van der Hoek (Beetsterzwaag), H. Twerda (Bakhuizen) en drs. D.J.M. Zeinstra (Leeuwarden).

Bibliografie

Ahlsson, L.-E., Die altfriesischen Abstraktbildungen, Uppsala 1960.

Atlas van Nederland, 's-Gravenhage 1963-.

Blok, D.P., De vestigingsgeschiedenis van Holland en Utrecht in het licht van de plaatsnamen, 13-34 in: Gysseling 1959.

Blok, D.P., Plaatsnamen in Westfriesland, in: Philologia Frisica anno 1966 (Groningen 1968), 11-19.

Blok, D.P., De Franken. Hun optreden in het licht der historie, Bussum 1968.

Blok, D.P., Chronologisches zum alteuropäischen Flussnamensystem, Namn och Bygd 59, 1971, 149-159.

Bodem van Nederland, De. Stichting voor bodemkartering. Wageningen 1965.

Boeles, P.C.J.A., Friesland tot de elfde eeuw², 's-Gravenhage 1951.

Brouwer, J.H., A Note on Frisian Toponymy, Third Intern. Congress of Toponymy and Anthroponymy, Brussels 1949. II. Proceedings and Transactions (Louvain 1951), 70-77.

Brouwer, J.H., Friese familienamen, afgeleid van toponiemen, 5-28 in: Brouwer, J.H. en Miedema, H.T.J., Studies over Friese en Groningse familienamen, Amsterdam 1965.

Buitenrust Hettema, F., Friese plaatsnamen, N.G.N. IV, Leiden 1899.

Carsten, R.H., Chauken, Friesen und Sachsen zwischen Elbe und Flie, Hamburg 1941.

Cnossen, J., De bodem van Wonseradeel, in: Geakunde Wûnseradiel, Bolsward 1969.

Cnossen, J., De bodem van Friesland. Stichting voor bodemkartering. Wageningen 1971.

Cox, B.H., The significance of the distribution of English place-names in hâm in the Midlands and East-Anglia, The English Place-Name Society Journal 5 (1972-1973) 1973, 15-73.

De Vries, A., Hinnaerderadiel, in: Lytse Schotanus-atlas, Leeuwarden 1967, 73-74.

De Vries, J., Altnordisches etymologisches Wörterbuch², Leiden 1962.

De Vries, J., Nederlands etymologisch woordenboek, Leiden 1971.

De Vries, W., Namen op -ingi, -inga enz., Saxo-Frisia 2, 1940, 1-9.

De Vries, W., Friese persoonsnamen, Assen 1952.

Dijkstra, W., Frjentsjeradiel, in: Lytse Schotanus-atlas, Leeuwarden 1967, 63-65.

Dodgson, J. McN., Place-names from hâm, distinguished from hamm names, in relation to the settlement of Kent, Surrey and Sussex, Anglo-Saxon England 2, 1973, 1-50.

Edelman, C.H., Inleiding tot de bodemkunde van Nederland², Amsterdam 1960.

Eekhoff, W., Nieuwe atlas van de provincie Friesland, Leeuwarden 1849-1859.

Ekwall, E., The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names⁴, Oxford 1960.

Elzinga, G., Fynsten út Fryske groun, Leeuwarden 1964.

Feteris, W.H., Het ontstaan van de bodem, in: Baerderadiel. In geakunde (Drachten 1957), 11-30.

Gottschalk, M.K.E., Stormvloeden en rivieroverstromingen in Nederland I, Assen 1971.

Gysseling, M. en Blok, D.P., Studies over de oudste plaatsnamen van Holland en Utrecht, Amsterdam 1959.

Gysseling, M., Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), z. pl. 1960.

Gysseling, M., Proeve van een Oudnederlandse grammatica (Tweede deel), Studia Germanica Gandensia VI, 1964, 9-43.

Gysseling, M. 1968, zie: Obreen.

Gysseling, M., De oudste Friese toponymie, in: Philologia Frisica anno 1969 (Groningen 1970), 41-51.

Gysseling, M., Persoonsnaam + haim, curte, Handelingen van de Kon. Comm. voor Toponymie & Dialectologie 45, 1971, 153-161.

Gysseling, M., Die fränkischen Siedlungsnamen, in: Siedlung, Sprache und Bevölkerungstruktur im Frankenreich, (Darmstadt 1973), 229-255.

