Naamkunde. Jaargang 7

[p. 7]

Wijckel en verwante bosnamen van esdorpen in Gaasterland en omgeving

Het is weinig waarschijnlijk dat de dorpsnaam Wijckel (gem. Gaasterland) verband houdt met het voorkomen van de ruwe iep of bergiep (Eng. wych elm). Deze stelling heeft de eerste ondergetekende in 1974 bij haar promotie aan de rijksuniversiteit te Utrecht verdedigd tegen de tweede ondergetekende. Wij willen hier nu samen op ingaan en ook enkele bosnamen uit die omgeving kort bespreken.

De officiële vorm van de dorpsnaam is Wijckel, maar overeenkomstig de friese uitspraak schrijven de Encyclopedie van Friesland en b.v. ook Gysseling steeds Wikel. Het dorp ligt aan de oostrand van Gaasterland, tussen Sondel (eveneens Gaasterland), het stadje Sloten en het Slotermeer. Dit stadje dankt zijn naam aan de oude waterweg de Ee of Slât, nieuwfries Sleat ‘sloot’, die uit de richting Sneek via het Slotermeer naar het IJselmeer loopt, vroeger de Zuiderzee. Een oudfriese oorkonde van 1426 geeft in de verbogen vorm Slaete (Sipma II, 13 orig.; Santema 1962, 124 en 1970, Topon.). Van dit water en dit stadje hoorde de oostelijke oever in de Middeleeuwen onder de parochie Tjerkgaast, de westelijke onder Wijckel.

Wijckel wordt het eerst vermeld als Wicle. Deze vorm staat in een verdacht stuk met gegevens uit 1132, de kapellenlijst van het Sint Odulfsklooster te Staveren, te vinden bij Buitenrust Hettema 161 en Muller 324. Gysseling (1960, 1076 en 1969, 49) brengt deze naam onder bij de merovingisch-karolingische namen op *lauha- ‘bosje op zandgrond’, evenals het nabije Sondel en - ten westen van Gaasterland - ook Scharl en Warns, waarover we verderop nog spreken.

De oudfriese vorm van *lauha- in deze bosnamen zal *lâ(ch) geweest zijn. Gysseling (1969, 49) heeft al op Timberlae gewezen: zo werd het oostfriese Timmel in de tiende eeuw vermeld. Als eerste deel van de samenstelling komt de oudfriese vorm voor in de Vita S. Gregorii die door Liudger omstreeks 800 is geschreven (Buitenrust Hettema 17). Hier wordt de tegenwoordige rivier de Lauwers de Lagbeki, de ‘bosbeek’ genoemd. De -g- in plaats van de ch zal veroorzaakt zijn door de werking van de zogenaamde wet van Verner.

[p. 8]

Onlangs heeft Boersma zich verdiept in de duistere betekenis van Wijckel/Wikel. Hij vermeldt drie mogelijkheden:

a.	- verband met de vogel van dezelfde naam; vergelijk ook Vinkega (bij Wolvega).
b.	- afleiding van de persoonsnaam Wike (J. De Vries).
c.	- omdat Boersma deze beide verklaringen niet erg aannemelijk acht, geeft hij als derde mogelijkheid een samenstelling van germ. wîka- m. uit lat. vîcus ‘straatdorp’, later ‘handelsnederzetting.’ (Gysseling 1960, 1075: Wijk) met -la, -lo dat vaak in toponiemen voorkomt in de betekenis ‘bosje’. Vergelijk: De Fochtel/Fochtelo (bij Appelscha).

Op het eerste gezicht lijkt er nog een vierde mogelijkheid te bestaan Volgens Ekwall is de naam van Wicklewood in Norfolk (ten westen van Norwich) waarschijnlijk te verklaren uit het oudeng. wic-lêah met een later toegevoegd wudu ‘wood’. Dit wic-lêah betekent: ‘wych elm’ -bos.

