Naamkunde. Jaargang 6

[p. 90]

Vroege systematische straatnaamgeving in het 14de-eeuwse Delft

Sinds de onderzoekingen van achtereenvolgens Van Gelder, Meertens en Jørgensen geldt het Amsterdamse Lastage-kwartier als vroegste voorbeeld van systematiek in de straatnaamgeving; in de 16de eeuw werden daar immers de Koningstraat, Keiserstraat, Ridderstraat en Jonkerstraat door de stedelijke overheid als zodanig benoemd⁽¹⁾. Schrijver dezes onderzocht in samenwerking met vriend en kollega Henk Van Viegen het straatnamenbestand van de stad Delft en meent uit het ten dienste staande materiaal argumenten te kunnen ontlenen om de Delftse stadsuitleg van rond 1358 als vroeger voorbeeld van systematische straatnaamgeving te kunnen poneren. Het betreft hier een aantal straatnamen waarin personen van aanzienlijke Delftse huize vernoemd werden⁽²⁾.

Ter adstruktie worden de volgende argumenten aangevoerd:

1.	De koncentratie van persoonsstraatnamen in het zuidoostelijk gedeelte van de oude stad - d.w.z. binnen de stadsvesten van 1355 - is dermate groot, dat toeval moet worden uitgesloten.
2.	De vernoemde personen leefden - zover achterhaalbaar - allen rond 1358 en bekleedden hoge posten in de stedelijke magistratuur.
3.	De straten in het onderhavige gebied - zuidelijk van de Langendijk en oostelijk van de Oude Delft - kennen geen oudere benaming dan de persoonsstraatnamen.
4.	De persoonsstraatnamen in de overige stadsdelen houden geen verband met die uit het zuidoostelijk stadsdeel.

(1) A.M. van Gelder, Amsterdamsche straatnamen. (Amsterdam, 1913), p. IX, 77. - P.J. Meertens en W. Moll, Middeleeuwse en moderne straatnaamgeving, (Amsterdam, 1953), p. 6, 30. - B. Jørgensen, Dansk Gadenavneskik (København, 1970), p. 119-124.

(2) Dit onderzoek was een onderdeel van schrijvers bijdrage aan een werkgroep Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis, die zich in de kursus 1972-1973 onder leiding van Dr. D.P. Blok bezighield met eventuele verbanden tussen straatnamen en stadsgeschiedenis. De assistentie en kritiek van Van Viegen waren voor de totstandkoming van deze bijdrage van grote waarde.

[p. 91]

5.	De straten in het zuidoostelijk stadsdeel die niet naar personen zijn benoemd verwijzen naar de plaatselijke situatie.

Ad 1.

In het zuidoostelijk stadsdeel treffen we vijftien persoonsstraatnamen aan⁽³⁾:

1.	Pieterstandersteeg	thans:	Nickersteeg^(4)
2.	Lubbrant Breet stg.		Breestraat (west)
3.	Gerrit Naghel stg.		Breestraat (oost)
4.	Louwe Foyen stg.		Gasthuisstraat
5.	Baerte Heuter stg.		Huyterstraat
6.	Jan Mols stg.		Molstraat
7.	Jacob Gerritz. stg.		Jacob Gerritstraat
8.	Jan Mols ln.		Molslaan
9.	(Sinte) Pieter stg.^(5)		Pieterstraat
10.	Jan Oudyns ln.		Gasthuislaan (noordzijde)
11.	Lou of Jan Foyen ln.		Gasthuislaan (zuidzijde)
12.	Jan Gysen ln.		Achterom
13.	Droncken stg.^(6)		Donkerstraat
14.	Harmen Kocke ln.		Harmen Kokslaan
15.	Claes Daentgensz. lant		verdwenen^(7).

Slechts zeven straten in dit stadsdeel zijn niet naar een persoon benoemd, hetgeen een verhouding van 2:1 inhoudt. De persoonsstraatnamen omvatten vrijwel alle oost-westverbindingen; alleen de straat die later Broerhuislaan heet, kent in oudere bronnen geen vermelding⁽⁸⁾.

