Naamkunde. Jaargang 5

[p. 270]

Bijdrage tot de bewonings- en ontginningsgeschiedenis van de Limburgse Kempen, voornamelijk in het licht van de namenvoorraad

0. Deze studie tracht in grote trekken een beeld op te hangen van de landschaps- en okkupatiegeschiedenis van de Limburgse Kempen. We steunen hierbij vooral, maar niet uitsluitend, op de plaatsnamenvoorraad van dit gebied: het is immers genoegzaam bekend, dat de toponymie voor de nederzettingsgeschiedenis niet meer dan een hulpwetenschap is en dat uit het toponymisch onderzoek alleen geen absolute gegevens kunnen en mogen afgeleid worden. De inzichten van de toponymist moeten getoetst worden aan die van de geschiedkundige, de archeoloog, de bodemkundige, de geograaf en de geoloog.

Hoofdstuk I is een beknopte inleiding tot de geografie en de geschiedenis van de Limburgse Kempen. Vooral die aspekten komen hier aan bod, die voor het door ons te behandelen tema in een of ander opzicht relevant kunnen zijn.

Hoofdstuk II schetst de bewoningsgeschiedenis van het genoemd gebied in de prehistorische, Romeinse en Merovingische tijd. Onderzocht wordt in hoeverre de plaatsnamenvoorraad sporen van bewoning reflekteert.

Het is bekend, dat de toponymie zeer weinig licht werpt op een Frankische landname van de Limburgse Kempen in de 4e-5e eeuw. Indien er in de Limburgse Kempen weinig of geen typisch vroegmiddeleeuwse nederzettingsnamen zijn, welk(e) type)s) van nederzettingsnamen treffen we er dan wel aan en uit welke tijd?

Hoofdstuk III poogt deze nederzettingsnamenvoorraad semantisch en kronologisch te ordenen. Een eigen aspekt van de Limburgse Kempen is, dat de landname er geleidelijk is gebeurd in een eeuwenlang proces.

Hoofdstuk IV biedt een overzicht van de ontginningsaktiviteit vanaf de late middeleeuwen tot in deze tijd.

[p. 271]

Het aangewend toponymisch materiaal dat deze studie illustreert, zijn in de eerste drie hoofdstukken bijna uitsluitend nederzettingsnamen, in het vierde hoofdstuk ook veldnamen. Voor een hele reeks nederzettingsnamen kunnen we jammer genoeg geen oude vormen vermelden, omdat het naamkundig detailonderzoek in de Limburgse Kempen nog niet ver genoeg gevorderd is. We beschikken over een tiental onuitgegeven licentiaatsverhandelingen, die op het Instituut voor Naamkunde te Leuven berusten; deze documentatie is in merkelijke mate aangevuld door eigen archiefonderzoek. Meermaals wordt ook verwezen naar Gysseling's Toponymisch Woordenboek (afgekort tot GW)⁽¹⁾.

(1) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226). Tongeren, 1960.

1. Beknopte geografie en historiografie van de Limburgse Kempen.

1.1. De Limburgse Kempen, bedekt door zanden, omvat drie gebieden (zie fig. 1): het Kempisch Plateau (I), de Maasvallei, afgezien van de alluviale vlakte (II) en de Zuiderkempen, ook wel Vochtige Kempen (III) genoemd⁽²⁾.

Het Kempisch Plateau, het minst vruchtbare gebied van de provincie Limburg - in het zuiden droog, in het noorden vochtig - vormt een betrekkelijk hoog interfluvium tussen het Schelde- en Maasbekken. De plateautop ligt te Gellik bij Lanaken (104 m) en daalt geleidelijk naar het noorden tot 30 à 40 m te Achel en Hamont. Het Kempisch Plateau maakt deel uit van het bekken van de Maas (Dommel, Aabeek, Itter en Bosbeek of Oeter). Een dunne laag fijne zanden, dikwijls zelfs afwezig, rusten op de Maasgrinden. De droge zandgronden domineren, daar zowel boven- als ondergrond doorlaatbaar zijn en omwille van de hoogteligging, waardoor de watertafel relatief diep ligt. Langs de waterlopen liggen lemige zandgronden, waartussen plaatselijk ook veen; buiten de beekdaldepressies komt een zandleemtekstuur uitzonderlijk en enkel pleksgewijze voor.

De Zuiderkempen - het lager gelegen gebied ten westen van het Kempisch Plateau - behoort tot het bekken van de Schelde (Grote Nete en Zwarte Beek). De bodem is er van nature vochtiger en dus rendabeler. Er waren en zijn heel wat minder bossen en onvruchtbare

(2) Zie voor deze indeling: E. Paulissen, De geomorfologie van de Limburgse Kempen. Excursiegids (Overdruk uit De Aardrijkskunde 1970, nr. 3). Leuven.

[p. 272]

[p. 273]

grond dan op het Kempisch Plateau, terwijl de oppervlakte weiland daarentegen in verhouding aanzienlijk groter is.

De Maasvallei is het laagterrassengebied ten oosten van het Kempisch Plateau. Qua bodemsamenstelling is dit gebied vergelijkbaar met het Kempisch Plateau nl. dekzanden op Maasgrinden. De watertafel ligt evenwel dichter aan de oppervlakte: het gebied is dan ook vruchtbaarder en bestaat grosso modo uit een akkergordel, die naar het Plateau toe overgaat in een bosgordel.

De Demervallei (streek rond Hasselt) vormt het overgangsgebied tussen de Kempen en Haspengouw.

Een van de meest opvallende feiten in de Kempen is de relatie mens-natuur. Zowel de oorspronkelijke vestigingsplaatsen als het bodemgebruik staan volledig in funktie van de fysische omstandigheden, zoals de topografie, de sedimenten en de vochtigheid⁽³⁾.

In vergelijking met Haspengouw bijv. telt het gebied van de Limburgse Kempen weinige, maar uitgestrekte gemeenten. Het is begrijpelijk dat in een streek, waar heide en onvruchtbare grond, resp. bos aanvankelijk de meeste plaats innamen, het aantal gemeenten relatief klein is⁽⁴⁾.

1.2. De Limburgse Kempen vormde het aaneengesloten noordelijk blok van het graafschap Loon, dat in 1366 met het prinsbisdom Luik verenigd werd.

Voor de Kempen had de adel geen belangstelling gehad, zodat de leenroerigheid er praktisch niet is binnengedrongen⁽⁵⁾. In het zuidelijk gelegen deel van het graafschap Loon, nl. Haspengouw, bevonden zich daarentegen vele lenen en vooral kerkelijke domeinen.

(3) Ibid., 46.

(4) Zie over de Kempen ook: De Limburgse Kempen. Verzamelde Opstellen. (Hasselt)¹² (1936). - Goblet d'Alviella, Histoire des bois et forêts de Belgique, t. I (Paris-Bruxelles, 1927), 404-414. - B. Van de Poel, Hydrografie en reliëf van Limburg. Tijdspiegel (Hasselt 3, 1948), 104-115, 180-184, 200-205. - A. Huygh, Over de bodemgesteldheid van de Limburgse Kempen. Agricultura (Leuven), 1953. - J. Deckers en L. Baeyens, Polysequumprofielen van de Hoge Kempen. Pedologie (Gent, 1963), 13, 120-154.

(5) Zie hierover J. Lyna (Het graafschap Loon. De Tijdspiegel I (6), 20): ‘De Kempen waren in feudaal noch in ekonomisch opzicht (rond 1350) van enig belang’, en elders (De territoriale gerechtshoven van het graafschap Loon. Verzamelde Opstellen 16 (1941), 60): ‘aan Kempenland werd (door de graven van Loon) weinig aandacht geschonken. Beringen is de enige stad die vrij laat Luiksch recht verwierf. Geen kloosters werden er gesticht en de enkele heerlijkheden speelden aanvankelijk een zeer bescheiden rol’.

[p. 274]

Kloosters werden er niet gesticht, behalve enkele vrouwenkloosters in de 15e-16e eeuw⁽⁶⁾, terwijl de steden van Limburgs Kempenland vrij jong zijn (13e-14e eeuw) en zonder noemenswaardige uitstraling: 1211 Beringen; vóór 1297 Bree⁽⁷⁾; Peer (1367) en Hamont (eind 14e e.), na de aanhechting van Loon bij Luik. Al deze stadjes van middelbare grootte kregen het Luikse recht, waardoor zij zich onderscheidden van het platteland, waar door territoriale en lokale schepenen het Loonse recht werd toegepast.

Een belangrijke invloed ging sedert de 11e-12e eeuw uit van abdijen (Averbode, Corbie, Echternach, Floreffe, Thorn, vooral Sint-Truiden) en van de kapittelkerken van Luik en Maastricht. De abdijen hadden door schenking of koop uitgestrekte domeinen in de Kempen verworven. Zij werden niet enkel de stichters van talrijke parochiekerken, maar zouden ook uitermate belangrijk ontginningswerk verrichten, wat in de 13e eeuw tot uitbreiding van het landbouwareaal en tot verbetering van zijn uitbating heeft geleid.

Voor Noord-Limburg werden, Maaseik en Hamont uitgezonderd, geen Nederlandstalige oorkonden uit de 14e eeuw aangetroffen. Moors⁽⁸⁾ schrijft hierover: ‘aan de bodemgesteldheid en de daaruit volgende armoede van de bewoners moeten we dus de afwezigheid wijten van geschreven dokumenten bij de weinig talrijke economische transacties zoals verkopingen, verhuringen enz.’.

Ook de werking van de lokale schepenbanken schijnt vrij laat op gang te zijn gekomen. Volgens Baerten⁽⁹⁾ bestonden in de Loonse Kempen lokale schepenbanken sedert de 12e eeuw. Daartegenover staat dan evenwel, dat de oudste gichtregisters, bewaard op het Rijksarchief te Hasselt, eerst uit het begin van de 15e eeuw dateren:

(6) Namelijk de kloosters O.-L.-V.-ter-Riviere te Bree (1464), Sint-Agnes te Peer (1439) en Sint-Catharinadal te Achel (1432). Zie hierover: P. Dom. de Jong, Over onze oudste Kempische kloosters. Het Oude Land van Loon 12 (1957), 141-167.

(7) Zie over de stedenpolitiek van de graven van Loon: J. Baerten, De kaart van het graafschap Loon ca. 1300. Het grafelijk domein - de steden. Limburg 44 (1965), 190-237. - id., Het Graafschap Loon (11de-14de eeuw) (Assen, 1969), 120-131. Schrijver stelt, dat de door de graven van Loon gevoerde stedenpolitiek voornamelijk werd ingegeven door economische en in mindere mate door strategische motieven (bescherming van de grenzen).

(8) J. Moors, De oorkondentaal in Belgisch-Limburg van circa 1350 tot 1400 (Tongeren, 1952), 60.

(9) J. Baerten, o.c. 1969, 181.

[p. 275]

1414 Hasselt, 1414 Beringen, 1433 Zolder, 1434 Houthalen, 1437 Genk, 1440 Gruitrode. Is dit alles toeval?

1.3. De nederzettings- en ontginningsgeschiedenis van de Nederlanden (en van de Kempen) moet nog geschreven worden. De landschapsgeschiedenis van de beide Vlaanderen is uitstekend beschreven door Verhulst⁽¹⁰⁾. Deze studie is wel interessant voor de Kempen, omdat er een vergelijking kan gemaakt worden tussen de evolutie in de Vlaamse zandstreek en Kempenland tijdens de periode van de 5e-6e eeuw tot de 13e-14e eeuw: 1. Vroeg-middeleeuws natuurlandschap en degeneratie van het loofbos, 2. bewoning in Gallo-Romeinse tijd en in de vroege middeleeuwen, 3. ontginningsbewegingen⁽¹¹⁾.

Tot nu toe werden enkele verdienstelijke pogingen ondernomen om de evolutie van het Kempisch landschapsbeeld, en eventueel parallel daarmee de bewoningsgeschiedenis, te schetsen. In nagenoeg alle gevallen is het onderzoek toegespitst op één of meer gemeenten:

1.3.1. Limburgse Kempen: R. Knaepen, Perspectieven op het oudagrarisch landschap te Lommel. Limburg 49 (1970), 248-258.

1.3.2. Antwerpse Kempen

-	Kempische landschapsgeschiedenis in samenwerking ingestudeerd voor het Zesde Historisch Congres (Hoogstraten, 1937), door Fl. Prims, A. Verhaert, J. van Gorp, A. van Gorp, K. Peeters en Fr. Havermans.
-	J. Helsen, Het landschapsbeeld in de Antwerpsche Kempen. Antwerpen, 1943.
-	Id., Van nederzetting tot dorp. Brabants Heem 2 (1950), 59-67.

1.3.3. Noord-Brabant

Het detailonderzoek is op dit gebied het best gevorderd in Noord-Brabant, waar de landschapsontwikkeling van enkele gemeenten en streken scherp werd ontrafeld:

-	F. Dussart, Structure agraire et paysages ruraux dans la commune de Bakel. Tijdschrift van de Belgische Vereeniging voor Aardrijkskundige Studies 15 (1946), 104-179.
-	C.H. Edelman en A.W. Edelman-Vlam, Een bijdrage tot de ontginningsgeschiedenis van de zuidelijke zandgronden. In:

(10) A. Verhulst, Het landschap in Vlaanderen. Antwerpen, 1964.

(11) Ibid., 55-90.

[p. 276]

	Kultuurhistorische Verkenningen in de Kempen. Uitg. ‘Stichting Brabants Heem’ (1960), 29-50 - Id., Bijdrage tot de ontginningsgeschiedenis van enige agrarische nederzettingen op de zandgronden. Boor en Spade 13 (1963), 1-11.
-	H.J. Keuning, De problematiek van de ontwikkeling van het Brabantse cultuurlandschap. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 52,1 (1961), 13-21.
-	H. Mandos en A.D. Kakebeeke, De Acht Zaligheden. Oude Kern van de Kempen. Uitg. ‘Stichting Brabants Heem’, 1971.
-	D. van Diepen, De ontwikkeling van het oude cultuurlandschap in het zuidoostelijk deel van de Brabantse Peel. Boor en Spade 17 (1971), 150-176.

2. Bewoningsgeschiedenis van de Limburgse Kempen in de prehistorische, Gallo-Romeinse en Merovingische periode, en de eventuele refleks hiervan in de namenvoorraad.

Algemeen kan gesteld worden, dat de Limburgse Kempen bewoond was in de prehistorische en Gallo-Romeinse tijd, dat na ± 250 talrijke ontginningen en nederzettingen weer bos of heide zijn geworden, gevolgd door een herontginning in de Merovingisch-Karolingische periode.

2.1. In de vóór-Romeinse tijd kende de Limburgse Kempen een vrij belangrijke bewoning. Talrijke grafvelden, gedurende de jongste tijd onderzocht, zijn hiervoor een duidelijk bewijs (zie fig. 2). Het is onbegonnen werk hier een volledig overzicht van alle vondsten te geven. We verwijzen voor Limburg naar het uitgebreid repertorium van Bauwens-Lesenne⁽¹²⁾ en, wat de Limburgse Kempen in het bijzonder betreft, naar de overzichten van Claassen⁽¹³⁾ en de Laet⁽¹⁴⁾ en enkele verslagen over opgravingen⁽¹⁵⁾.

(12) M. Bauwens-Lesenne, Bibliografisch repertorium van de oudheidkundige vondsten in Limburg (Oudheidkundige Repertoria 8). Brussel, 1968.

(13) A. Claassen, Archeologisch overzicht betreffende de vroegste geschiedenis van de Limburgse Kempen. Het Oude Land van Loon 12 (1957), 185-212. - id., Het Romeins Kerkhof te Neerpelt. Limburg 39 (1960), 37-52. - id., De bronstijd in Limburg. Limburg 50 (1971), 145-162, met op blz. 159 een overzichtskaart van de bronstijdvondsten in de Limburgse Kempen en het Maasland.