Maar mogen we deze ‘wych elm’ verwachten in het Gaasterland van de achtste eeuw? Onderzoek met behulp van stuifmeelkorrels heeft uitgewezen dat tijdens het Kwartair iepsoorten in Nederland voorkwamen. Het is echter moeilijk gebleken de verschillende soorten pollenanalytisch te onderscheiden. Recent komen in Nederland slechts aangeplante iepen voor.

We kunnen ons afvragen of de bodem te Wijckel geschikt is voor de ‘wych elm’. Teneinde gebruik te kunnen maken van vegetatiekundige gegevens, is het noodzakelijk te weten met welke naam in de moderne binaire nomenclatuur de ‘wych elm’ wordt aangeduid. In de westeuropese flora's komt de boom onder een groot aantal wetenschappelijke namen voor, welke geheel of gedeeltelijk synoniem zijn. In de 15de druk van de Flora van Nederland van Heukels en Van Ooststroom wordt de naam Ulmus glabra Huds. (Ned. ruwe iep) gebruikt.

Volgens Westhoff en Den Held is Ulmus glabra kenmerkend voor de ulmetosum glabrae-subassociatie van de Fraxino-Ulmetum-associatie (Klasse Querco-Fagetea, Orde Fagetalia sylvaticae, Verbond Alno-Padion). Deze auteurs vermelden dat de Fraxino-Ulmetum-associatie voorkomt op zeer kalkrijke, vochtige, jonge zandgronden.

De Bodemkaart van Nederland (schaal 1:200.000) laat echter zien dat Wijckel in een gebied ligt met een uit zeer kalkarm zand bestaande bodem. Zie ook de Bodemkaart van Friesland in de grote Atlas van Nederland (IV, 2) en bij Cnossen.

[p. 9]

We mogen aannemen dat in Gaasterland in de merovingisch-karolingische tijd geen sieraanplant plaats vond. Uit het feit dat de bodem te Wijckel ongeschikt is voor Ulmus glabra kunnen we concluderen dat het weinig waarschijnlijk is dat de naam van dit dorp met het voorkomen van de ‘wych elm’ samenhangt.

Wanneer we nu terugkeren naar de drie door Boersma vermelde mogelijkheden, dan moeten we bij a denken aan wikel, de friese naam voor een valk. Maar een vogelnaam als plaatsnaam is niet gebruikelijk. Wouw in Noordbrabant lijkt wel een vogelnaam, doch gaat volgens Moerman 275 terug op (in) Woude. Het terugbrengen van de vorm Wicle uit 1132 op een vorm *wikel-lâh ‘valkenbos’ doet weinig overtuigend aan.

Zo blijven Boersma's mogelijkheden b en c over ter bespreking. Bij c denkt hij aan een samenstelling als *wîk(a)lâh ‘bos van of bij de wijk of nederzetting’, waarbij dus de nederzetting een bosnaam heeft gekregen waarin die nederzetting zelf werd aangeduid. Of zouden we in wijk hier de waternaam moeten zien? Ook Santema 1970 (Us Wurk) wijst op wîk, inham, bocht. Maar aan welk water moeten we dan denken? Aan de naburige (Olde) Ee die daar Slât, sloot, werd genoemd, nu de naam van het stadje? Of zou deze wijk soms een voorstadium van het Slotermeer geweest zijn en *Wîk(a)lâh dus het bos bij dit meer of deze inham?

[p. 10]

Ook deze mogelijkheden doen zo hypothetisch aan dat wij - zonder nieuwe aanwijzingen - voorlopig aan de eenvoudigste verklaring de voorkeur geven: b, ook bij J. De Vries te vinden onder Wijkel, dus: bos van Wike, Wika. De persoonsnaam Wika komt in de oudfriese oorkonden vrij veel voor, zowel voor mannen als voor vrouwen.