In de overige stadswijken, tesamen in oppervlakte vier maal zo groot als de zuidoostelijke uitleg, komen zowel relatief als absoluut aanzienlijk minder persoonsstraatnamen voor. Te lokaliseren zijn:

(3) Hierbij is uitgegaan van de eenvoudigste spelling.

(4) J.C. Kramer, Delftsche, Hof van Delftsche en Vrijenbansche straatnamen (z.p., 1917), p. 29. Wij hebben zelf van de P. geen vermelding gevonden.

(5) voor nadere bespreking, zie hieronder p. 96.

(6) voor nadere bespreking, zie hieronder p. 94.

(7) In rentenboeken uit 1474 en 1486 wordt het C. steeds in de nabijheid van Pontemarckt (Brabantse Turfmarkt) en Jan Mols ln. (Molslaan) genoemd; vandaar lokalisering in zuidoostelijk stadsdeel.

(8) 1568 in: Blaffert der Kercken Landen ende Renten.

[p. 92]

a.	Jacob of Mr. Hugensz. stg.	thans:	Vissteeg
b.	Jan Vaer of Baer stg.		Hoefijzersteeg
c.	Dirck Langhe stg.		Dirklangenstraat
d.	Vrou Jutte stg.		Vrouw-Juttenland.

Minder nauwkeurig te lokaliseren, maar op grond van overzichtelijke bronnen enigszins te plaatsen⁽⁹⁾:

e.	Danckairt stg.	in het centrum
f.	Odziers stg.	zijsteeg Choorstraat
g.	Wigger stg.	in het westen.

In het geheel niet te plaatsen:

h.	Gerrit Jacobs stg.
i.	Jacob Boudyns stg.

Kramer rekent de Poppesteeg tot de ambachtsnamen en neemt een poppenmaker als naamgever aan; het eerste lid kan echter ook de mansnaam Poppe zijn⁽¹⁰⁾. Door de late vermelding valt de naam overigens buiten ons onderzoek, dat wij in de tijd willen beperken tot 1500. Tegenover de negen bovengenoemde straatnamen staan er ongeveer veertig met een ander soort naam, hetgeen inhoudt een verhouding van 2:9. Vergelijken we beide verhoudingen met elkaar en kalkuleren we het verschil in oppervlakte hierbij in - de dichtheid van het stratennet komt in beide gevallen met elkaar overeen - dan komt de totale verhouding in koncentratie persoonsstraatnamen op 12:1. Wij zijn van mening dat een dergelijke diskrepantie niet ‘toevallig’ is en nemen derhalve voor het zuidoostelijk stadsdeel bewuste straatnaamgeving aan.

(9) Kerkgeldboekjes Oude Kerk, 1410. - rekeningen Gasthuis 1567-1571.

(10) Kramer, p. 34.

Ad 2.

Het achterhalen van de personen die model stonden voor de straatnamen werd in hoge mate bemoeilijkt door het ontbreken van goed bronnenmateriaal. Veel oud-archief van de stad Delft moet bij de brand van 3 mei 1536 verloren zijn gegaan. Ten dienste stonden ons echter de regesten van de Delftse statenkloosters⁽¹¹⁾, kerke-

(11) S.W.A. Drossaers, Archieven van de Delftsche statenkloosters. 's-Gravenhage, 1916.

[p. 93]

DELFT omstreeks 1500

[p. 94]

lijke stukken die berusten in het Bisschoppelijk Archief te Haarlem en losse aantekeningen, in het Gemeente Archief van Delft op fiches verzameld.

Vier personen bleven ons echter geheel onbekend:

Pieter Stander,
Lubbrant Breet,
Jan Oudyns⁽¹²⁾,
Baerte Heuter⁽¹³⁾.

Tevens werd ons niet duidelijk wie of wat model heeft gestaan voor de Donkerstraat. Meertens haalt de naam aan bij zijn bespreking van ‘donkere straten’⁽¹⁴⁾, Kramer herleidt de naam tot een zekere Jan Donker, die in de 14e eeuw geleefd moet hebben⁽¹⁵⁾. Wij kunnen uit beide lezingen geen keuze maken: aanwijzingen voor verduistering door bomen etc. zijn niet te vinden, evenmin als Jan Donker. De oudere bronnen spreken vrijwel alle over Droncken- of Dronkaert- en slechts eenmaal over Doncke stege. Er is voorshands geen aanleiding om een zekere heer Donker aan te nemen wiens naam tot een pejorativum zou zijn verbasterd. Overigens stond de omgeving van de Donkerstraat in de 15de eeuw ongunstig bekend⁽¹⁶⁾.