(14) S.J. de Laet, Opgravingen en vondsten in de Limburgse Kempen. Limburg 40 (1961), 137-165.

(15) G. Beex en H. Roosens, Onderzoek van het urnenveld op de Roosen te Neerpelt. Limburg 39 (1960), 59-90. - H. Roosens en G. Beex, Het onderzoek van het urnenveld de Roosen te Neerpelt. Het Oude Land van Loon 17 (1962), 145-173. - L. Van Impe, G. Beex en H. Roosens, Het urnenveld op de Roosen te Neerpelt. Eindrapport (Archaeologia 145) Brussel, 1973. - H. Roosens, G. Beex en P. Bonenfant, Een urnenveld te Grote-Brogel (Archaeologia 67). (Overdruk uit) Limburg 42 (1963), 261-300. - H. Roosens en G. Beex. Bronstijdgrafheuvels op de Haarterheide te Hamont (Archaeologia 81). Brussel, 1965.

[p. 277]

Tot deze perioden behoren een reeks zogenaamde jong-prehistorische nederzettingsnamen⁽¹⁶⁾:

a)

Waternamen en afleidingen van waternamen:? As: 1140 asch (GW, 72); ? Eisden: 1213 haspere (GW, 454); Genk: 1140 geneche, oudgerm. ganikja- (GW, 395); Heusden: (929-62) in husdinio, oudgerm. hus-id-inja (GW, 492); (Op- en Neer-) Itter: 1143 kop. 13e iteram, acc. (GW, 768); (Op- en Neer-) Oeteren: 952 votra (GW, 758).

b)

Andere jong-prehistorische nederzettingsnamen zijn waarschijnlijk: - Kollektieven met het -ja-suffiks: Aldeneik: 830 kop. 10e eike, germ. aikja- (GW, 44); Maaseik: 1139 kop. 3e dec. 13e eche (GW, 646); ? Bree: 1007 britte, germ. bridja-, kollektief bij brida- ‘plank’; Helchteren: 1107 kop. midden 13e haletra, germ. halahdrja-, kollektief bij halahdra- ‘jeneverbessenstruik’ (GW, 468). - Dilsen: ± 365 kop. 13e feresne, 1062 vals eind 1062 thilesna, (± 1200) dilsene (GW, 272). - Halen: 714 kop. begin 11e halon, germ, halhum-, dat. mv. bij halha- ‘bocht in of van hoogland’. Halen ligt aan de samenvloeiing van de Velpe en Gete, tussen vier uitlopers van het hoogland’ (GW, 438). Vgl.: (Heusden) in hal, germ. halha- ‘bocht van het hoogland’ (GW, 438). - Heppen: 830 kop. 10e happennia (GW, 477). - ? Zonhoven: 1280 sonue^(17). Het eerste lid is vermoedelijk een waternaam^(18).

(16) Zie over de kronologie van de jong-prehistorische en vroegmiddeleeuwse nederzettingsnamen o.m.: M. Gysseling, Nederzettingsnamen in de Nederlanden, Noord-Frankrijk en Noord-West-Duitsland (Taalgrens en kolonisatie 4). Leuven, 1969.

(17) R. Draelants, Toponymie van Zonhoven. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1942), xxxviii.

(18) M. Gysseling, De oudste toponymie van de Kempen. Brabants Heem 9 (1959), 106.

[p. 278]

2.2. Een diepgaande romanisering van de Kempen heeft wellicht niet plaatsgehad. Het gebied schijnt in de Gallo-Romeinse tijd minder bewoond dan in de prehistorische periode. Voor de Limburgse Kempen kan toch een reeks Romeinse vindplaatsen aangestipt worden, i.c. bouwresten e.d. die mogelijk reminisceren aan wat onder de traditionele benaming ‘Romeinse villa's’ verstaan wordt. Vindplaatsen uit de Limburgse Kempen zijn o.a.: Achel-Hamont, Beringen, Eisden, Eksel, Ellikom, Gellik, Hechtel, Helchteren, Herk-de-Stad, Heusden, Kessenich, Kwaadmechelen, Lanaken, Lanklaar, Mechelen a/d Maas, Molenbeersel, Neerharen, Neerpelt, Niel-bij-As, Oostham, Opgrimbie, Overpelt, Paal, Peer, Tessenderlo, Vucht, Wijchmaal, Zonhoven en Zutendaal (zie fig. 2)⁽¹⁹⁾.

Het bestaan van een Romeinse weg doorheen de Kempen (en het Brabantse binnenland) is niet met zekerheid te bewijzen⁽²⁰⁾. Mertens⁽²¹⁾ schetst het mogelijk tracé van een weg van Tongeren naar de Kempen op grond van Romeinse en Merovingische vondsten te Munsterbilzen, As, Bree, Hamont. Het blijft echter een hypotese. De Romeinen maakten vermoedelijk wel gebruik van de bestaande wegen: wijzen hierop misschien Peer, Paal en Koersel, die alle drie op de oude Diesterbaan liggen (cf. infra)?

De Romeinse weg die Tongeren met Nijmegen verbond liep door de Maasvallei en valt in grote trekken samen met de staatsbaan Tongeren - Maaseik⁽²²⁾.

(19) Ontleend aan: R. Laurent, D. Callebaut en H. Roosens, De landelijke bewoning in de Romeinse tijd (Archeologische kaarten van België 3). Brussel, 1972. - Aangevuld met gegevens verstrekt door A. Claassen (Achel).
Zie over de Limburgse Kempen in de Romeinse tijd: A. Claassen, Romeinen in de Noorderkempen. Limburg 38 (1959), 133. - id., Toch Romeinen in de Noorder-Kempen. Limburg 40 (1961), 232-238. - id., Romeinse vondsten. Limburg 44 (1965), 282-284. Zie verder nog: R. de Maeyer, De Romeinse villa's in België. Antwerpen, 1937. - P. Roosens, Toxandria in de Romeinse en Merovingische tijden. Taxandria 30 (1958), 33-131; 31 (1959), 3-78. - J. Mertens, Enkele beschouwingen over Limburg in de Romeinse tijd (Archaeologia 75). Brussel, 1964. - G. de Boe, De Romeinse villa's in Gallië en Germanië. Een bijdrage tot de studie van de landelijke bewoning in de Romeinse tijd. Onuitgegeven doct. dissertatie. Leuven, 1972.

(20) P. Roosens, o.c. 1958, 85. - A.D. Kakebeeke, De Acht Zaligheden. De Voorgeschiedenis. Uitg. ‘Stichting Brabants Heem’ (Oisterwijk, 1971), 287.

(21) J. Mertens, Les routes romaines de la Belgique (Archaeologia Belgica 33). Extrait de la revue Industrie n^o 10 d'octobre 1955 (Bruxelles, 1957), 22.

(22) Ibid., 21.

[p. 279]

[p. 280]

Het aantal Gallo-Romeinse plaatsnamen in de Limburgse Kempen is zeer schaars:

a)

Terwijl alle vroegere nederzettingsnamen aanknopen bij een topografisch kenmerk (een nabije waterloop enz.), zijn de Gallo-Romeinse plaatsnamen op het platteland afleidingen van een persoonsnaam (doorgaans Latijns, soms Keltisch, in uitzonderlijke gevallen Germaans), waarin de landeigenaar zijn persoonlijk grondbezit tot uitdrukking brengt. We treffen slechts twee iacum-namen aan, nl. Gellik: 1096 gelleken, gelleke, gellec, gallo-rom. galliacum ‘toebehorend aan Gallius’ (GW, 392); Kessenich: 1102 kesnic, gallo-rom. cassiniacum ‘toebehorend aan Cassinius’ (GW, 560). Twijfelachtig, wegens het gemis aan oude vormen, is de gehuchtnaam Zelk te Halen; indien het een -iacum-naam is, dan te vergelijken met Zellik: 974 sethleca (GW, 1100).

b)

Appellatieven: ? Koersel: 1166-71 corsela (GW, 568). Lat. curticella ‘kleine boerderij’ ?^(23) ? Paal = lat. palus ‘limiet, wegwijzer’ ?^(24) ? Peer: 1107 kop. midden 13e pire (GW, 789). Petreus ‘steenweg’ ?^(25)

2.3. In 358 onderwierp Julianus een groep Saliërs op Romeins grondgebied apud Toxiandram locum (d.i. in Taxandrië: Noord-Brabant en de Belgische Kempen)⁽²⁶⁾. De aanwezigheid van deze Salii, die zich voornamelijk in Noord-Brabant gevestigd hadden⁽²⁷⁾, was een zuiver militaire aangelegenheid en hield geen verband met kolonisatie of vestiging op oude of nieuwe ontginningen⁽²⁸⁾. Deze visie is in overeenstemming met het feit, dat deze Saliërs archeologisch geen spoor in de Kempen hebben nagelaten: Frankische vondsten uit de 4e en 5e eeuw werden tot nu toe niet gedaan.

(23) A. Carnoy, Enige toponiemen van Romaanse oorsprong in de Vlaamse toponymie. Kon. Vl. Ac., Versl. en Med. 1951, 193.

(24) Ibid.

(25) Ibid., 194.

(26) M. Gysseling, De Germaanse kolonisatie in Noord-Gallië volgens de teksten. Hand. Com. Top. Dial. 36 (1962), 44.

(27) Ch. Verlinden, Les origines de la frontière linguistique en Belgique et la colonisation franque (Bruxelles, 1955), 21.

(28) A.D. Kakebeeke, o.c. 1971, 309.

[p. 281]

2.4. Vroeg-middeleeuwse bewoning in de Limburgse Kempen

2.4.1. Terwijl Frankische nederzettingen uit de 4e en 5e eeuw niet werden ontdekt (cf. supra) - algemeen wordt aangenomen dat Kempenland vanaf het midden der derde eeuw tot het einde der 5e eeuw in vrij belangrijke mate onbewoond is geweest⁽²⁹⁾ -, zijn wel sporen voorhanden van Merovingische of vroeg-middeleeuwse begraafplaatsen⁽³⁰⁾. Roosens⁽³¹⁾ geeft voor Belgisch-Limburg de volgende vindplaatsen: As, Elen, Genk, Gors-Opleeuw, Heks, Koninksem, Lanaken, Lutlommel, Montenaken, Overpelt-Lindel, Rosmeer, Sluizen, Tongeren; twijfelachtig zijn: Boorsem, Hasselt, Lummen en Mal. Zes Merovingische begraafplaatsen kunnen met zekerheid in de Limburgse Kempen⁽³²⁾ gesitueerd worden, nl. te As (± 650-700)⁽³³⁾, Elen⁽³⁴⁾, Genk⁽³⁵⁾, Lanaken⁽³⁶⁾, Lutlommel (7e e.)⁽³⁷⁾ en Overpelt-Lindel (± 700)⁽³⁸⁾. Het is in feite niet zo buitengewoon veel, maar in de Antwerpse Kempen is de oogst nog schraler: Roosens⁽³⁹⁾ geeft vijf vindplaatsen, waarvan slechts één zekere (Brecht) en vier dubieuze (Olen, Tongerlo, Turnhout en Waarloos).

Deze rijgrafvelden dateren uit de 7e, evtl. begin 8e eeuw; deze periode valt dus niet samen met de Frankische tijd (4e-5e eeuw).

De Merovingische grafvelden waren bij voorkeur aangelegd op de

(29) A.D. Kakebeeke, o.c. 1971, 274-275. - P. Roosens, o.c. 1958, 75.

(30) Zie hierover: H. Roosens, De Merovingische begraafplaatsen in België. Gent, 1949. - Id., Siedlung und Bevölkerungsstruktur im Spiegel merovingischer Grāberfelder. In: Siedlung, Sprache und Bevölkerungsstruktur im Frankenreich. Herausgegeben von Franz Petri (Wege der Forschung 49) (Darmstadt, 1973), 383-399.

(31) H. Roosens, o.c. 1949, 46-49.

(32) Cf. ook: A. Claassen, De Franken bij ons!? Limburg 37 (1958), 233-248. Met een spreidingskaart der Merovingische begraafplaatsen op blz. 240.

(33) J. Breuer, Le cimetière franc d'Asch. Ann. de la Soc. d'Arch. 41 (Bruxelles, 1939), 59-74.

(34) Annuaire de la Soc. d'Arch. de Bruxelles 1898, 11-12.

(35) H. Schuermans, Objets d'antiquité n^o 21. Bulletin de la Société Scientifique et Littéraire du Limbourg 6 (1863), 345.

(36) H. Roosens, o.c. 1949, 47: ‘een afzonderlijk graf met een urne en een gesp, alsook met de resten van een skelet werd hier gevonden’.

(37) H. van Bostraeten, De Merovingische begraafplaats te Lutlommel (Archaeologia 86) (Brussel, 1965). Overdruk uit Taxandria 36 (1964), 1-100.

(38) A. Claassen, Het Merovingische grafveld van het Lindel. Het Oude Land van Loon 15 (1960), 53-58.

(39) H. Roosens, o.c. 1949, 45-46.

[p. 282]

oostelijke, zuidelijke of westelijke helling van een heuvel afhellend naar een waterloop (cf. ook 3.3.2)⁽⁴⁰⁾. Er is tevens een treffende overeenkomst tussen de verspreiding der Merovingische begraafplaatsen en die der zogenaamde Romeinse villa's⁽⁴¹⁾. Dit laatste houdt evenwel niet per se in, dat in de Merovingische tijd dezelfde nederzettingen werden in gebruik genomen als in de Romeinse tijd⁽⁴²⁾: er is immers een afstand van ± twee eeuwen tussen de villa's (tweede helft 1e eeuw - einde 3e eeuw) en de vroeg-middeleeuwse grafvelden.⁽⁴³⁾

De Laet⁽⁴⁴⁾ stelt de vraag of de Merovingische vindplaatsen in de Kempen wijzen op een aangroei van de bevolking in de vroege middeleeuwen. Wellicht wel, maar alleszins rondom nog geringe kernen. Volgens Verlinden⁽⁴⁵⁾ zou deze bevolkingsaangroei in de Kempen en Noord-Brabant te verklaren zijn door een Ripuarische kolonisatie vanuit het Rijnland vanaf de 7e eeuw.

2.4.2 Ook de evangelisatie begint in de Kempen vorderingen te maken. Omstreeks 700 werden flinke landgoederen door Frankische edelen aan Sint Willibrordus geschonken. Over het tiental domeinen die de abdij van Echternach via Willibrordus in de Kempen en Noord-Brabant verkreeg, werd reeds heel wat geschreven⁽⁴⁶⁾. Dat Willilibrordus ook werkelijk in Taxandrië gewerkt heeft, wordt thans niet meer betwist⁽⁴⁷⁾.

Twee domeinen liggen met absolute zekerheid in de Limburgse Kempen, nl. Reppel: 726 kop. ± 1222 replo (GW, 836) en Hoksent

(40) Ibid., 127.

(41) Ibid., 135.

(42) R. de Maeyer, o.c. 1937, 277. - A. Verhulst, o.c. 1964, 60.

(43) P. Roosens, o.c. 1958, 73.

(44) S.J. de Laet, De Kempen in de Romeinse en Vroeg-Merovingische tijd. Brabants Heem 2 (1950), 29-38.

(45) Ch. Verlinden, Kritische beschouwingen over de aanwending van toponymisch materiaal bij de studie van het ontstaan der taalgrens in België (Bijlage 49). Leuven, 1957.

(46) Zie o.m.: F.L. Ganshof, Grondbezit en gronduitbating tijdens de vroege middeleeuwen in het noorden van het Frankische rijk en meer bepaald in Toxandrië. Brabants Heem 6 (1954), 3-19.