In de naaste omgeving treffen we dit naamtype: persoonsnaam in de genitief met een soortnaam als *lauha- ook in Warns aan. Gysseling (1960, Warns en 1969, 49) reconstrueert *Wardas lauh, bos van Ward, op grond van drielettergrepige vermeldingen uit de 12de en 13de eeuw. Merkwaardig is dat de oude vormen gedurende het proces van verkorting blijkbaar beïnvloed zijn door het naamtype op -ens uit -ingja.

Hiervan vinden we een mooi voorbeeld in het naburige kustdorp Mirns, in 1132: Midlinge, later Myrnls, twee maal in 1544 (Sipma III, 54 kopie). Gysseling (1960, Mirns en 1969, 46) verklaart het uit *Middilingja, een collectief-afleiding van middila ‘middelst’. Deze naam zou dus kunnen slaan op de gemeenschap bij het middelste der drie kliffen aan deze zuidkust, want wat nu het Mirnserklif heet, ligt tussen het Roodeklif en het Oudemirdumerklif.

Ten slotte nog de beide andere lauha-namen die Gysseling voor dit gebied heeft aangewezen: Sondel en Scharl. De eerste is in dit tijdschrift al in 1973 verklaard als ‘bos op een zandige plaats’, waarbij het eerste deel der samenstelling zal teruggaan op *Sende uit *sandja, een afleiding van sand. De oude vormen Sendel en Sindel zijn door de (zuidhoekse) dialectvorm Sondel verdrongen (Miedema 113).

Voor Scharl bij Warns zijn geen oude vormen bekend. Sipma II, 154 van 1487 (kopie) geeft Scherl. In die tijd wisselden ar en er nog vaak, b.v. Warns in diezelfde oorkonde naast Wernse, een jaar eerder (Sipma II, 135, kopie). Daarom zouden de engelse plaatsen North en South Scarle naamgenoten kunnen zijn van ons Scharl.

Ekwall ziet er het oudeng. Scearn-lêah in: ‘een vuil bos’, waarin scearn ‘mest, vuil, modder’ kan betekenen. Dit woord is nog in het Fries bekend in (rûch)skerne ‘mesthoop.’ Vermoedelijk schuilt de oudfri. vorm skern ‘mest’ ook in een plaatsnaam als Scharnegoutum (Moerman 88). Maar in Scharl moet dan de n van skern geassimileerd zijn.

Een vriendelijker en eenvoudiger verklaring geeft misschien schar of schaar, nu fries skar of sker (eng. share), voor een aandeel in algemene (weide) grond, meent of mienskar (Postma, 34-35 en 127; Schönfeld

[p. 11]

1949, 138-139). Daarom moeten we aandacht schenken aan Bouwer's groningse dissertatie over Cultuurlandschapsvormen aan de westzijde van het Drents plateau (met inbegrip van Gaasterland en omgeving).

Bouwer 103-104 noemt o.a. Mirns en Oudemirdum als kernesdorpen van het drentse type. Sondel en Wijckel zijn rijvormige esdorpen (107, 218), terwijl in het westen Warns een kransesdorp (105) en het nabije Scharl een flankesdorpje is (106). Omdat de gaasterlandse meenscharren uitsluitend uit wei- en hooilanden bestaan, kan men hier wel van weidemarken spreken (122). De grote meenscharren werden in de loop der tijden wel verdeeld in kleinere scharren en fennen. Zo kende Scharl naast een gemene fenne ook een maadmeenschar (125). Gezien deze verbreiding van het woord schar lijkt het aannemelijk in Scharl een samenstelling met dit woord te zien.

In een brief over deze naam vestigt D.P. Blok de aandacht op de straatnaam Scharlo in Alkmaar, Hoorn en Den Briel; als bloknaam vond hij deze vorm bij Waspik. Verder wijst hij op Scharwoude uit Schorlewald (Beekman, Aanvullingen Mnl. Wb.). Blijkens de parallellen schoordijk en schaardijk kan het ned. schaar in de betekenis van oever hetzelfde zijn als schoor. Zie ook Schönfeld 1955, 217. Wij geloven dat deze gegevens van Blok een afzonderlijk onderzoek verdienen door iemand die er beter mee bekend is dan wij.