Iets meer valt te zeggen over:

Jan Gysen,
Claes Daentgenz.

Jan Gysen's worden diverse malen genoemd tussen 1392 en 1539 in de regesten van de statenkloosters. De vroegste is Jan Ghisensz., vermeld in een regest van het Agnes-klooster⁽¹⁷⁾. De straatnaam komt in de bronnen voor het eerst in 1472 voor⁽¹⁸⁾. Nadere identifikatie is onmogelijk.

(12) ook: Oortwyn of Ouwe Dircks; wellicht oorspr. ‘Boudewijnszoon’.

(13) Het geslacht De Huyter in de 16de en 17de eeuw tot aanzien, Baerte wellicht een voorvader.

(14) zie Meertens, Middeleeuwse straatnaamgeving.

(15) Kramer, p. 12.

(16) J. Soutendam, Keurenboek der stad Delft, p. 90.

(17) Drossaers, p. 362.

(18) in: Memorienboek der Nieuwe Kerk.

[p. 95]

Claes Daentgensz. moet tussen 1367 en 1420 overleden zijn, getuige een vermelding in het Grafboek van de Oude Kerk. Nadere bepaling is niet mogelijk, de lant-naam dateert van vóór 1432⁽¹⁹⁾.

Meer valt te zeggen van

Gerrit Naghel,
Louwe(rys) Foyen,
Jan Mols,
Jacob Gerritsz.
Harmen Kocke.

Gerrit Naghel wordt door Boitet twee maal genoemd als schepen van de stad; hij bekleedde het ambt in 1347 en 1348⁽²⁰⁾.

Louwerys Foyen was eveneens schepen en wel in 1345, 1355 en 1356. Al in 1372 draagt een steeg zijn naam, in 1386 gevolgd door een laan⁽²¹⁾. Dat vrij vroeg verbastering tot Jan Foyen optreedt is wellicht te wijten aan analogie-vorming naar Jan Gysen, Jan Oudyns, Jan Mols.

Jan Mols Dircksz. staat ook als schepen geboekt en wel in 1347 en 1357. Ruwaard Albrecht van Beieren verbande hem op 20 mei 1359 uit de stad en de landen van zijn broeder, de krankzinnige graaf Willem V⁽²²⁾. We mogen hieruit afleiden dat Mols een der voornaamste leiders was van het Kabeljauwse verzet tegen de ruwaard⁽²³⁾. Een straat draagt zijn naam in 1384, een laan in 1400⁽²⁴⁾.

(19) in: Rentebrief Ermgart Pijns Wed..

(20) Beschryving der stadt Delft [door Reinier Boitet] (Delft, 1729), p. 98-99.

(21) Louwe Foyens stg. in: Rentenboek Oude Gasthuis - Lou Foyensz. laen in: Regesten Coninxvelt (zie Drossaers) - Jan Foyen laen in: Regesten Karthuizers 1389 (zie Drossaers).

(22) Groot Charterboek der Graaven van Holland en Zeelandt, deel III, [uitgave Van Mieris], (Leyden, 1755), p. 91-93.

(23) zie: P.C. Visser, Delft, bladzijden uit zijn geschiedenis (Delft, z.j. [1969]), p. 14. - H.P.H. Jansen, Hoekse en Kabeljauwse twisten (Bussum, 1969), p. 23-25. - J.F. Niermeyer, Delft, Delfland, oorsprong en vroegste geschiedenis (Leiden, 1944), p. 43. - Kroniek der stad Delft [...] tekst van P. Beydals ('s-Gravenhage, 1936). - Beschryving (Boitet), p. 23-25, - Beschryvinge der stadt Delft [Dirck Ezn. van Bleyswijck] (Delft, 1667), p. 63-65.