Halbertsma, H., Enige hoofdlijnen in de bewoningsgeschiedenis van het terpengebied tussen Flie en Eems, in: Philologia Frisica anno 1959 (Groningen 1960), 27-39.

Halbertsma, H., Bonifatius' levenseinde in het licht der opgravingen, Berichten van de Rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek, 10-11, 1960-1961, 395-444.

Halbertsma, H., Terpen tussen Vlie en Eems. Een geografisch-historische benadering. I. Atlas, II. Tekst, Groningen 1963.

Halbertsma, H., The Frisian Kingdom, Berichten van de rijksdienst voor het oudheidkundig bodemonderzoek, 15-16, 1965-1966, 69-108.

Halbertsma, H., Het Friese koninkrijk, in: Geschiedenis van Friesland, (Drachten 1968), 95-143.

Halbertsma, H., Dokkum, Bulletin van de Kon. Ned. Oudheidk. Bond 69, 1970, 33-52.

Holthausen, F., Altfriesisches Wörterbuch, Heidelberg 1925.

Holthausen, F., Altenglisches etymologisches Wörterbuch², Heidelberg 1963.

Kalma, J.J., Fryske plaknammen I-, Leeuwarden 1949-.

Kalma, J.J. en Spahr van der Hoek, J.J., Overzicht van de -ens-, -um-, -werd-, -wier- en -woud-namen. In: Encyclopedie van Friesland (Amsterdam-Brussel 1958), 110-118.

Kuhn, H., Die ältesten Namenschichten Frieslands, in: Philologia Frisica anno 1966 (Groningen 1968), 20-29.

Kuipers, H.W., Mooglikheden en biswieren fan toponymysk ûndersyk. De toponymen fan Wommels en omkriten. In: Fryske plaknammen 3, 1950, 1-6.

Kuipers, H.W., Kûbaerder toponimen, Fryske plaknammen 10, 1957, 54-58.

Loopstra, J.J., De assibilatie in de Oudfriese oorkonden, Haarlem 1935.

Lohse, G., Geschichte der Ortsnamen im östlichen Friesland zwischen Weser und Ems, Oldenburg i.O., 1939.

Miedema, H.T.J., Van York naar Jorwerd. Enkele problemen uit de Friese taalgeschiedenis, Groningen 1966.

Miedema, H.T.J., Vroegoudfriese relicten met a voor oergerm. ai in Holland en Zeeland, Naamkunde 2, 1970, 1-12.

Miedema, H.T.J., Dialect en runen van Britsum en de oudste anglofriese runeninscripties, Taal en tongval 26, 1974, 101-128.

Miedema, H.T.J., Heem en hornleger, werf en weer, Taal en tongval 27, 1975, 63-69.

Möller, R., Zum Alter der ostfriesischen Ortsnamen, Beiträge zur Namenforschung, N.F. 3, 1968, 335-372.

Muller Hzn., S., De indeeling van het Bisdom. Deel 1: De Bronnen (= Werken der Ver. tot uitg. der bronnen v.h. oude vaderl. recht, Tweede reeks, No. 8), 's-Gravenhage 1906.

Muller Hzn., S., De indeeling van het Bisdom. Deel 2: Toelichting (= dezelfde Werken, Tweede reeks, No. 17), 's-Gravenhage 1915.

Naarding, J., Friese plaatsnamen op -aard, Us Wurk 11, 1962, 49-55.

Obreen, H.T. en Gysseling, M., Harlingen - Harns - Almenum, It Beaken 30, 1968, 189-198.

Overdiep, G. en Tjessinga, J.C., De rechtsomgang van Franekeradeel 1406-1438, Franeker 1950.

Postma, O., De Friesche kleihoeve. Bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen, Leeuwarden 1934.

Postma, O., Over het ontstaan der oudste Friesche geslachtsnamen, Saxo-Frisia 3, 1941, 8-17.

Postma, O., Nei oanlieding fan ‘De rechtsomgang van Franekeradeel’ troch Mrs. G. Overdiep en J.C. Tjessinga, It Beaken 13, 1951, 149-156.

Postma, O., zie: Spahr van der Hoek 1952.

Ramm, H., Ostfriesische Ortsnamen - stammeskundlich betrachtet, in: Philologia Frisica anno 1959 (Groningen 1960), 48-53.

Roarda, R.S., In mannich toponymen II, Fryske plaknammen 11, 1958, 81-84.

Russchen, A., New Light on Dark-Age Frisia, Drachten 1967.