(47) Cf.: H. Verbist, Saint-Willibrord, apôtre des Pays-Bas et fondateur d'Echternach (Bruges, 1938), 213. - E. de Moreau, Histoire de l'église en Belgique, t. 1 (Bruxelles, 1940), 99-100. - W. Lampen, Sint-Willibrord en Brabant. Brabants Heem 4 (1952), 53-56.

[p. 283]

(gehucht van Eksel): 710 kop. 1191 hoccascaute (GW, 503), 1498 op hoxscot⁽⁴⁸⁾.

Over de ligging van twee andere domeinen heerst minder zekerheid, nl. 711 kop. 1191 haeslaos (GW, 454) en 712 kop. 1191 leuetlaus (GW, 618). Vannérus⁽⁴⁹⁾ en Gysseling identificeren haesloas met de huidige gehuchtnaam het Hasselt te Overpelt (buurgemeente van Eksel-Hoksent). Noord-Brabantse toponymisten⁽⁵⁰⁾, bij wie zich Bach⁽⁵¹⁾ aansluit, hebben gemeend in haesloas de gemeentenaam Aalst bij Eindhoven te mogen herkennen. Gysseling (GW, 454) interpreteert de vorm haeslaos als germ. haisjō > hasi, f. ‘beukenbos’ + lauhas, mv. van lauha ‘bos op hoge zandgrond’, hierbij o.m. steunend op het feit dat in de oudste oorkonden van Echternach ae de umlaut van a weergeeft. In dit geval betreft het een lo-naam zoals leuetlaus = Lindel (cf. infra) en is de grafie Hasselt sekundair, mogelijk analoog naar de frekwent voorkomende plaatsnaam Hasselt in de Kempen.

Wat leuetlaus betreft is er volgens Vannérus⁽⁵²⁾ en Verbist⁽⁵³⁾ geen identifikatie mogelijk, wel volgens Gysseling (GW, 618): hij beschouwt leuetlaus als een verschrijving voor *lendlaus ‘lindenbos’, maar hij identificeert het met (Sint-Huibrechts) Lille (een buurdorp van Overpelt) en niet met de Overpeltse gehuchtnaam Lindel: 1294 leenlo⁽⁵⁴⁾, wat o.i. eerder voor de hand ligt. De poging tot identifikatie van leuetlaus met Luissel, een gehucht van de Noord-Brabantse gemeente Boxtel, door N.P. Sprenger de Rover⁽⁵⁵⁾, lijkt ons al te gewaagd.

We opteren voor een identifikatie van haeslaos en leuetlaus met de Overpeltse gehuchtnamen Hasselt en Lindel. In dit geval zouden drie domeinen bij elkaar gelegen hebben, daar het gebied van Eksel-Hoksent aansluit bij het Hasselt en het Lindel. De gestelde identi-

(48) Rijksarchief Hasselt (RAH), Eksel gichten nr. 31, 13.

(49) J. Vannérus, Tessenderloo et la Taxandrie, in: Feestbundel H.J. Van de Wijer I (Leuven, 1944), 408.

(50) C.A. Kuysten, in Nomina Geographica Neerlandica 1934, 101, en G.W. Muller, ibid., 1936, 30.

(51) A. Bach, Deutsche Namenkunde, II, 1-2: Die deutschen Ortsnamen (Heidelberg, 1953), 109-111.

(52) J. Vannérus, o.c. 1944, 408.

(53) H. Verbist, o.c. 1938, 215.

(54) Archief van de abdij van Averbode: charter nr. 434.

(55) In: Brabants Heem 3 (1951), 57.

[p. 284]

fikatie kan enkel dan met zekerheid bevestigd worden, indien latere archiefstukken sporen van bezit van de abdij van Echternach te Overpelt aanwijzen. Een oorkonde van 1364 maakt wel gewag van het bestaan van een cijnshof in het Hasselt te Overpelt: in curia de Peelt Hasselt⁽⁵⁶⁾, maar het was toen afhankelijk van de abdij van Sint-Truiden (de nieuwe eigenaar na Echternach?). In het gehucht het Lindel werd een Merovingisch grafveld blootgelegd⁽⁵⁷⁾, gedateerd ± 700. Betreft het misschien de begraafplaats van de Merovingische nederzetting waarmee Willibrordus in kontakt was gekomen?

2.4.3. Merovingisch-Karolingische nederzettingsnamen in de Limburgse Kempen.

Over de Frankische landname in de 4e-5e eeuw en de mogelijke refleks hiervan in onze nederzettingsnamenvoorraad werd reeds heel wat gepubliceerd en gediskussieerd.

In 1940 onderscheidde Lindemans⁽⁵⁸⁾ - duidelijk onder de invloed van Godfried Kurth - op basis van een indrukwekkende en zo minutieus mogelijk bijeengebrachte nederzettingsnamenvoorraad, een Salische en een Ripuarische landname: de neerslag van de Salische landname (einde 4e - begin 5e eeuw) zijn meer dan 1000 heem-namen (meestal afgeleid van een patroniem op -inga) in een gebied van de Zenne tot de zee. De Ripuariërs, aldus Lindemans, zouden het gebied tussen Gete en Maas (Haspengouw) gekoloniseerd hebben: de refleks hiervan zijn de -ingen en ingenhoven-namen. In een latere studie⁽⁵⁹⁾ bracht Lindemans een korrektie aan zijn eerste visie: de ingen-namen in Haspengouw en Zuid-West-Brabant (± 50) zouden niet op een Frankische, maar op een Saksische landname uit het begin van de 9e eeuw teruggaan.

Tegen Lindemans' werkmethode, met name tegen de kunstmatige absolute kronologie, waarvoor het kader aan verkeerd geïnterpreteerde historische gegevens is ontleend, zijn door geschiedkundigen⁽⁶⁰⁾

(56) Ch. Piot, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Trond, t. 1 (Bruxelles 1870-74), 574.

(57) Zie noot 38.

(58) J. Lindemans, De Frankische kolonisatie in Brabant (Bijlage 16). Leuven, 1939. id., Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, I: De heemnamen en -ingeformaties. De kouternamen (N.G.F., Stud. V, 1). Brussel, 1940.

(59) J. Lindemans, Een Saksische vestiging in Brabant? (Bijlage 16,2). Leuven, 1947.

(60) Ch. Verlinden, o.c. 1955, 85-86 en 1957.

[p. 285]

sterke bezwaren naar voren gebracht. Reeds vroeger had Draye⁽⁶¹⁾ erop gewezen, dat uiterste voorzichtigheid geboden is bij de kronologische stratifikatie van toponymisch materiaal. In de synthese van zijn Toponymisch Woordenboek tracht Gysseling⁽⁶²⁾ verschillende lagen te onderscheiden op grond van vormcriteria en wijst op de moeilijkheden die zich daarbij voordoen. Elders⁽⁶³⁾ zegt hij: ‘De plaatsnaamkunde vermag niet meer dan een vlottende, relatieve chronologie op te stellen. De verschillende types gaan langs overgangsvormen in elkaar over. Voor een preciese chronologie vestigt de naamkunde al haar hoop op bodemkunde en archeologie’.

Blok⁽⁶⁴⁾ poneert zelfs, dat uit de verspreiding van namentypen maar weinig is af te leiden betreffende de frankisering van Nederland. Hij rekent af met de teorie van Bach⁽⁶⁵⁾, voor wie de Frankische invloed zou af te lezen zijn uit de verbreiding van de wijze van naamvorming die bestaat uit een persoonsnaam in de genitief of met het suffiks -ing- plus een nederzettingswoord (-heem, -hoven, -zele enz.): ‘De Franken hebben hier geen bepaalde types gebracht, noch de stoot ertoe gegeven. Wel kunen we natuurlijk zeggen, dat bepaalde namentypes kenmerkend zijn voor de Merovingische en Karolingische tijd en vanuit dit zuiver chronologisch standpunt zouden we die namen dus Frankisch kunnen noemen’⁽⁶⁶⁾.

Gegevens over namentypes die na de volksverhuizing in gebruik kwamen en de eeuwen daarna de naamgeving beheerst hebben, vinden we, wat Belgisch-Limburg betreft, bij Tummers⁽⁶⁷⁾ en, wat de Kempen in het bijzonder aangaat, bij Gysseling⁽⁶⁸⁾.

(61) H. Draye, De chronologische rangschikking van het toponymisch materiaal, in: Album Dr. J. Lindemans (Brussel, 1951), 191-198.

(62) M. Gysseling, o.c. 1960, 1111-1142.

(63) M. Gysseling, Het chronologisch probleem bij de jong-prehistorische en vroegmiddeleeuwse nederzettingsnamen. Med. Ver. Naamk. 41 (1965), 97.

(64) D.P. Blok, Toponymische gegevens over Merovingisch-Karolingisch Midden- en West-Nederland, in: Frankisch, Merovingisch, Karolingisch (Studia Theodisca 3. Assen, 1965), 51-62. Zie van zijn hand ook: De Franken. Hun optreden in het licht der historie (Fibulareeks 22). Bussum, 1968.

(65) A. Bach, o.c. 1953, 157-174: Frankonisiering des deutschen ON-Schatzes.

(66) D.P. Blok, o.c. 1965, 59.

(67) P.L.M. Tummers, Toponymische gegevens over Merovingisch-Karolingisch Brabant en Limburg, in: Frankisch, Merovingisch, Karolingisch (Studia Theodisca 3. Assen, 1965), 34-50.

(68) M. Gysseling, De oudste toponymie van de Kempen. Brabants Heem 9 (1959), 102-108.

[p. 286]

Merovingisch-Karolingische nederzettingsnamen zijn in de Limburgse Kempen niet talrijk:

2.4.3.1. Van persoonsnamen afgeleide namen op -ingen (-ingum, dat. mv.), gevormd naar het voorbeeld van de Gallo-Romeinse nederzettingsnamen op -iacum: Beringen: 1120 kop. ± 1225 beringe, germ. beringum ‘bij de lieden van Bero’ (GW, 126); ? Berkenen (Zonhoven): 1423 breckinge(n)⁽⁶⁹⁾; ? Geistingen (Ophoven); Gerdingen: 1173 gerdingen, germ. gardingum ‘bij de lieden van Gardi’ (GW, 398): Kuringen: 1078 curinge, curinges, germ, kūringum ‘bij de lieden van Kūri’ (GW, 582); ? Rapertingen (Hasselt).

De -ingen-namen zijn oostelijk⁽⁷⁰⁾ en concentreren zich in Belgisch-Limburg aan de taalgrens⁽⁷¹⁾. Zij kunnen ontstaan zijn tijdens de landnametijd, toen de Franken het -iacum-gebied binnentrokken, maar dit type van naamvorming kan tijdens de hele Merovingische periode produktief zijn geweest. De enkele -ingen-namen die in de Limburgse Kempen en de Demervallei voorkomen, wijzen op een uitstraling van Zuid naar Noord; dit laatste is ook met enkele andere types het geval (cf. infra): namen op -enaken en -heem.

2.4.3.2. De -iacas-namen behoren tot de Romaanse taalwereld en komen voor ten zuiden van de taalgrens⁽⁷²⁾. We kennen er een zevental gegermaniseerde uitlopers van ten noorden van de taalgrens, alle namen op -enaken, o.m. Lanaken: 1106-11 kop. 1223 lodenaken, germ. rom. hludniniacas ‘toebehorend aan Hludo’ (GW, 590).

De uitgang -enaken korrespondeert met het rom. -iniacas, dat zich ontwikkelt tot -ignies, zoals bijv. in Audignies en Harmignies.

2.4.3.3. Vroeg-middeleeuwse nederzettingsnamen (komposita).

De oudste laag nederzettingsnamen zijn afleidingen van natuur- en persoonsnamen⁽⁷³⁾. Thans verschijnen voor het eerst samenstellingen,

(69) RAH, Zonhoven gichten nr. 1, 9 v.

(70) Zie de kaart bij J. Lindemans, o.c. 1940.

(71) Cf. P.L.M. Tummers, o.c. 1965, 38: ‘geen in Noord-Brabant, Antwerpen, Nederlands-Limburg, maar twintig in Belgisch-Limburg, op één enkele uitzondering (sic!) alle in de onmiddellijke nabijheid van de taalgrens’.

(72) M. Gysseling, o.c. 1969, 18.

(73) Cf. M. Gysseling, o.c. 1969, 5.

[p. 287]

waarvan het tweede lid op zichzelf al de betekenis heeft van ‘nederzetting, verblijf, woning’. Zoals het Romaans verscheidene woorden bezit om een nederzetting aan te duiden (villa, curtis, villare enz.), zo ook het Germaans: naast de oudere, als appellatief uitgestorven woorden heem en zele⁽⁷⁴⁾, ook de topografisch jongere, in het Engels resp. Nederlands en Duits nog steeds als appellatief voortlevende tuin, hof (soms samengevallen met hova ‘hoeve’) en huis (beide laatste in plaatsnamen doorgaans in het meervoud).

a)

Nederzettingsnamen op -heem, meestal afgesleten tot -em, -om, -um. - Adjektief of appellatief als eerste lid: Molem (Lummen): 1377 moelem^(75); Mulheim (Lanklaar); Molhem (Peer): 1608 mollem^(76); Oppum (Herk-de-Stad); Rotem: 1174 rotheim (GW, 863); Rotem (Halen): 1136 kop. midden 12e rotheem (GW, 863); Zelem: 1114 kop. midden 12e salechem, samenstelling van zele + heem (GW, 1100). Drie voorbeelden van dit type in de alluviale Maasvlakte: Boorsem, Kotem (Boorsem) en Stokkem. - Persoonsnaam in de genitief + heem/-hoven. Deze niet zo belangrijke groep is ontstaan in het Germaans-Romaanse menggebied onder de invloed van het Romaanse type ‘psn. + genitiefuitgang + court, ville’. Die op -hoven concentreren zich in Limburgs Haspengouw, die op -heem vormen een ketting langs de Maas tot aan de samenvloeiing van de Niers. Van deze laatste groep vinden we wellicht drie uitlopers in de Kempen: Hensem (Meeuwen) 1683 hensem^(77); Hontsom (Loksbergen): 1252 hunshem^(78); Pietersem (Lanaken): 1154 pithersen (GW, 793). - Persoonsnaam + suffiks -inga (gen. mv.) als eerste lid. De -ingaheem-namen komen vooral rond de stad Antwerpen en verder

(74) K. Roelandts, Sele und Haim, in: Namenforschung. Festschrift für Adolf Bach (Heidelberg, 1965), 273-299.

(75) M. Borgers, Toponymie van Lummen. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1941), 158.

(76) RAH, Peer gichten nr. 1, 41 v.

(77) RAH, Meeuwen gichten nr. 24, 16 v. Vgl. wellicht M. Gysseling, o.c. 1960, 462: Heendersem (Erps - Leuven): 1154 henrikesheim.

(78) F. Cleeremans, Toponymie van Halen en Loksbergen. Onuitgegeven dissertatie (Leuven, 1928), 155.