(24) Jan Mols straete in: Regesten Ursula-klooster (zie Drossaers) - Ian Mols laen in: Rentenboek Oude Kerk.

[p. 96]

Jacob Gerritsz. deelde het lot van Jan Mols en was voordien schepen in 1357 en 1358, volgens Visser zelfs schout in 1359, maar staat bij Boitet overigens niet als zodanig vermeld⁽²⁵⁾. De straat komt voor in 1432.

Harmen Kocke wordt door Kramer als landbezitter in 1365 aangeduid⁽²⁶⁾. Helaas geeft Kramer geen verwijzingen, zodat herkomst van deze informatie ongenoemd blijft. Kocke wordt genoemd in Grafelijkheidsrekeningen van het Henegouwse huis uit 1334, tesamen met Jan Koec en Hein Koec, beide Gerritsoen, zodat we ons drie broers mogen voorstellen. Dat de familie een zeker aanzien genoot bewijst het schepenambt van Jan in 1341 en van Hein in 1352 en 1358. Visser noemt Jan Koec ook bij de verbannenen, maar dit is niet in overeenstemming met het charter.

Een apart probleem is de Pieterstraat.

Kramer voert de naam terug op een zekere Pieter Meester Pietersz., in 1340 en 1348 schepen van de stad⁽²⁷⁾. De eliminering van een der Pieter-namen is dan alleszins begrijpelijk. Veel oude vermeldingen luiden overigens Sint(e) Pieter stg., hetgeen zou wijzen op associatie met de bekende heilige en vervaging van de gedachte aan de zoon van Meester Pieter. De oudste vermelding luidt Griete Pietersteghe...⁽²⁸⁾.

Samenvattend kunnen we stellen dat de achterhaalbare personen allen behoorden tot de stedelijke elite van de jaren '40 en '50 van de 14de eeuw. Sommigen van hen speelden een rol in de Kabeljauwse stellingname van de stad rond de aanvaarding van het ruwaardschap door Albrecht van Beieren.

Wij zijn niet van mening dat hierdoor alle vernoemde lieden, verzetshelden' zouden zijn: het verbanningscharter noemt veel andere namen die niet in een straatnaam vereeuwigd werden.

(25) Beschryving (Boitet), p. 98-99.

(26) Kramer, p. 17.

(27) Beschryving (Boitet), p. 98-99.

(28) in: Rentebrief Ermgart Pijns Wed..

Ad 3.

Het derde argument berust op het onderzochte basis-materiaal, dat

[p. 97]

geen aanwijzingen leverde voor oudere benamingen dan de onder 1-15 genoemde namen. Wel komen al vroeg in de 15de eeuw naast Louwe Foyen stg. en de Lou/Jan Foyen ln. als nevenvormen Gasthuisstraat resp. Gasthuislaan voor.

Ad 4.

Onder de overige persoonsstraatnamen verstaan we de straatnamen genoemd onder a-i. Geen der vernoemde personen heeft relatie met de naamgevers van het zuidoostelijk stadsdeel: Dirck Langhe en Vrou Jutte niet omdat hun namen al voor 1350 in het namenbestand waren opgenomen⁽²⁹⁾, Gerrit Jacobsz., Jacob Hugensz. en Mr. (Jan) Hugensz. niet omdat zij in later tijd hun rol binnen de Delftse stadsvesten speelden⁽³⁰⁾. De overige personen zijn niet achterhaalbaar.

(29) Dirck Langhe stege in: Rentenboek Heilige Geestmeesters, 1337. Kan dus niet genoemd zijn naar Dirck Langhe Dircx Colyn, zoals Kramer vermoedt (p. 12), aangezien deze het hoekhuis van de steeg bij de Hinderdam (Oude Delft) omstreeks 1390 bewoonde. Pons Dominae Juttae op fiche Gemeente Archief in 1289.

(30) Jacob Huygensz, vermeld 1541 in Reg. Annaklooster, Drossaers, p. 439, Mr. Jan Hugensz. vermeld 1451 in Reg. Ursulaklooster, id. p. 302, Gerryt Jacopsz. vermeld 1466 in Reg. Karthuizers, id. p. 490.

Ad 5.