S.O., zie: Sipma 1927-1941.

Santema, O., Delsettings yn it Wyldlân ûnder Grou, It Beaken 17, 1955, 49-58.

Santema, O., De terpkes tusken Langdeel en Oeble-omsleat yn Idaerderadiel, It Beaken 17, 1955, 232-234.

Schönfeld, M., Nederlandse waternamen, Amsterdam 1955.

Schotanus, Chr., Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt tusschen 't Flie end de Lauwers, 1664.

Schotanus, B., Friesche atlas, 1698.

Schotanus, B., en Halma, F., Uitbeeldinge der Heerlijkheid Friesland, 1718.

Schotanus: Lytse Schotanus-atlas, Leeuwarden 1967.

Sibrandus Leo 1575, zie: Wumkes.

Sipma, P., Oudfriesche oorkonden I-III, 's-Gravenhage 1927-1941.

Sipma, P., Toponymisch onderzoek in Friesland, Mededelingen Naamkunde 26, 1950, 29-38.

Sipma, P., Fryske nammekunde, I-III, (Drachten-Leeuwarden 1952-1972).

Slicher van Bath, B.H., Middeleeuwse welvaart, in: Geschiedenis van Friesland (Drachten 1968), 201-228.

Spahr van der Hoek, J.J., Geschiedenis van de Friese landbouw. Met medewerking van O. Postma, 2 delen, Leeuwarden 1952.

Spahr van der Hoek, J.J., Oantekeningen oangeande it âlde wengebiet fan de Friezen yn Nederlân, nei oanlieding fan de plaknammen, in: Philologia Frisica anno 1959 (Groningen 1960), 54-63.

Spahr van der Hoek, J.J., Samenleven in Friesland. Drie perioden uit de sociale geschiedenis van boeren, burgers en buitenlui, Drachten 1969.

Spahr van der Hoek, J.J., De plaknammen fan Wûnseradeel, in: Fryske plaknammen 15, 1969, 35-42. Ook in: Geakunde Wûnseradiel, (Bolsward 1969), 63-71.

Stroop, J., Kaart 7: melkbocht, in: Toelichting bij de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland II, Amsterdam 1974.

Tjessinga, J.C., De aanbreng der Vijf Deelen van 1511 en 1514, afl. 1, Frankeradeel (= F.), Assen 1942; afl. 3, Hennaerderadeel (= H.), Assen 1950. Zie ook: Overdiep.

Van Buijtenen, M.P., Franeker en ‘Tjummer Fiarndel’, It Beaken 20, 1958, 15-28.

Van Buijtenen, M.P., Het Friese dorp in de middeleeuwen rechtshistorisch verkend, Drachten 1961.

Van der Meer, D.J., Toponimen út it âldste proklamaesjeboek (K 1) fan Hennaerderadiel (1529-1538), Fryske plaknammen 12, 1959, 60-62.

Van Es, W.A., Friezen en Romeinen, in: Geschiedenis van Friesland, (Drachten 1968), 48-94.

Van Es, W.A., Terpen, Kampen 1971.

Veenenbos, J.S., De bodemkartering van de Friese knipgronden, Boor en spade 3, 1949, 76-86.

Waterbolk, H.T., Beschouwingen naar aanleiding van de opgravingen te Tritsum, gem. Franekeradeel, It Beaken 23, 1961, 216-226.

Waterbolk, H.T., Van rendierjagers tot terpbewoners, in: Geschiedenis van Friesland (Drachten 1968), 13-47.

Waterbolk, H.T., Terpen, milieu en bewoning, in: Terpen - mens en milieu (Haren-Gn. 1970), 7-24.

Winkler, J., Friesche naamlijst (= Fr. Wb. IV), Leeuwarden 1898.

Winsemius, J.P., It ûntstean fen Westergo, in striid op trije fronten, It Beaken 5, 1943, 45-48, 56-64, 73-87.

Winsemius, P.B., Wetterloop en stimpleats-bigrinzing, It Beaken 22, 1960, 72-77.

Wumkes, D.A., Sibrandus Leo's abtenlevens der Friesche kloosters Mariengaard en Lidlum, Bolsward 1929.

Instituut voor Oudgermaanse, Friese en Skandinavische taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit, Lucasbolwerk 11, Utrecht.

H.T.J. Miedema

voetnoot(*): Lezing gehouden op het Naamkunde-Symposium van de Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis te Amsterdam op 18 januari 1975.

Vorige Volgende