[p. 288]

	naar het westen voor. Twee namen van dit type vinden we in de Limburgse Kempen: Ellikom, germ. Aljinga haim ‘woning van de lieden van Aljo’ (GW, 312); Erpekom: 1647 erpicum^(79).
b)	Zelenaam: Molenbeersel^(80).
c)	Nederzettingsnamen op -hoven: in de Hoven (As); in Boshoven (Gruitrode); in Neerhoven (Gruitrode); in Neerhoven (Neeroeteren): 1350 nederhouen^(81); Ophoven: 1167 ophoven (GW, 768); in Ophoven (Gruitrode); in Ophoven (Opglabbeek): 1565 tot ophouen^(82); in Rekhoven (Lummen): 1454 te rechoeven^(83); in Veldhoven (Bocholt): 1572 tot velthouen^(84); in Veldhoven (Kwaadmechelen): 1504 bynnen velthouen^(85); in Voorshoven (Neeroeteren): 1350 vorschouen^(86). In de alluviale Maasvlakte: Uikhoven. Lindemans^(87) citeert ook Haspershoven (Overpelt) als een hoven-naam. Het tweede element gaat evenwel terug op Mndl. ouwe ‘weiland, alluviaal land’: 1504 op haspersoue^(88). Verwarring is ook mogelijk tussen hoven, dat mv. bij hof ‘boerderij’ en hova ‘stuk land van een bepaalde oppervlakte’ (cf. 4.1.1.).

2.5. Samenvattend kunnen we hier zeggen, dat de Limburgse Kempen in de prehistorische, Romeinse en Merovingische tijd geen onbewoond gebied was. Hierop wijzen geschiedenis, archeologie en toponymie. Die bewoning moet toch eerder dun geweest zijn, althans in de Gallo-Romeinse en Merovingische periode.

Uit fig. 3 blijkt dat de Merovingisch-Karolingische nederzettingsnamen in drie gebieden gegroepeerd zijn, nl. in de Maasvallei, in de

(79) J. Nouwen, Plaats- en persoonsnamen te Grote-Brogel. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1958), 114.

(80) Cf. ook J. Lindemans, Brabantsche plaatsnamen, Beersel (Leuven-Brussel, 1935), 8-9: ‘eerste lid is bar, baar ‘bloot, ruig, guur, onvruchtbaar’.

(81) J. Segers. Toponymie van Neeroeteren. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1968), 152.

(82) RAH, Opglabbeek gichten nr. 1, 14.

(83) M. Borgers, o.c. 1941, 178.

(84) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 30.

(85) RAH, Oostham gichten nr. 1, 27.

(86) J. Segers, o.c. 1968, 216.

(87) J. Lindemans, Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, III: De -zele en -hovenamen (NGF, Stud. V, 3). Brussel, 1954.

(88) RAH, Pelt gichten nr. 1, 13.

[p. 289]

[p. 290]

Zuiderkempen (+ Demervallei) en op het oostelijk Kempisch Plateau bij de waterlopen de Neer en de Itter. We treffen er geen aan op het westelijk Kempisch Plateau, het onvruchtbaarste gebied van de Limburgse Kempen. Zoals Lindemans⁽⁸⁹⁾ reeds in 1940 opmerkte is er een duidelijk verband tussen de verspreidingsgebieden van bepaalde namentypes en de bodemgesteldheid.

Het aantal Merovingisch-Karolingische nederzettingsnamen in de Limburgse Kempen is gering, indien we bijv. een vergelijking maken met het zuidelijk gelegen Haspengouw. Genoemde nederzettingsnamen in de Limburgse Kempen gaan vermoedelijk grotendeels terug tot de 7e-8e eeuw, waarbij aan uitstraling kan gedacht worden, nl. van Zuid (Haspengouw) naar Noord (Zuiderkempen en Demervallei) en van Oost (Maasvallei) naar West (Plateau).

De verklaring voor de aanvankelijk geringe, pleksgewijze bewoning van de Limburgse Kempen vinden we mogelijk in de historische geografie.

(89) J. Lindemans, o.c. 1940. - cf. ook: Ch. Verlinden, o.c. 1955, 84.

3. Poging tot rekonstruktie van het landschapsbeeld in de Limburgse Kempen, voornamelijk aan de hand van de nederzettingsnamen (gemeente- en gehuchtnamen).

3.0. Terwijl eigenlijke nederzettingsnamen, i.c. namen op -heem, -dorp, -wijk e.a. uit de vroege middeleeuwen in de Limburgse Kempen heel miniem naar voren treden, zijn natuurnamen of namen van topografische aard, die de uiterlijke kenmerken van een plaats beschrijven (hoogte of laagte, vochtigheid of droogte, begroeiing, ligging aan het water enz.) zeer frekwent als nederzettingsnamen⁽⁹⁰⁾. Hierop werd reeds meermaals gewesen⁽⁹¹⁾.

Een probleem dat zich bij de rekonstruktie van het landschapsbeeld stelt is, dat we zo weinig weten over de verspreiding van bossen en onontgonnen gronden in de vroege middeleeuwen. De toponymie biedt hier grote mogelijkheden; onze aandacht gaat hierbij in de eerste plaats naar de verspreiding van bossen, moerassen en vennen.

3.1. Het noordelijk deel van het Kempisch Plateau (Pelt, Achel, Hamont) moet een moerassig bosgebied geweest zijn. Het niveau

(90) I.c. namen met de bestanddelen beek, berg, bos, broek, dal, donk, ham, hout, lo, meer, rode, schoot, veld, voort, weerd e.a.

(91) M Gysseling, o.c. 1959 en P.L.M. Tummers, o.c. 1965.

[p. 291]

van het Plateau daalt van 104 m te Gellik tot 30 à 40 m in de Dommelvallei. Te Pelt zelf daalt het niveau van 60 m in de Lindelse Heide tot 40 m achter het gehucht het Broeseinde: 1520 broets eijnde⁽⁹²⁾, lett. ‘het einde van het moeras’ (Mndl. bruud, bruijd ‘drek’, bij overdracht ‘moeras’). Dit klopt topografisch: achter de woonkern het Broeseinde strekt zich inderdaad de moerassige Dommelvallei uit. Ook de gemeentenaam Pelt: 815 kop. ± 1170 palethe (GW, 732) wijst op moerasland; het is een kollektief (*pal-ithi) van Mndl. pael ‘poel, plas’, vandaar ‘moerasland’: bedoeld wordt dan in de eerste plaats de Dommelvallei te Neerpelt ‘het laaggelegen Pelt’ (vs. Overpelt ‘het hogergelegen Pelt’).

Bij de Neerpeltse Dommeldepressie sluiten Achel - het laagstgelegen gebied van de Limburgse Kempen - en Hamont aan. Het eerste lid van beide gemeentenamen is mogelijk a ‘water’. De hypotetische grondvorm van Achel: 1139 achile (GW, 36) is in dit geval *aha-lo ‘moerassig bosgebied’, van Hamont evtl. *a-mont ‘de monding van de a(beek)’. Nu is het wel zo, dat door Hamont een Abeek loopt, maar er niet uitmondt. Andere mogelijke verklaringen zijn voor Achel: *haag-lo ‘bebost gebied’, voor Hamont: *haag-mont ‘beboste helling’ (in oppositie met het lagergelegen Achel).

Buiten de Dommeldepressie ligt het hooggelegen Kempisch Plateau: Kaulille, Sint-Huibrechts-Lille en het Lindel (Overpelt) - deze drie namen gaan terug op *lindelo ‘lindenbos’ - liggen op een hoogte van 50 à 60 m. Het valt onmiddellijk reeds op, dat in de nederzettingsnamenvoorraad zoveel bosnamen schuilen (zie fig. 5): Boseinde, Hasselt, Herent, Lindel; het bewijst dat deze bewoningspunten op bosontginingen zijn ontstaan.

3.2. Indeling van de nederzettingsnamen van de Limburgse Kempen naar hun oorspronkelijke betekenis.

3.2.1. Benoeming naar de (oorspronkelijke) bosbegroeiing.

3.2.1.1. Algemene benamingen voor bos zijn hout, lo, laar en haag:

a)	Hout: in Holt (Beverst); Bocholt: 1162 bucolt (GW, 153); Boekhout (Diepenbeek): 1096 buocholz, bocholz (GW, 156); in

(92) RAH, Pelt gichten nr. 41, 57 v.

[p. 292]

Geenhout (Paal): 1459-1485 te gheenhoutte^(93); op Tenhout (Houthalen): 1441 te ghenen hout^(94); op de Houtmolen (Overpelt): 1504 houtmoelen^(95), ‘de (water)molen in of bij het bos’, welke naam op het omliggende gebied is overgegaan en gehuchtnaam geworden; Linkhout: 1136 kop. midden 12e lencholt (GW, 621).

b)

Verspreider dan hout is lo, in de Kempen ‘een (kreupel)bos op hoge zandgrond’. Als simpleks komt de gehuchtnaam het Lo voor te Achel, Gruitrode en Hamont. In de Kempen is lo ook frekwent als veldnaam, bijv. te Neerpelt: 1529 dat loe^(96), en te Kleine-Brogel: 1524 dat loe^(97). Bij nederzettingsnamen komt lo meestal in samenstellingen voor, met als bepalend bestanddeel: - een plantnaam: Burkel (Peer): 1608 onder borckel^(98); (Kau)lille: 1345 caulille^(99). Het eerste lid is blijkbaar Mndl. ca, cauwe ‘kraai’; Lindel (Overpelt): 1294 leenlo^(100); Lillo (Houthalen): 1434 te leeloe^(101); Rijsel (Paal): 1459-1485 te reysel^(102). Samenstelling van rijs(hout) + lo. - een diernaam: Beverlo: 1186 beuerlo (GW, 139); Eksel: 1153 kop. eind 13e hecscele, germ. agnis, gen. bij agnu- f. ‘ekster’ (GW, 309); ? in Eversel (Heusden); in Kreyel (Bocholt) 1575 int kreyel^(103). - aanduiding van de bodemgesteldheid: 1) geest ‘hoge zandgrond’: in Gestel (Lummen): 1377 gheestele^(104); op het Gestel (Meeuwen): 1683 opt gestel^(105); in Geisteren (Neeroeteren): 1541 inghen geijsseren^(106).

(93) E. Van Tilborgh, Toponymie van Paal, Beringen en Heusden. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1942), 110.

(94) RAH, Houthalen gichten nr. 6, 58.

(95) RAH, Pelt gichten nr. 41, 10 v.

(96) Id., 200.

(97) Id., 107.

(98) RAH, Peer gichten nr. 1, 30.

(99) E. Poncelet, Les feudataires de la principauté de Liège sous Englebert de la Marck (Bruxelles, 1948), 195.

(100) Zie noot 54.

(101) RAH, Houthalen gichten nr. 6, 3 v.

(102) E. Van Tilborgh, o.c. 1942, 223.

(103) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 70.

(104) M. Borgers, o.c. 1941, 84.

(105) RAH, Meeuwen gichten nr. 24, 7.

(106) J. Segers, o.c. 1968, 78.

[p. 293]

2) goor ‘moeras’: in Goolder (Bocholt): 1579 tot goirloe^(107). 3) zuur: Zolder: 1218 sulre (GW, 1103). - persoons-, resp. volksnaam: in Donderslag (Meeuwen): 1186 dunreslo, germ. þnaras lauha- ‘bosje op hoge zandgrond toegewijd aan de god þunar’ (GW, 278); Tessenderlo: 1135 tessenderlon, germ. tehswandra, gen. mv., ‘van de Tehswandrōz + lauha’ (GW, 956); ? Tongerlo. Vgl. Tongerlo (Turnhout): ± 1130 tungerlo, ofwel volksnaam Tungri, ofwel onbekende plantnaam (GW, 971); in Winterslag (Genk): 1440 went(er)sloe^(108). - topografische aanduiding: in Baal (Tessenderlo: 1160 barle, germ. baza-, bara- ‘bloot, bar’ (GW, 90); in Hengel(hoef) (Houthalen): 1145 kop. eind 13e hengelo, germ, hangi- ‘helling’ (GW, 461); Schulen: 1107 kop. midden 13e sconelo, germ. skauni- ‘schoon’ (GW, 902). - vormaanduiding: As: 1140 bredelo (GW, 185); in het Langeren (Neeroeteren): 1569 opt langerloe^(109); Reppel: 726 kop. ± 1222 replo (GW, 836). - veldnaam: in Kamerlo (Genk): 1440 camerloe^(110); in Kommerlo (Beringen): 1414-1494 comerloe^(111). Onduidelijk zijn: Achel: 1139 achile (GW, 36); Hechtel: 1160 hectela (GW, 461); op het Kunsel (Helchteren): 1538 konsel^(112); Lommel: 1170 loemele^(113); in Louwel (Opglabbeek): 1576 tot louwell^(114); in Ubbersel (Heusden); in Viversel (Zolder).

c)

Bos: op de Bos (Grote-Brogel): 1460 op gheenen bossch^(115); in Genenbos (Lummen): 1377 genenbossch^(116); in Genebos (Kwaadmechelen): 1488 te geen(en) bosch^(117); in Berkenbos

(107) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 151 v.

(108) E. Vanmaele, Toponymie van Genk tot 1600. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1960), 161.

(109) J. Segers, o.c. 1968, 131.

(110) E. Vanmaele, o.c. 1960, 112.

(111) E. Van Tilborgh, o.c. 1942, 359.

(112) RAH, Helchteren gichten nr. 1, 150.

(113) V. Mennen, Toponymie van Lommel. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1963), 64.

(114) RAH, Opglabbeek gichten nr. 1, 140.

(115) J. Nouwen, o.c. 1958, 86.

(116) M. Borgers, o.c. 1941, 83.

(117) RAH, Oostham gichten nr. 1, 14 v.

[p. 294]

	(Heusden); op Kattenbos (Lommel): 1394 cathenbosg^(118). Het element bos is ook frekwent bij jongere, sekundaire gehuchtnamen^(119) (vrij recente woonwijken tegen of in een bos): in de Bos (Tongerlo), in de Biesbossen (Meeuwen), op de Eikelbos (Eksel), in de Varkensbos (Hamont).
d)	Haag, Mndl. hage(n) ‘bos van laagstammig hout of kreupelhout’: in Gerhagen (Tessenderlo); Wijshagen: 1157 wiscath (GW, 1076).
e)	Laar: op het Laar (Grote-Brogel): 1491 op gheen laer^(120); op het Laar (Opglabbeek): 1654 opt laer^(121); in Blanklaar (Meldert); in Brelaar (Paal): 1459-1485 te breelaer^(122); in Goeslaar (Lummen): 1377 goerslaer^(123); in Groenlaren (Lummen): vóór 1483 groetlaer^(124); Lanklaar; in Mellaar (Lummen): 1377 meldelaer^(125); in Sledderlo (Genk): 1438 sleddeloer^(126). Van het toponiem laar werd nog geen algemeen bevredigende etymologische verklaring gegeven^(127). Als plaatsnaam algemeen verspreid in de Limburgse Kempen, blijkens het moderne kadaster o.m. te Beringen, Beverlo, Beverst, Bree, Genk, Helchteren, Heppen, Hamont, Neerpelt, Paal en Tessenderlo.

3.2.1.2. Uit de lijst van de sub 3.2.1.1 behandelde nederzettingsnamen blijkt dat de aard van de begroeiing dikwijls nader gespecifieerd wordt, nl. met de berk (Borkel), de beuk (Bocholt), de linde (Lillo) en de teenwilg (Wijshagen). Dit geldt ook voor de volgende neder-

(118) V. Mennen, o.c. 1963, 127.

(119) Zie voor het onderscheid tussen primaire en sekundaire gehuchtnamen: J. Molemans, Intern- en extern-lokalizerende voorzetsels bij Limburgse toponiemen. Naamkunde 4 (1972), 173-183.

(120) J. Nouwen, o.c. 1958, 163.

(121) RAH, Opglabbeek gichten nr. 2, 102.

(122) E. Van Tilborgh, o.c. 1942, 86.

(123) M. Borgers, o.c. 1941, 86.

(124) Id., 91.

(125) Id., 156.

(126) E. Vanmaele, oc. 1960, 142.