Zeven straten in het zuidoostelijk stadsdeel die dateren van voor 1500 hebben geen persoon als naamgever:

I. Zuideinde	thans: Oude Delft (zuid)
II. Pontemarckt	Brabantse Turfmarkt
III. Tuynaert stg.	Kromstraat
IV. (Achter) Zac of Wyngaert str.	Pieterstraat (oost)
V. Kerkweg of Oosteinde	Oosteinde
VI. Hop stg.	Hopstraat
VII. Bervoeten Broerhuys str.	Broerhuisstraat

In dit lijstje zijn niet opgenomen de Nieuwe Delft (die naam geldt ook voor gedeelte in overige stadsdelen), de vesten (later bebouwd) de Kruisstraat, Oranjestraat en de ‘Vlaamse straatjes’ (later aangelegd) en de straten zuidelijk van de Breestraat (vielen 1355 nog niet onder stadsvrijheid).

Van de namen genoemd onder I-VII houdt alleen de Tuynaert stg. (ook Tuner = tuinier) geen direkt verband met een evidente grootheid

[p. 98]

of lokale situatie. De Pontemarckt verwijst naar de turfponten, de Wyngaertstraat naar een taveerne (?), de Hop stg. naar hoppakhuizen, de Kerkweg naar de Nieuwe Kerk, de Broerhuys str. naar het Minderbroederskonvent op de plaats van de huidige Beestenmarkt. De naam Zac kan in verband worden gebracht met een ‘daling in de weg’.

Ook hier dus geen willekeurige naamgeving; dat de namen voor het publiek aansprekelijk waren, getuigt hun lange levensduur. Alleen van de Tuynaert stg. zijn weinig vermeldingen⁽³¹⁾.

(31) alleen in Rentebrief Ermgart Pijns Wed. (1432) en op fiche 1520 tesamen met Kromstraat.

Konklusie

Op grond van bovenstaande argumenten menen wij te kunnen stellen dat de benoeming van de straten die na de stadsrechtuitbreiding van 1355 ten zuiden van de Langendijk zijn aangelegd, niet willekeurig is geschied, maar bewust streefde naar vereeuwiging van diverse belangrijke personen binnen de stedelijke overheid.

Dat deze poging tot vereeuwiging geslaagd is, bewijst het tot op de dag van heden voorkomen van Molstraat, Molslaan, Harmenkokslaan en Jacob Gerritstraat.

Toch lijkt het ons niet waarschijnlijk dat de naamgeving op last van de overheid is geschied: we mogen ons de stedelijke magistratuur vlak na 1359 immers anders samengesteld voorstellen dan de Kabeljauwse faktie van de jaren '40 en '50. Dat diverse namen binnen enkele tientallen weer verdwijnen of verbasterd worden, wijst ook op het ontbreken van ‘officiële’ naamgeving. Wij stellen daarom ook in dit geval de ‘volksmond’ verantwoordelijk, maar dit geeft dan tevens een indikatie voor de gedachtenwereld van dat Delftse ‘volk’ kort na de ontmanteling van de stad op last van de ruwaard!

De strijd tussen 1355 en 1359 lijkt ons te kort om aan te kunnen nemen dat de vernoemde heren zich aan een der laenen gevestigd en op deze wijze hun naam aan de straten verleend zouden hebben. Dit zou eerder het geval kunnen zijn bij de straten, maar dan nog blijft het merkwaardig dat zo veel straten in de nieuwe uitleg een persoonsnaam dragen.

Mocht er inderdaad van systematische straatnaamgeving in het zuid-oostelijk deel van het middeleeuwse Delft sprake zijn, dan is dit,

[p. 99]

gemeten naar de huidige stand van onderzoek, het vroegste voorbeeld in West-Europa. Noch Meertens, noch Jørgensen konden immers oudere voorbeelden dan de Lastage-staten vinden⁽³²⁾.

Desondanks moeten we de systematiek in de straatnaamgeving wat Delft betreft als een geïsoleerd verschijnsel zien en niet als ‘schoolmakend’ zoals dit volgens Jørgensen bij Amsterdam wel het geval is.

Amsterdam.

Rudolf W. Poortier

(32) Jørgensen, p. 124.