Wij willen in deze bijdrage over Wijckel nog even wijzen op de veronderstelling van Santema 1970 (Us Wurk): Is Witla hetzelfde als Wikel? Wanneer men Witla(m) bij de Maasmond, waar volgens de Annales Fuldenses de Noormannen zijn opgetreden, als Wicla(m) mag lezen, zou volgens Santema hiermee misschien Wikel bij de (Sûther) mûthe ten zuiden van Sloten bedoeld kunnen zijn. Voor de verklaring van de friese bosnaam is deze veronderstelling echter bijkomstig.

Kort samenvattend geven we het volgende overzichtje van de vier besproken bos- en plaatsnamen op oudfri. *lâh uit *lauha- met de mogelijke eerste bestanddelen:

Scharl: bos met skern, mest, modder? Of liever: sker, aandeel in gemene grond?

Sondel: bos op *sende, een zandige hoogte?

Warns: bos van Ward (persoonsnaam)?

Wijckel/Wikel: bos van Wika (persoonsnaam)? Of misschien: bij een of andere oude wîk, een wijk of inham?

Rijksuniversiteit Utrecht, januari 1975.

A.A. Bosma en H.T.J. Miedema

[p. 12]

Bibliografie

Atlas van Nederland. 's-Gravenhage 1963 -.

Bodemkaart van Nederland, schaal 1:200.000. Wageningen, Stichting voor bodemkartering, 1960.

Boersma, J., Taelpraetsje. De Pompeblêdden 1973, 228.

Bouwer, K., Cultuurlandschapsvormen aan de westzijde van het Drents plateau. Groningen 1970.

Buitenrust Hettema, F., Friese plaatsnamen. N.G.N. IV, Leiden 1899.

Cnossen, J., De bodem van Friesland. Wageningen 1971.

De Vries, J., Woordenboek der noord- en zuidnederlandse plaatsnamen. Utrecht-Antwerpen 1962.

Ekwall, E., The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names^4. Oxford 1960.

Encyclopedie van Friesland. Amsterdam-Brussel 1958.

Gysseling, M., Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226). Tongeren 1960.

Gysseling, M., De oudste Friese toponymie. Philologia Frisica anno 1969, (Groningen 1970), 41-51.

Heukels, H. en S.J. Van Ooststroom, Flora van Nederland^15. Groningen 1962.

Miedema, H.T.J., Sondel en fonna in oudfriese oorkonden uit Gaasterland en omgeving. Naamkunde 5 (1973), 97-113.

Moerman, H.J., Nederlandse plaatsnamen. Een overzicht. Leiden 1956.

Muller, Hzn., S., De indeeling van het bisdom, Deel 1: De Bronnen (= Werken der Ver. tot uitg. der bronnen van het oude vaderl. recht, Tweede Reeks, No. 8). 's-Gravenhage 1906.

Postma, O., De Friesche kleihoeve. Bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen. Leeuwarden 1934.

Santema, O., De Olde Ee en de Sudermude. Een onderzoek naar de overblijfselen van de verbinding van Middelzee en Zuiderzee. Tijdschr. van het Kon. Ned. Aardrijksk. Gen. 79, (1962), 117-127.

Santema, O., Is Witla itselde as Wikel?. Us Wurk 19 (1970), 17.

Santema, O., Toponymie rondom de Suthermuthe. Jaarverslag 1969 Fries Scheepvaartmuseum en Oudheidkamer (Sneek 1970), 51-81.

Schönfeld, M., Veldnamen in Nederland. Amsterdam 1949.

Schönfeld, M., Nederlandse waternamen. Amsterdam 1955.

Sipma, P., Oudfriesche oorkonden I-III. 's-Gravenhage 1927-1941.

Westhoff, V. en A.J. Den Held, Plantengemeenschappen in Nederland. Zutphen 1969.