(127) Zie C. Tavernier - Vereecken, Gentse naamkunde van ca. 1000 tot 1253 (Tongeren, 1968), 442 vv., met een uitvoerige bespreking van: H. Dittmaier, Die (H)Larnamen. Cf. ook: R. Van Passen, Bos en Hout. Mededelingen Naamk. 37 (1961), 107-133, vnl. 112-115. - M. Gysseling, o.c. 1969, 24: laar ‘betekenis onbekend, doch ongetwijfeld een bosbenaming’.

[p. 295]

zettingsnamen, waarvan de meeste afleidingen met het kollektief t-suffiks gevormd zijn dat, zoals bekend, meestal afleidingen van plantnamen vormt:

a)	Beuk: in Bokrijk (Genk): 1459 te Boxrack^(128); in Terboekt (Genk): 1453 ter boeckt^(129); in Bokt (Peer): 1610 op die bockt^(130); in Boekt (Zolder): 1135 buch, 1147-55 buct (GW, 156). In Herent (Neerpelt): 1364 heernt^(131). Kollektief van Ondl. *heern, hern ‘haagbeuk’, nog bewaard in herenteer.
b)	Linde: op het Linde (Peer): 1561 tot linde^(132).
c)	Mndl. hasel ‘hazelaar’: Hasselt (stad): 1171 hasselth (GW, 454). Hasselt is verder gehuchtnaam te Bree, Overpelt, Peer en Tongerlo.
d)	Eik: in Geneiken (Lummen): 14e e. tot gheen eycken^(133); op Teneiken (Zonhoven): 1429 ten eyken^(134).

Gysseling⁽¹³⁵⁾ heeft terecht onderstreept, dat vele van deze t-kollektiva nog uit de vóór-middeleeuwse tijd kunnen dateren.

3.2.1.3. Heestergewassen.

Algemene benamingen voor laagstammig houtgewas zijn haag(doorn), hees en rijs:

a)	Haag(doorn): in Dorne (Opoeteren); in Tenhaagdoorn (Houthalen): 1456 ten haeghedoren^(136).
b)	Hees, in bijtonige positie meestal gereduceerd tot (h)is: op de Hees (Bocholt): 1575 op die hees^(137); in Gerhees (Oostham): 1488 te geend(er) hees^(138); in het Heesakker (Overpelt): 1229 in heshackere^(139); ? in Houtissen (Dilsen); in Overes

(128) E. Vanmaele, o.c. 1960, 58.

(129) Id., 149.

(130) RAH, Peer gichten nr. 1, 82.

(131) Ch. Piot, o.c. 1870-74, 576.

(132) RAH, Peer gichten nr. 1, 5.

(133) M. Borgers, o.c. 1941, 71.

(134) R. Draelants, o.c. 1942, 24.

(135) M. Gysseling, o.c. 1959.

(136) RAH, Houthalen gichten nr. 6, 110.

(137) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 71 v.

(138) RAH, Oostham gichten nr. 1, 37 v.

(139) Archief van de abdij van Averbode Register n^o 2, 168 v.

[p. 296]

	(Peer): 1609 tot ouerhees^(140); in Schoonhees (Tessenderlo); op het Sonnis (Helchteren): 1536 op die sonhees^(141).
c)	Rijs: op de Rest (Hechtel): 1511 op dy ryst^(142). Vgl. met: in Tuilt (Kuringen): 1083 kop. ± 1700 tuleta, 1213 tulthe (GW, 980). Kollektief van tuil ‘bos, struikgewas’ (cf. WNT 17, 3772).

Aanduiding van de begroeiing, resp. met huls(t) en varen, vinden we in enkele gehuchtnamen: op Terhulsen (Beringen): 1617-26 omtrent terhulsen⁽¹⁴³⁾; in Hulst (Tessenderlo); in Tervant (Paal): 1459-85 ter varnt⁽¹⁴⁴⁾.

3.2.1.4. Afgezien van de akker- en weilanden bestaat de vegetatie van het Kempisch Plateau thans hoofdzakelijk uit een afwisseling van heidevelden en dennenbossen. In de Zuiderkempen (+ Demervallei) en in de Maasvallei is de oppervlakte heidegrond niet zo uitgestrekt als op het Plateau.

Op de kaart van Ferraris uit de tweede helft der 18e eeuw is er op het Plateau geen enkel spoor van bos te bespeuren. Daartegenover staan de vele geciteerde nederzettingsnamen die op oorspronkelijke bosbegroeiing wijzen. Het gebied van de Limburgse Kempen moet dan ook een sterk bebost gebied geweest zijn (zie fig. 4), terwijl de heidebegroeiing sekundair is (cf. infra). Volgens Dussart⁽¹⁴⁵⁾ maken middeleeuwse teksten nog gewag van loofhoutbossen in de Kempen. De opeenvolging bos>heide blijkt ook uit de bodemprofielen⁽¹⁴⁶⁾.

Ferraris (18e e.) geeft ons geen juist idee van de verspreiding van natuur- en kultuurlandschap in de late middeleeuwen, maar toont ons wel het resultaat van het degeneratieproces van het boslandschap en van de ontginningsbeweging in de 11e-12e eeuw. Met deze laatmiddeleeuwse ontginningsaktiviteit kunnen wellicht de rode-toponiemen in verband gebracht worden. Het aantal rode-namen is in

(140) RAH, Peer gichten nr. 1, 51 v.

(141) RAH, Helchteren gichten nr. 1, 94.

(142) RAH, Eksel gichten nr. 31, 88.

(143) E. Van Tilborgh, o.c. 1942, 380.

(144) Id., 250.

(145) Fr. Dussart, Les landes campinoises et leur mise en valeur. Cercle des Géographes liégeois. Travaux du Séminaire de Géographie de l'Université de Liège, fascicule 49. Liège, 1936.

(146) Cf. A.V. Munaut, Recherches paleo-ecologiques en basse et moyenne Belgique (Acta Geographica Lovaniensia 6). Louvain, 1967.

[p. 297]

[p. 298]

de late middeleeuwen alleszins reeds gering: 3 vermeldingen in de 11e e., 2 in de 12e e., 13 in de 13e e. en 40 in de 14e e.⁽¹⁴⁷⁾. Onder de nederzettingsnamen noteerden we tien rode-namen, wat weinig is tegenover de lange lijst namen die op de oorspronkelijke begroeiing wijzen: Gruitrode: 1078 kop. 13e roda (GW, 427); Geenrode (Meldert); Herkenrode (Kuringen): 1209 herkenrode (GW, 481); Kinrooi; Plokrooi (Meeuwen): 1764 op het plockroy⁽¹⁴⁸⁾; Rotem: (1174) rotheim (GW, 863); Rotem (Halen): 1136 kop. midden 12e rotheem (GW, 863); Stokrooi: 1154 stoccherode (GW, 940); Rijnrode (Loksbergen): 1114 kop. midden 12e renhrode (GW, 844). Jonger als gehuchtnaam is Houw: (Opoeteren) op de Houw.

Het gering aantal rode-toponiemen uit de late middeleeuwen zou een aanwijzing kunnen zijn voor het feit, dat het oorspronkelijk boslandschap toen reeds grotendeels was verdwenen.

3.2.2. Benoeming naar de (sekundaire) heidebegroeiing.

De aanwezigheid van uitgestrekte heidevelden zou volgens de jongste opvattingen verklaard worden door een prehistorisch degeneratieproces tijdens het Subboreaal, vanaf omstreeks 300 v. Chr., waardoor tengevolge van een klimaatwijziging het loofbos, dat zich tijdens het Atlanticum (5500 - 3000 v. Chr.) had ontwikkeld, op de zandgronden degradeerde tot heide. Het is evenwel niet uitgesloten dat ook sinds het late steentijdperk de mens ingrijpende veranderingen heeft veroorzaakt in de natuurlijke vegetatie, voornamelijk door de begrazing ervan door het vee. Aan dit laatste proces, dat ook tijdens de middeleeuwen voortgang heeft gevonden, konden de zandleemgronden en hun vegetatie beter weerstand bieden dan de zandgronden en hun armere plantentypes⁽¹⁴⁹⁾.

Het uitgestrekte open veld, dat gemeen bezit was en o.m. dienst deed als weideplaats voor het vee, wordt in de oudste bronnen (gemene) vroente, (gemene) heide, aard en veld genoemd. Bij elke Kempische nederzetting hoorde een vrij uitgestrekte vroente of weideplaats,

(147) P. Bosmans, De rode-namen in Belgisch-Limburg. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Leuven, 1970.
De geciteerde getallen zijn afhankelijk van de overgeleverde bronnen: hoe jonger, des te meer bronnen.

(148) RAH, Meeuwen gichten nr. 26, 42 v.

(149) A. Verhulst, o.c. 1964, 58.

[p. 299]

vaak ook heerdgang⁽¹⁵⁰⁾ genoemd. Door de sterke relatie gehucht (woonkern) - heerdgang, kreeg dit laatste woord eveneens de betekenis van buurtschap⁽¹⁵¹⁾.

De Kempische heidevlakten waren bijzonder groot. We beschikken niet over nauwkeurige cijfers voor het hele gebied, wel voor enkele gemeenten: in 1846 bedroeg de oppervlakte heidegrond voor de gemeenten Neer- en Overpelt, Kaulille en Kleine-Brogel 5899 ha 73 a op een totaal van 9725 ha, d.i. ca. 60%⁽¹⁵²⁾.

Slechts enkele gehuchtnamen met de bestanddelen heide, resp. veld zijn relatief oud (evtl. laat-middeleeuws). Ze zijn vermoedelijk ontstaan tengevolge van een demografische uitbreiding, waardoor de overtollige bevolking zich elders moest vestigen, bij voorkeur op de boord van de heide in een te ontginnen gebied: op Terheide (As); op de Heide (Lommel): 1450 aan gheen heijde⁽¹⁵³⁾; op de Heide (Opglabbeek): 1569 op ghen heij⁽¹⁵⁴⁾; op de Grote Heide (Neerpelt): 1504 op die grote heijde⁽¹⁵⁵⁾; deze woonkern ligt tegen een zeer uitgestrekte heidevlakte. Grote Heide is een algemeen verspreide plaatsnaam in de Limburgse Kempen: Hechtel, Helchteren, Lummen, Peer, Zolder, Zutendaal, Wijshagen.

In het Bosveld (Hechtel): 1518 int bossvelt⁽¹⁵⁶⁾.

De meeste nederzettingsnamen met het bestanddeel heide zijn evenwel jonger dan de 15e eeuw, hoewel een absolute kronologie hier onmogelijk is. Het zijn plaatsen die nog niet zo heel lang bewoond zijn en afgelegen liggen t.o.v. de dorpscentra. Enkele van deze nederzettingen zijn vermoedelijk ontstaan, doordat de armen gebruik maakten van een gewoonterecht, dat inhield dat een pas gebouwde hut onschendbaar was en niet meer mocht worden afgebroken, indien de haard één nacht had gerookt⁽¹⁵⁷⁾. We citeren:

(150) Middelnederlandsch Woordenboek III, 397, s.v. hertganc.

(151) Bijv. te Kaulille: 1643 een gehuijcht offte hertganck genaempt de raeck (RAH, Pelt, gichten nr. 52, 84).

(152) Landbouwtelling 1846.

(153) V. Mennen, o.c. 1963, 87.

(154) RAH, Opglabbeek gichten nr. 1, 65.

(155) RAH, Pelt gichten nr. 41, 13.

(156) RAH, Eksel gichten nr. 31, 127 v.

(157) Zie over dit gebruik: J. Lyna en K. Wellens, De Kempische langgevelhoeve, in: De Limburgse Kempen (Hasselt, 1936), 245-262, i.c. 246-247.- F. Schoofs, De gemeene heide in de Limburgsche Kempen. Onuitgegeven doctoraal proefschrift (Leuven, 1943), 81.

[p. 300]

op de Heide (Kuringen), in de Heide (Meeuwen), op de Heide (Zutendaal), op de Berenheide (Meeuwen), op de Bergheide ((Sint-Huibrechts-Lille), in de Bergerheide (Reppel), op de Beringerheide (Heusden), op de Bosheide (Bocholt), in de Bosheide (Niel-bij-As), op de Daamsheide (Neerpelt), op de Gielisheide (Meeuwen), in Halheide (Heusden), op de Hubesheide (Tongerlo), op de Muizenheide (Beringen), op de Schrikheide (Koersel), op de Vosheide (Reppel), op de Wijveheide (Zolder).

Talrijke nieuwe woonwijken of cités zijn recent op de gemeentelijke heidegronden ontstaan: op de Cité (Heusden), op de Gemeentewinning (Heusden), op de Kleine Landeigendom (Bocholt), op Limbouw (Houthalen), op Lommel-Werkplaatsen (Lommel), op de Nieuwe Kempen (Opglabbeek), in Nieuw Limburg (Houthalen), in het Park (Houthalen), in de Populierenwijk (Kwaadmechelen), op het Witte Dorp (Niel-bij-As). Het zijn meestal fantasienamen. In sommige gevallen zijn de historische overgeleverde plaatsnamen behouden: op de Smeets (Grote-Brogel), op de Mussennest (Eksel).

3.2.3. Benoeming naar de bodemgesteldheid.

Zavel en Zand - in de Kempen ook algemeen verspreid als veldnamen - wijzen op de aard van de bodem, nl. fijne dekzandgrond, droog en licht, hoofdzakelijk geschikt voor dennenbeplanting: op de Zavel (Kleine-Brogel): 1573 inden sauel⁽¹⁵⁸⁾; op de Zavel (Neerglabbeek); op het Zand (Kwaadmechelen): 1562 dat sant⁽¹⁵⁹⁾; op het Zand (Sint-Huibrechts-Lille): 1531 opt sand⁽¹⁶⁰⁾. In deze sfeer passen ook de gehuchtnamen Haart (Hamont) en Kwamol (Oostham): op de Haart (Hamont): 1465 op die haert⁽¹⁶¹⁾; in Kwamol (Oostham): 1692 onder quaedtmol⁽¹⁶²⁾. Cf. GW, 702: Mol, germ. muldō- f. ‘mul, stof’.

Depressies, meestal ten gevolge van de aanwezigheid van een grintof steensubstraat: Wijchmaal: 1139 wimale (GW, 1075). Cf. ook GW, 645: maal, germ. malhō- f. ‘zak, depressie’; op de Mortel (Achel):

(158) RAH, Pelt gichten nr. 45, 151.

(159) RAH, Oostham gichten nr. 5, 70 v.

(160) J. Van der Velden, Toponymie van Hamont, Achel en St.-Huibrechts-Lille. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling (Leuven, 1968), 180.

(161) Id., 91.

(162) RAH, Oostham gichten nr. 21, 8 v.

[p. 301]

1701 bij den mortel⁽¹⁶³⁾. Mndl. mortel ‘mortelspecie’, bij overdracht ‘slijk, modder’; in het Solt (Neeroeteren), in Bovensolt (Opitter), in het Neersolt (Tongerlo). Cf. GW, 924: Solde (Dortmund), germ. suliþja- ‘Kolektiv zu sula-, Schlamm, Schlammloch’.

3.2.4. Benoeming naar de hoogteligging.

3.2.4.1. Enkele relatief oude nederzettingen zijn genoemd naar de ligging op de glooiing van het hoger gelegen heidelandschap naar de lagere beekdalgronden (scheiding van bouw- en grasland): in Berg (Neeroeteren): 1467 tot berghe⁽¹⁶⁴⁾; in Geneberg (Oostham): 1492 te gene(n) berghe⁽¹⁶⁵⁾; in Bolderberg (Zolder): 1154 balreberh (GW, 160); in Engsbergen (Tessenderlo): 1135 endeberge (GW, 320); in Hocht (Lanaken); Klitsberg (Paal): 1459-85 te calutsberch⁽¹⁶⁶⁾; Meelberg (Paal): 1459-85 tot merleberch⁽¹⁶⁷⁾; op Meulenberg (Houthalen): 1480 den molenberch⁽¹⁶⁸⁾; op de Wauberg (Peer): 1582 opden waijenberch⁽¹⁶⁹⁾; op de Witteberg (Achel): 1464 den wittenberch⁽¹⁷⁰⁾.

Een donk is een zandige opduiking in een depressiegebied, bij uitbreiding een hierbij gelegen nederzetting: Donk: 741 kop. begin 11e dungus (GW, 279); in Asdonk (Heppen): 1488 in asdonc⁽¹⁷¹⁾; op Terdonk (Zonhoven): 1431 te donck⁽¹⁷²⁾.

De gehuchtnaam Hostie (Kaulille) gaat naar alle waarschijnlijkheid terug op Hoge Stede: 1519 in gheen hosteij⁽¹⁷³⁾, 1567 in die hostede⁽¹⁷⁴⁾. Hiermee te vergelijken is de Genkse gehuchtnaam Gelieren: 1345 ghelieren, 1438 gheliederen⁽¹⁷⁵⁾. Lied ‘helling’.

(163) J. Van der Velden, o.c. 1968, 137.

(164) J. Segers, o.c. 1968, 44.

(165) RAH, Oostham gichten nr. 1, 49 v.

(166) E. Van Tilborgh, o.c. 1942, 168.

(167) Id., 192.

(168) RAH, Houthalen gichten nr. 7, 75.

(169) RAH, Peer gichten nr. 1, 15.

(170) J. Van der Velden, o.c. 1968, 179.

(171) RAH, Oostham gichten nr. 1, 37 v.

(172) R. Draelants, o.c. 1942, 19.

(173) RAH, Pelt gichten nr. 41, 51.

(174) Id. nr. 44, 138 V.

(175) E. Vanmaele, o.c. 1960, 74.

[p. 302]

3.2.4.2. Recente nederzettingen op hooggelegen plaatsen. De belangrijkste grondwoorden ter aanduiding van droge, d.i. hooggelegen bouwlanden, waarbij het niveauverschil dikwijls minder dan 1 m is, zijn in de Kempen berg en heuvel. De volgende gehuchtnamen zijn oorspronkelijk meestal veldnamen:

-	berg: op de Berg (Gellik, Halen, Neerglabbeek, Neeroeteren), op de Allerheiligenberg (Oostham), op de Gerkensberg (Gerdingen), op de Heeserbergen (Lommel), op de Kalenberg (Niel-bij-As), op de Keiberg (Halen), op de Kopkensberg (Kwaadmechelen), op de Moersberg (Niel-bij-As), op de Muitenberg (Heusden), op de Steenberg (Bree).
-	heuvel: op de Heuvel (Lommel, Sint-Huibrechts-Lille).

3.2.5. Waternamen en namen van waterovergangen.

3.2.5.1. Waterlopen

a)	Beek: in Beek: 1580 onder beeck^(176); Over de Beek (Reppel); op Terbeek (Beringen): 1414-94 ter beect^(177); op Beverbeek (Hamont): 1505 op beverbeeck^(178); Neerglabbeek: 1219 glatbeke (GW, 731); in Spalbeek; op de Wiekerbeek (Bree): 1517 in die weeckersbeek^(179).
b)	Laak: in Kwalaak (Houthalen): 1441 qualic^(180); in Laak (Houthalen): 1434 te lake^(181).
c)	Loos, Mndl. waterlos(s)inge ‘ontwateringsgreppel’: in Lozen (Bocholt): 1614 tot losen^(182). In Waterloos (Neeroeteren): 1350 water leuse^(183) betekent loos wellicht ‘zonder’: het gehucht ligt namelijk op een hoogte.
d)	Rijt ‘gracht, waterloop’: op de Riet (Kaulille): 1519 op gheen rijt^(184); op de Riet (Kleine-Brogel): 1569 op de rijt^(185); in

(176) RAH, Bree gichten nr. 71/2, 13.

(177) E. Van Tilborg, o.c. 1942, 380.

(178) J. Van der Velden, o.c. 1968, 66.

(179) RAH, Bree gichten nr. 65, 3 v.

(180) RAH, Houthalen gichten nr. 6, 65.

(181) Id., 7 v.

(182) RAH, Bocholt gichten nr. 5, 44.

(183) J. Segers, o.c. 1968, 222.

(184) RAH, Pelt gichten nr. 41, 51.

(185) Id. nr. 44, 205 v.

[p. 303]

	de Riet (Overpelt): 1555 in rijt^(186); in Geenrijt (Heusden): 1661 te gheenrijdt^(187); in de Reiten (Helchteren); in de Rieten (Meeuwen); op de Riet (Opoeteren); op de Riet (Sint-Huibrechts-Lille); Reit (Tessenderlo). De Achelse gehuchtnaam Rodenrijt: 1474 op rodenryt^(188) is blijkbaar afgeleid van een persoonsnaam^(189).
e)	Neer- en Opoeteren worden bespoeld door de Oeter: 952 votra (GW, 758), en Neer- en Opitter door de Itter: 1143 kop. 13e iteram, acc. (GW, 768).
f)	Waterscheiding, i.c. tussen het Scheldebekken (Stiemerbeek) en Maasbekken (Oeter of Bosbeek): in Waterschei (Genk): 1443 in wat er) scey^(190).

3.2.5.2. Stilstaande waters.

a)

Broek ‘moeras’, evtl. ‘hooiland’, i.c. ontwaterd moeras. De volgende nederzettingen zijn wellicht genoemd naar de ligging bij of tegen een broek (cf. ook 3.2.11): in het Broek (Beek): 1693 het broeck^(191); op het Broek (Kaulille): 1518 op gheen broeck^(192); in Gebroek (Zutendaal); in Berbroek; Liebroek (Tessenderlo); op het Lobroek (Grote-Brogel): 1501 tot lobrock^(193); in het Meierbroek (Bocholt); in Schakkebroek (Herk-de-Stad); in Schalbroek (Lummen): 1377 scalbrouck^(194); in Schuilenbroek (Meldert); op het Steenbroek (Reppel).

b)

Meer ‘waterplas’: in Genemeer (Beverlo): 1547 ter ghermeer^(195); Geenmeer (Meldert); op het Vlasmeer (Eksel): 1496 vlasmeer^(196); in Wiemismeer (Zutendaal).

(186) Id. nr. 43, 78.

(187) RAH, Beringen gichten nr. 41, 157 v.

(188) J. Van der Velden, o.c. 1968, 152.

(189) Id., 238: ‘Theodoor van Rodenrijt, geb. 1360, secretaris en schatbewaarder van het kapittel van Sint-Servaas te Maastricht’.

(190) E. Vanmaele, o.c. 1960, 157.

(191) RAH, Gerdingen gichten nr. 13, 114.

(192) RAH, Pelt gichten nr. 41, 33.

(193) J. Nouwen, o.c. 1958, 170.

(194) M. Borgers, o.c. 1941, 184.

(195) RAH, Oostham gichten nr. 3, 105 v.

(196) RAH, Eksel gichten nr. 31, 5.

[p. 304]

c)	Ven: in het Ven (Achel): 1472 wonende in het venne^(197); in het Ven (Meeuwen); in Langven (Oostham): 1488 acht(er) langven^(198); in Muisven (Gruitrode); in Wasseven (Oostham): 1488 te wasse(n)ven^(199).
d)	Water: aan het zwarte Water (Helchteren).
e)	Wijer: aan de Wijer (Wijchmaal); op het Wijerke (Lommel); op de Ballewijer (Zonhoven).

3.2.5.3. Waterovergangen.

Mndl. voort ‘ondiepe doorwaadbare plaats’. Aan deze primaire betekenis van voort ‘doorwaadbare plaats’ herinnert de gemeentenaam Stevoort ‘een met stenen belegde overgang’: de gemeente Stevoort ligt aan de rivier de Herk. Te Overpelt is de Steenvoort: 1519 aen die steenvoirt⁽²⁰⁰⁾ de bekende plaats waar de Astridlaan de Holvense Beek kruist.

De naam van de waterovergang (doorwaadbare plaats, later brug) is in enkele gevallen gehuchtnaam geworden: in de Voort (Bocholt); op de Voort (Heusden); op de Voort (Kleine-Brogel): op die voirt⁽²⁰¹⁾; 1586 op de Voort (Zolder): 1433 op gheen voert⁽²⁰²⁾.

3.2.6. Wegnamen.

De gemeenten van de (Limburgse) Kempen zijn wegennet-dorpen. Dat de naam van een weg gebeurlijk werd overgedragen op een buurtschap ligt dan ook voor de hand: op de Engstegen (Zonhoven): 1432 ter engstegen⁽²⁰³⁾; op de Halve Weg (Zonhoven - Zolder): 1530 opden halven wege⁽²⁰⁴⁾; op de Houtestraat (Wijchmaal): 1635 onder hout⁽²⁰⁵⁾, 1700 op de hauterstraet⁽²⁰⁶⁾.

De meeste nederzettingsnamen van dit type zijn evenwel vrij rerecent: op Balendijk (Lommel), op de Bosstraat (Tongerlo), op de

(197) J. Van der Velden, o.c. 1968, 169.

(198) RAH, Oostham gichten nr. 1, 41.

(199) Id., 35 v.

(200) RAH, Pelt gichten nr. 41, 39 v.

(201) Id. nr. 47, 29.

(202) RAH, Zolder gichten nr. 1, 9 v.

(203) R. Draelants, o.c. 1942, 27.

(204) Id., 34.

(205) RAH, Wijchmaal gichten nr. 7, 53.

(206) Id. nr. 14, 100 v.

[p. 305]

Diesterse Dijk (Wijchmaal), op de Driessenstraat (Kwaadmechelen), in Genendijk (Kwaadmechelen), op de Groenstraat (Tongerlo), op de op de Heerstraat (Neerpelt), op de Kadijk (Overpelt), op de Koestraat (Meeuwen), op de Kruisbaan (Beringen), op de Sevensstraat (Kinrooi), op de Veestraat (Tongerlo), op de Venderstraat (Sint-Huibrechts-Lille), op de Winterdijk (Kaulille), op de Zuidstraat (Beverlo).

3.2.7. Veldnamen.

3.2.7.1. Grote kompleksen.

Mndl. ouwe ‘weiland, alluviaal land’, oorspronkelijk misschien doelend op de gemene weideplaatsen voor het vee: Zonhoven: 1280 sonue⁽²⁰⁷⁾; op de Kolveren (Zonhoven): 1450 te colvrouwen⁽²⁰⁸⁾; op het Haspershoven (Overpelt): 1504 op haspersoue⁽²⁰⁹⁾. Op deze grondbetekenis ‘weiland’ gaan ook terug: op het Genits (Meeuwen): 1719 op de ets⁽²¹⁰⁾. Te vergelijken met etting, etsel ‘grasweide’; op het Heris (Kleine-Brogel): 1570 opt heijeres⁽²¹¹⁾. Mndl. he(e)rnesse, afleiding van herde ‘kudde’; Meeuwen: 1146 mewa (GW, 678). Te vergelijken met eng. meadow ‘weiland’; in Termien (Genk): 1438 in die meden⁽²¹²⁾.

Frekwent in de nederzettingsnamenvoorraad van de Kempen is het element schoot: op het Hoksent (Eksel): 710 kop. 1191 hoccascaute (GW, 503)⁽²¹³⁾; in het Schoot (Beek): 1685 tot schoet⁽²¹⁴⁾; in de Schoot (Heusden); in Schoot (Tessenderlo). De betekenis van schoot is vermoedelijk afgeperkte ruimte, te vergelijken met kamer en locht (afleiding van loken): in de Kamert (Hechtel): 1495 in die camert⁽²¹⁵⁾; op de Locht (Eksel): 1505 op die locht⁽²¹⁶⁾; in Lechten (Bocholt): 1574 tot lechten⁽²¹⁷⁾.

(207) R. Draelants, o.c. 1942, XXXVIII.

(208) Id., 56.

(209) RAH, Pelt gichten nr. 41, 13.

(210) RAH, Meeuwen gichten nr. 24/2, 37 v.

(211) RAH, Pelt gichten nr. 45, 9.

(212) E. Vanmaele, o.c. 1960, 150.

(213) Vgl.: 1495 eenen beempt ghelegen op die scoet (Eksel gichten nr. 31, 3 v.).

(214) RAH, Bree gichten nr. 40, 83.

(215) RAH, Eksel gichten nr. 31, 2 v.

(216) Id., 53.

(217) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 56 v.

[p. 306]

Ten slotte vermelden we hier nog raak, Mndl. rac ‘strook land’ en ham ‘grasland in een rivierbocht’: op de Raak (Kaulille): 1503 op die raeck⁽²¹⁸⁾; in Bokrijk (Genk): 1459 te boxrack⁽²¹⁹⁾. Te vergelijken met de Genkse gehuchtnaam Bret: 1439 die breyt⁽²²⁰⁾; Oostham (784-91) kopieën 11e ham (GW, 766); op de Hemmen (Zonhoven): 1427 ten hemmen⁽²²¹⁾.

3.2.7.2. Perceelsnamen of veldnamen die op kleine kompleksen betrekking hebben, overgedragen op jonge nederzettingen (woonwijken e.d.): in de Boonakker (Gellik), in Genebeemden (Kwaadmechelen), in de Boenders (Meeuwen), in de Daal (Zutendaal), in Papendaal (Zutendaal), in Molendel (As), in de Kempen (Bocholt), op de Luysen (Bocholt), op de Roes (Opoeteren), in het Rooren (Opitter en Opoeteren), op het Genendijkerveld (Kwaadmechelen), op het Molenveld (Heppen), in het Monsveld (Reppel), op het Slagveld (Oostham).

3.2.8. Benoeming naar de grootte: op Lutlommel (Lommel): 1294 luttelummele⁽²²²⁾; op Luttelmeeuwen (Meeuwen): 1683 tot luttel meuwen⁽²²³⁾. Mndl. luttel ‘klein’.

3.2.9. Gebouw- en konstruktiebenamingen: op de Houtmolen (Overpelt), op de Neermolen (Meeuwen), op de Slagmolen (Meeuwen), op de Schans (Koersel), op de Ticheloven (Wijchmaal).

3.2.10. Namen van oriëntatiepunten: in de Barrier (Lommel): 1844 aen de groote barrier⁽²²⁴⁾; aan de Blauwe Kei (Lommel).

3.2.11. Benoeming naar de ligging.

a)	Einde ‘uiteinde, grens’. Het betreft meestal afgelegen plaatsen zoals op het Verloren Einde (Hechtel): 1672 opt verlooren eijnde^(225). Verloren ‘afgelegen’. In samenstellingen kan einde ook

(218) RAH, Pelt gichten nr. 41, 11 v.

(219) E. Vanmaele, o.c. 1960, 58.

(220) Id., 63.

(221) R. Draelants, o.c. 1942, 39.

(222) V. Mennen, o.c. 1963, 175.

(223) RAH, Meeuwen gichten nr. 24, 3 v.

(224) V. Mennen, o.c. 1963, 13.

(225) RAH, Eksel gichten nr. 44, 235 v.

[p. 307]

	wijzen op de ligging tegen het einde ‘uiterste grens’ van een ander gebied zoals in de gehuchtnaam op het Boseinde (Neerpelt): 1543 opt boseynde^(226). Achter deze woonkern bevond zich een bosgebied, toponymisch o.m. bekend als Bettenbos. De overige buurtnamen met het element einde zijn: op het Einde (Heppen): 1540 op geen ynde^(227); in het Einde (Lommel): 1429 aen gheen eijnde^(228); Geeneinde (Meldert); in het Eindeke (Beverlo): 1660 op het eijndeken^(229); in het Bergeinde (Opoeteren); in de Bergeind (Achel); in het Hoverseinde (Overpelt): 1523 op houericx eijnde^(230); op het Hoevereinde (Houthalen); op het Kleineind (Eksel): 1498 opt cleyneyndt^(231); op het Leukeneinde (Reppel); op Neereinde (As); op Oeleinde (As); op het Oostereinde (Lummen): 1592-1628 aent oesteren eynde^(232); op Overeinde (As); op het Roexeinde (Opglabbeek); op het Vliegeneinde (Meeuwen).
b)	Samenstellingen met -kant wijzend op de ligging van een woonkern naar de kant ‘zijde’ van: - het bos: op de Boskant (Leopoldsburg). - het broek: op de Broekkant (Grote-Brogel): 1496 tot gheen brock^(233); op de Broekkant (Kleine-Brogel): 1747 in den broickkandt^(234); op de Broekkant (Opglabbeek): 1682 op broeck^(235); op de Broekkant (Sint-Huibrechts-Lille): 1480 tot gheenen broeck^(236); op de Broekkant (Wijchmaal). - de heide: op de Heikant (Achel, Gellik, Helchteren, Neeroeteren, Oostham, Sint-Huibrechts-Lille).
c)	Een dikwijls voorkomend bestanddeel is hoek: in de Hoek (Achel, Heppen, Neer- en Overpelt); in de Achterhoek (Hamont); in de Balenhoek (Hamont); op de Broekhoek (Kinrooi); in de

(226) RAH, Pelt gichten nr. 42, 120.

(227) RAH, Oostham gichten nr. 1, 25.

(228) V. Mennen, o.c. 1963, 45.

(229) RAH, Oostham gichten nr. 16, 101.

(230) RAH, Pelt gichten nr. 41, 58.

(231) RAH, Eksel gichten nr. 31, 10 v.

(232) M. Borgers, o.c. 1941, 166.

(233) J. Nouwen, o.c. 1958, 92.

(234) RAH, Pelt gichten nr. 63, 218.

(235) RAH, Opglabbeek gichten nr. 3, 22 v.

(236) J. Van der Velden, o.c. 1968, 72.

[p. 308]

Dielishoek (Hamont); in de Kiefhoek (Eksel); in de Pundershoek (Eksel); in de Zwartenhoek (Kwaadmechelen). Het betreft ofwel kleine woonkernen in een uithoek van de gemeente, ofwel agglomeraties van enkele huizen in hoekvorm, meestal tussen drie wegen. In dit laatste geval te vergelijken met drie andere toponymische bestanddelen, nl. hornik. neus en winkel: op de Hoenrik (Eksel): 1563 opten hornick^(237); op de Hork (Sint-Huibrechts-Lille): 1695 op de horrijck^(238); op de Hoenrik (Wijchmaal): 1644 inden hornick^(239); in de Vrijshoring (Lommel): 1505 opten wreyshorninck^(240); op de Neus (Overpelt): 1570 op die nues^(241) in Tiewinkel (Lummen): vóór 1483 tiewinckele^(242).

3.3. Konklusies.

3.3.1. Naar hun betekenis kunnen we het gros van de Kempische nederzettingsnamen in ruime zin natuurnamen noemen: namen die wijzen op de begroeiing, de bodemgesteldheid, het reliëf, maar daarnaast ook wegnamen, namen van gebouwen en oriëntatiepunten e.d. Sekundair, d.i. naargelang er bewoning had plaatsgevonden, werden ze nederzettingsnamen.

In deze disparate nederzettingsnamenvoorraad moeten ongetwijfeld diverse kronologische lagen onderscheiden worden. Volgens Tummers⁽²⁴³⁾ is het schier onbegonnen werk de Kempische nederzettingsnamen kronologisch te stratificeren. Het is alleszins niet zo eenvoudig, maar o.i. kunnen toch enkele in dit opzicht verhelderende tests, zowel van extra-linguïstische als linguïstische aard, uitgevoerd worden; deze moeten ons toelaten deze samenvoorraad in grote lijnen te ordenen.

(237) RAH, Eksel gichten nr. 33, 35.

(238) J. Van der Velden, oc. 1968, 105.

(239) RAH, Wijchmaal gichten nr. 12, 16.

(240) V. Mennen, o.c. 1963, 284.

(241) RAH, Pelt gichten nr. 45, 78.

(242) M. Borgers, o.c. 1941, 201.

(243) P.L.M. Tummers, o.c. 1965, 37.

[p. 309]

3.3.1.1. In de eerste plaats moet het historisch bronnenonderzoek ons in staat stellen de huidige nederzettingsnamenvoorraad van iedere gemeente, zoals we die thans uit de volksmond kunnen optekenen, in twee klassen te onderscheiden, nl. in primaire en sekundaire gehuchtnamen. De primaire gehuchten betreffen dan woonkernen die als zodanig in de oudste bronnen vermeld worden en die destijds een bestuurlijke eenheid vormden; de sekundaire gehuchten zijn recentere agglomeraties en mogelijk weer uit diverse periodes. Eén voorbeeld ter illustratie. De Noordlimburgse gemeente Bocholt telde in 1581 vijf gehuchten: losen, velthouen, lechten, kreyel en goirloe⁽²⁴⁴⁾. Uit een mondelinge enquête blijkt, dat de Bocholtenaren thans ook als gehuchtnamen beschouwen: de Bosheide, de Hees, de Kempen, de Kleine Landeigendom, de Luysen, het Meierbroek en de Schabberten. Deze reeks is vanzelfsprekend sekundair: behalve de Kleine Landeigendom zijn het alle historisch geattesteerde veldnamen. Onderzocht kan worden, wanneer de overgang van veld- tot nederzettingsnaam heeft plaatsgehad, wat uit het bronnenonderzoek en bepaalde types van attestaties kan blijken.

Gebruikelijke synoniemen van gehucht waren in de Kempen heerwagen en heerdgang, afleidingen van Mndl. herde, heerde ‘herder’⁽²⁴⁵⁾, bijv. 1766 aen alle de gemeyntenaren van zolre en afhangende gehuchten oft heerwaegens⁽²⁴⁶⁾; 1643 een gehuijcht offte hertganck genaempt de raeck⁽²⁴⁷⁾. De primaire betekenis van heerwagen⁽²⁴⁸⁾ en heerdgang is de gemene weideplaats (vroente of aard) die bij elke woonkern hoorde, bij uitbreiding de woonkern zelf⁽²⁴⁹⁾. Een heerd-

(244) RAH, Bocholt gichten nr. 3, 185.

(245) Vgl.: 1445 geerken der heerde (RAH, Zonhoven gichten nr. 1, 233 v.).

(246) RAH, Zolder gichten nr. 44, 79.

(247) RAH, Pelt gichten nr. 52, 84.

(248) A. Hansay (Verzamelde Opstellen (Hasselt) 1935, blz. 377-379) ziet in de benaming heerwagen oorspronkelijk een territoriale omschrijving die aan de heer in tijd van oorlog een strijdwagen met mannen diende te leveren. We hebben het woord in die betekenis echter nergens aangetroffen. Heerwagen is o.i. niet gelijk te stellen met strijd- of legerwagen, maar is een variant van heerdgang. Wel is het zo, dat we slechts éénmaal de vorm heerdwagen hebben aangetroffen: ± 1540 in synen heertwagen (RAH, Gemeentearchief Zolder nr. 51: kostuimen 16e-18e e.). Het lijkt ons niet onwaarschijnlijk, dat heerwagen analoog ontstaan is naar de frekwent voorkomende benamingen als heerstraat (-baan, -weg enz.).

(249) Zie over deze betekenisontwikkeling ook: P. Lindemans, Geschiedenis van de landbouw I (Antwerpen, 1952) 307-325.

[p. 310]

gang of heerwagen kon evenwel twee buurtschappen omvatten: een jongere woonkern werd altijd bij een bestaande heerwagen gevoegd. Dit doet ons weer een kriterium aan de hand om jongere van oudere buurtschappen te onderscheiden. In 1491 bijv. telde de gemeente Zonhoven 5 heerwagens en zes gehuchten: ‘die ondersaten ter muelen, die ondersaten des heyrwaghens vanden hueuen, die ondersaten des heyrwaghens ter engsteghen ende int dorp, die ondersaten des heijrwagens ten eijcken ende die ondersaten des heijrwagens te breckenen’⁽²⁵⁰⁾. In 1668 echter waren er te Zonhoven tien buurtschappen, verdeeld over de vijf bestaande heerwagens: ‘henrick bilen ende anthonis bilen borghemeesters van ter moelen ende oppelsum, corst baten ende gerard van masen borghemeesters van heuuen ende donck, pouls bas ende wouter clercx borghemeesters van dorp ende engstegen, leonardt thonis ende gielis bammens borghemeesters van colueren ende eijcken ende willem hauben ende jan grijens borghemeesters van breckenen ende waerde’⁽²⁵¹⁾. De nieuwe buurtschappen waren: Oppelsen, Donk, Kolveren en Waard.

Soms blijkt ook formeel, dat we met sekundaire gehuchtnamen (agglomeraties van jongere datum) te doen hebben, bijv. de talrijke namen op -einde -hoek en -kant (cf. 3.2.11).

3.3.1.2. Gebruik van lidwoord.

Tot de oudste laag van de sub 3 behandelde nederzettingsnamen behoren de namen die wijzen op de oorspronkelijke begroeiing (3.2.1): plaatsnamen met de bestanddelen hout, lo, bos, haag, laar en afleidingen met het t-suffiks (Boekt, Hasselt, Herent e.a.), evenals de rode-namen. Deze nederzettingsnamen, die wellicht in de meeste gevallen teruggaan tot de Merovingisch-Karolingische periode⁽²⁵²⁾, zijn behoudens een paar uitzonderingen⁽²⁵³⁾ niet enkel verbindbaar met

(250) (RAH, Gemeentearchief Zolder nr. 50: kostuimen 15e-16e eeuw.

(251) RAH, Zonhoven gichten nr. 17, 255.

(252) Onder de overige groepen komen ook wel nederzettingsnamen voor, die tot genoemde tijd kunnen opklimmen, i.c. gemeentenamen. Ze vormen echter nooit belanrijke velden, zoals bijv. de lo-namen en de t-kollektiva.

(253) Op het Gestel (Meeuwen) vs. in Gestel (Lummen); op Tenhout (Houthalen) vs. in Geenhout (Paal); op de Bos (Grote-Brogel) /op Kattenbos (Lommel) vs. in Genebos (Kwaadmechelen); op het Laar (Grote-Brogel, Opglabbeek) vs. in Blanklaar (Meldert).

[p. 311]

de prepositie in (cf. 3.3.1.3), maar hebben meestal ook geen lidwoord⁽²⁵⁴⁾. De overige nederzettingsnamen van de Limburgse Kempen, met name de gehuchtnamen⁽²⁵⁵⁾, hebben - na de overgang van natuur-, wegnaam etc. tot gehuchtnaam - meestal het lidwoord behouden, wat een aanwijzing vormt voor het feit, dat deze groep globaal beschouwd een relatief jonge laag vertegenwoordigt: zie o.m. de gehuchtnamen met de bestanddelen ‘heide’ (3.2.2), ‘solt, zand, zavel’ (3.2.3) en die welke op wegnamen teruggaan (3.2.6).

De van waternamen afgeleide nederzettingsnamen (cf. 3.2.5) hebben in enkele gevallen het lidwoord, bijv.: het Broek (Kaulille), de Riet (Overpelt), het Vlasmeer (Eksel), de Wiekerbeek (Bree). In de overige gevallen is het bepaald lidwoord, evtl. het gen-partikel gefossilizeerd: Gebroek (Zutendaal), Genemeer (Beverlo), Ter Beek (Beringen), resp. geëlimineerd: Beek, Berbroek, Beverbeek (Hamont), Kwalaak en Laak (Houthalen), Lozen (Bocholt), Neer- en Opglabbeek, Schakkebroek (Herk-de-Stad), Schalbroek (Lummen), Soetebeek (Meeuwen), Spalbeek, Wiemesmeer (Zutendaal). Bij de overdracht van een waternaam (+ lidwoord) op een nederzetting gebeurt een eventuele formele differentiatie door eleminatie van het lidwoord: de Beek vs. Beek⁽²⁵⁶⁾. Beek, Berbroek e.a. kregen dan ook vermoedelijk eerder het karakter van een nederzettingsnaam dan het Broek, de Riet enz.

3.3.1.3. Gebruik van intern-lokalizerende voorzetsels.

Intern-lokalizerende voorzetsels, zoals in en op, lokalizeren op de plaats zelf, aangeduid door de plaatsbepaling; extern-lokalizerende voorzetsels, bijv. achter, voor, langs, omtrent enz. drukken een externe relatie uit tot een plaats: hierbij wordt een punt gefixeerd in relatie tot een ander punt⁽²⁵⁷⁾.

(254) Uitzonderingen: de Bos (Grote-Brogel), het Gestel (Meeuwen), het Hasselt (Overpelt), het Lindel (Overpelt), het Laar (Grote-Brogel), het Langeren (Neeroeteren).
Het lidwoord is geëlimineerd in: in Bokt (Peer): 1610 op die bockt; op Kattenbos (Lommel): 1394 opden cathenbosch; in Kreyel (Bocholt): 1575 int kreyel.
Het lidwoord, resp. het gen-partikel is gefossilizeerd en vervult geen enkele funktie meer in: Genenbos (Lummen), Genebos (Kwaadmechelen), Geenrode (Meldert), Geenhout (Paal), Tenhout (Houthalen), Terboekt (Genk), Tervant (Paal).

(255) Bij de gemeentenamen is het lidwoord wellicht nooit opgetreden.

(256) Cf. O. Leys, De eigennaam als linguïstisch teken (Bijlage 60, Leuven, 1965), 29.

(257) Zie hierover: J. Molemans, Intern- en extern-lokalizerende voorzetsels bij Limburgse toponiemen. Naamkunde 4 (1972), 163-208.

[p. 312]

Het intern-lokalizerend voorzetsel bij gemeentenamen en bij de oudste laag gehuchtnamen is in, bij de jongere op. Dit onderscheid valt mogelijk samen met wat oorspronkelijk wel en wat niet als woonkern werd opgevat. De sub 3.2.1 behandelde gehuchtnamen, die tot de oudste laag behoren, hebben, zoals gezegd, op enkele uitzonderingen na alle de prepositie in; bij de overige kategorieën vinden we een sterke wisseling van in en op.

De talrijke nederzettingsnamen die enkel met het voorzetsel op verbindbaar zijn (bijv. op de Grote Heide, op de Halve Weg, op de Ballewijer, op de Houtmolen), kunnen linguïstisch niet onderscheiden worden van bijv. heide-, weg-, water- en konstruktiebenamingen (eveneens + op), behalve wanneer het lidwoord een klassifikatorische funktie vervult (cf. supra), bijv. de Beverbeek (waterloop) maar; hij woont op Beverbeek (gehucht).

Bij de overdracht van namen van woeste gronden en hoogten (+ op = isolatief) op nederzettingen, blijft op het intern-lokalizerend voorzetsel, vooral wanneer die overdracht recent is gebeurd: op de Berg, op de Heide, op de Heuvel (cf. 3.2.2.). Bij enkele gehuchtnamen van deze kategorie treedt evenwel in op (cf. 3.2.4.1): in Berg, in Bolderberg, in Engsbergen, in Geneberg (vs. op de Wauberg, op de Witteberg). De reeks die met in kan verbonden worden - opmerkelijk is ook, dat het lidwoord hier niet optreedt - representeert een oudere laag dan die met op. Bij sommige zeer jonge nederzettingen, ontstaan op de heide, treedt in op, waar we normaliter op zouden verwachten: in de Heide, in de Bergerheide, in de Bosheide, in Halheide (cf. 3.2.2): de verschuiving van op naar in geeft blijkbaar de evolutie weer van het isolatieve (het afgezonderd-zijn, het ongekultiveerd-zijn) naar het niet-isolatieve (het geïntegreerd-zijn, het gekultiveerd-zijn).

3.3.2. De straatnederzetting.

Uit het onderzoek van een aantal nederzettingen op zandgronden blijkt, dat de bodemgesteldheid de nederzettingsontwikkeling in sterke mate heeft beïnvloed. Zulks wordt afgeleid uit de stereotiepe ligging van de woonkernen op de overgang van hoge naar lage grond, i.c. op de glooiing van het vroegere, hoger gelegen bos- en heidelandschap naar de lagere beekdalgronden⁽²⁵⁸⁾ (een soort lintbebouwing

(258) Cf. H.J. Keuning, De problematiek van de ontwikkeling van het Brabantse cultuurlandschap. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie 52, 1 (1961), 13-21. Hij onderscheidt twee typen van nederzettingen, nl. de kransakkerneder zettingen, waarbij de primitieve akkerkompleksen omgeven zijn door meerdere, vaak zeer kleine nederzettingen, en de rivierdalnederzettingen.

[p. 313]

[p. 314]

tussen een bouwlandkompleks en de beekdalgronden). Dit blijkt duidelijk uit fig. 5. De oudste nederzettingen van Over- en Neerpelt liggen aan weerszijden van de Dommel, die het gebied Pelt middendoor snijdt: Haspershoven, Hoverseinde, Dorp, Riet, Heesakker, Hasselt en Lindel te Overpelt; Broeseinde, Dorp, Boseinde en Herent te Neerpelt. Achter deze nederzettingen lagen uitgestrekte heidevelden. Vanaf de 11e-12e eeuw, ten tijde van de grote ontginningsbeweging, ontstonden nieuwe nederzettingen op de rand van de gemene gronden. De oorzaak lag, zoals gezegd, in de demografische ontplooiing van het platteland. De jongere nederzettingen liggen, zoals uit fig. 5 kan afgelezen worden, alle op de boord van de heide: Grote Heide, Haaienhoek, Boelehoeve, Daamsheide en Rosen te Neerpelt; Houtmolen, Over het Water, Kadijk en Neus te Overpelt. Te Overpelt komt ook de gehuchtnaam Hoeven voor: het betreft een nederzetting, ontstaan bij de landbouweksploitatie van de abdij van Floreffe (cf. infra en zie ook 4.1.1).

In de omgeving van deze eerste nederzettingen vinden we de oudste kultuurgronden: blokvormige percelen van 1 à 2 ha, die typisch zouden zijn voor de aanwezigheid van een overvloed aan woeste grond. Deze rechthoekige of vierkante en met houtgewas omgeven percelen liggen op een afstand van ± 100 m (door verkaveling thans soms minder dan 50 m) en zijn de resultante van een individuele ontginningsfase (zie fig. 6). Deze percelen worden in de Limburgse Kempen meestal Huisveld (-blok, -kamp, -plaats) genoemd, ook maar in mindere mate Aangelag⁽²⁵⁹⁾ en Aanseel⁽²⁶⁰⁾. Het laatste woord is thans niet meer in de volksmond bekend, maar treedt historisch frekwent op, bijv.; (Eksel) 1506 den aensedell⁽²⁶¹⁾, 1630 den aenseil met het huijs⁽²⁶²⁾; (Hechtel) 1558 huijs ende hoff metten aenseel⁽²⁶³⁾, 1664 den aensel daer t huijs op staet⁽²⁶⁴⁾.

(259) Aangelag hoort bij het ww. aanliggen ‘aangrenzen, belenden’ en betekent: het onmiddellijk tegen de woning gelegen land.

(260) Mndl. Wb. 7, 850: sedel, zedel, ziedel ‘woonst’. - Stallaert I, 27: aensedel ‘woonst’.

(261) RAH, Eksel gichten nr. 31, 60.

(262) Id. nr. 40, 176.

(263) Id. nr. 34, 268 v.

(264) Id. nr. 43, 213.

[p. 315]

[p. 316]

Deze individuele ontginning werd later, toen de woeste gronden van geschikte kwaliteit schaarser werden, gevolgd door gemeenschappelijke ontginningen, wat heeft geleid tot strookvormige verkavelingen aan de buitenzijde van de primitieve nederzetting. Er wordt dus een kausaal verband gelegd tussen de verkavelingstypes (blokvorm vs. strookvorm) en de bestaande maatschappelijke verhoudingen van de eerste ontginners (individuele vs. kollektieve ontginning⁽²⁶⁵⁾.

Verspreid lagen de zogenaamde Einzelhöfe, geïsoleerde ontginningen, die meestal in het bezit waren van kloosters en abdijen (cf. 4.1.1), bijv. de Grote Hof te Overpelt (bezit van de abdij van Floreffe) en Spipelspade te Hechtel (bezit van de abdij van Averbode).

Het beeld van de primitieve ontginningen en nederzettingen is ongetwijfeld lange tijd stereotiep gebleven. Het werd voor het eerst fundamenteel doorbroken in de 19e eeuw met de geleidelijke en systematische likwidatie van het kommunaal bezit⁽²⁶⁶⁾. Dit proces zet zich thans nog steeds voort.

(265) Zie over deze sociologische achtergrond van de parcellering: E.W. Hofstee en A.W. Vlam, Opmerkingen over de ontwikkeling van de perceelsvormen in Nederland. Boor en Spade 5 (1952), 194-235. - Cf. ook: A.D. Kakebeeke, Onze Akkers. Brabants Heem 13 (1961), 57-61. - C.H. Edelman (+) en A.W. Edelman - Vlam, De relatie tussen naam en vorm van percelen in het rivierkleigebied. Boor en Spade 15 (1966), 7-24.

(266) Cf. H. Blink, Woeste gronden, ontginning en bebossching in Nederland voormaals en thans. 's-Gravenhage, 1929. - W.J. Dreesen, De gemeentegronden in Noord-Brabant en Limburg en hun ontginning. Een geschied- en landhuishoudkundige studie. Roermond, 1927.

4. Historische geografie: de ontginningsbeweging in de Limburgse Kempen vanaf de late middeleeuwen tot in deze tijd.

4.1. Laatmiddeleeuwse landbouwontginningen.

Er is weinig bekend over het grondgebruik in het graafschap Loon, omdat de bronnen haast uitsluitend bestaan uit oorkonden van kerkelijke instellingen. Het laat echter geen twijfel, dat het graafschap Loon in de 13e eeuw betrokken was bij de beweging die leidde tot uitbreiding van het areaal en tot verbetering van zijn uitbating. De graven van Loon verkopen of schenken woeste gronden aan abdijen (Herkenrode, Orienten, Averbode) en de Teutoonse Commanderij van Oudenbiezen. Zulke operaties hadden wellicht plaats om financiële

[p. 317]

redenen, of om woeste gronden te laten bebouwen door geestelijken die er interesse voor hadden. Het is waarschijnlijk, dat andere onbebouwde gronden tot cijnsgronden werden gemaakt ten behoeve van leken, maar die kennen we jammer genoeg niet.

4.1.1. De hova-namen.

De primaire betekenis van Ondl. *hova, Mndl. hoeve, hoef (Lat. mansus) was de oppervlakte land nodig voor het onderhoud van één gezin⁽²⁶⁷⁾ De oppervlakte van een hova kon van streek tot streek verschillen⁽²⁶⁸⁾.

Hova-namen in de Limburgse Kempen zijn:

a)

Op de Hoeven (Overpelt): 1527 op gheen hoeuen^(269). Thans een gehuchtnaam. In dit wellicht grotendeels ongekultiveerd gebied, dat aanvankelijk hoofdzakelijk onder Eksel ressorteerde, nl. in het gehucht de Winner^(270), vestigde de a^o 1121 gestichte abdij van Floreffe een door schenking verkregen landbouwkolonie^(271). Na de ontginning liet de abdij het domein uitbaten door werkbroeders onder de leiding van een magister curiae. Volgens een bunderboek d.d. 1770 was de totale oppervlakte van deze rond drie hoven (Grote Hof, Kleine Hof en Pannenhof) gecentraliseerde landbouwuitbating toen 233 bunders en 243 roeden, zodat hier oorspronkelijk verscheidene hova's samen lagen, wat de meervoudsvorm Hoeven zou kunnen verklaren. In de omgeving van dit kloostergoed ontwikkelde zich een woonkern, zodat de Hoeven een gehuchtnaam werd. Deze laatste ontwikkeling stellen we meestal ook elders vast (cf. infra).

b)

Hengel- en Kelchterhoef te Houthalen: 1785 hengel hoef^(272); 1674 henrick gijbels winne op den hoff te kelchteren^(273).

(267) Zie hierover: M. Schönfeld, Veldnamen in de Nederland (Amsterdam, 1950), 107. - J. Lindemans, o.c. 1954, 37-56. - H. Dittmaier, Rheinische Flurnamen (Bonn, 1963), 115-116.

(268) Vgl. A. Beekman, Middelnederlandsch Woordenboek, 11e deel ('s-Gravenhage 1941), 246: 12, 16 of 24 morgen. - H. Dittmaier, o.c. 1963, 115-116: 30 Morgen.

(269) RAH, Pelt gichten nr. 41, 102 v.

(270) 1502 op gheender wynne(r) (RAH, Eksel gichten nr. 31, 29 v.).

(271) Zie over de ontwikkeling van dit goed: H. Van de Weerd, Une colonie agricole de l'abbaye de Floreffe en Campine au XII siècle. Leodium 22 (1929), 36-49.

(272) RAH, Houthalen gichten nr. 14, 228.

(273) Id. nr. 9, 15.

[p. 318]

	Deze landbouwuitbating was eveneens bezit van de abdij van Floreffe. In 1145, d.i. een twintigtal jaren na de stichting (a^o 1122) bevestigde paus Eugenius III, dat de abdij bezat ‘IIII^or mansus in Hengelo, quos dedit comitissa Ermensendis et quintum quem dedit Henricus de Lemborch’^(274). In 1179 wordt het domein genoemd curtem de Hengelo cum appenditiis suis^(275).
c)	Op de Hoef (Hechtel): 1503 op die houe^(276). In de nabijheid van Spipelspade, gewezen bezit van de abdij van Averbode. Terwijl het goed van de abdij van Floreffe te Overpelt ten minste 10 à 20 hova's omvatte, was Spipelspade slechts één hova (20 bunders) groot; vandaar vermoedelijk de enkelvoudsvorm van de hieruit ontwikkelde gehuchtnaam.
d)	Op de Hoef (Helchteren): 1630 op die hooff^(277). In de nabijheid van een goed van de abdij van Sint-Truiden.
e)	? In Gerhoeven (Kwaadmechelen): 1493 te geende(r) hoeuen^(278).
f)	? Op de Hoef (Wijchmaal): 1587 op de hoeff^(279).
g)	? Op de Hoefkant (Opglabbeek): 1667 op die houe^(280).

Hoef, resp. Hoeven zijn primair veldnamen, sekundair nederzettingsnamen. Deze hova-namen, die tot de late middeleeuwen en later teruggaan, hebben alle het intern-lokalizerend voorzetsel op, in tegenstelling met de nederzetttingsnamen met het element hoven, mv. van hof ‘boerderij’, die alle de prepositie in hebben (cf. 2.4.3.3) en blijkbaar een oudere laag vertegenwoordigen. Bij de hova-namen heeft dus geen ontwikkeling plaatsgehad van op (isolatief bij veldnamen) naar in (nederzettingsnamen), wat normaliter mogelijk was geweest, aangezien deze ontwikkeling ook bij andere kategorieën van plaatsnamen is opgetreden (cf. 3.3.1.3).

4.1.2. In de late middeleeuwen werden wellicht ook vormen van wateringssystemen ontworpen om waterzieke gronden oorbaar te

(274) V. Barbier, Histoire de l'abbaye de Floreffe, t. II (documents) (Namur, 1892), 10-11.

(275) H. Van de Weerd, o.c. 1929, 38.

(276) RAH, Eksel gichten nr. 31. 39.

(277) RAH, Helchteren gichten nr. 3, 55.

(278) RAH, Oostham gichten nr. 1, 56.

(279) RAH, Wijchmaal gichten nr. 4, 1 v.

(280) RAH, Opglabbeek gichten nr. 2, 187.

[p. 319]

maken. Hiervoor werden waterlopen gegraven, die rijt⁽²⁸¹⁾ genoemd werden. Mndl. rijt gaat op dezelfde basis terug als Rijn, nl. idgm. *rei ‘stromen’⁽²⁸²⁾.

De waternaam rijt is in de Limburgse Kempen niet alleen overgegaan op talrijke bouw- en graslandkompleksen, maar ook op een reeks nederzettingen, nl. 10 (cf. 3.2.5.1). De meeste van deze nederzettingen kunnen laatmiddeleeuws genoemd worden.

4.1.3. In de laatmiddeleeuwse ontginningsbeweging passen ook de rode-namen, vooral die die nederzettingsnamen zijn geworden (cf. 3.2.1.4). Ze houden vermoedelijk verband met de grote kollektieve rooiingen.

Root en het diminutief Rooike, resp. Reuke zijn echter ook daarna nog lange tijd gebruikelijke benamingen geweest ter aanduiding van kleinere, individuele rooiingen of ontginningen, in de eerste plaats wellicht van laaghout en heidegronden. Root en Rooike zijn alleszins verspreide perceelsnamen in de Limburgse Kempen. Op dezelfde lijn kunnen we ook de talrijke bos-toponiemen plaatsen die ontboste kompleksen (bouw- of grasland) aanduiden.

4.2. Ontginningen na de Middeleeuwen.

In 1844 bedroeg de gemene heide voor de gemeenten Over- en Neerpelt, Kaulille en Kleine-Brogel ± 60% van de totale oppervlakte. Toch moet de heidevlakte in de 15e-16e eeuw nog groter zijn geweest, daar de gemeentebesturen vanaf die tijd delen uit de gemene vroente of heide aan particulieren verkochten, wanneer zij het nuttig oordeelden. Dit was overigens het enige middel om het kultuurland te vergroten, wat met de geleidelijke bevolkingsaangroei een noodzaak werd. Heide verkopen was tevens een middel om de gemeentekas te spijzen, vooral tijdens de jaren van oorlogstroebelen in de 16e-17e eeuw, toen de gemeentebesturen zware schulden moesten aflossen.

Het verkopen van heidegronden geschiedde door een gemeenschappelijke beslissing. De heer was niet medeverkoper en had geen deel

(281) (Neerpelt) een loepken genaempt die rijt (1653, RAH, Pelt gichten nr. 53, 200).

(282) Cf.: M. Schönfeld, Nederlandse waternamen (Amsterdam, 1955), 188 vv. - J.B. Van Loon, Water en waternamen in de Noord-Brabantse Zuidwesthoek (Leuven-Brussel, 1965), 37-38.

[p. 320]

in de verkoopprijs; wel ontving hij jaarlijks, voor ieder nieuw ontgonnen stuk grond, een kleine cijns en moest hij als grondheer de goedkeuring voor de verkoop geven.

Het geleidelijk vorderend ontginningsproces kan gevolgd worden aan de hand van een reeks toponiemen, die wij volgens de belangrijkheid en de kronologie trachten te ordenen.

4.2.1. Vroente en gemeente.

a) Vroente is een afleiding met het achtervoegsel -te van Mndl. vrone, vroon, adj. ‘heerlijk, des heren’. De letterlijke betekenis is land van de heer; hieruit ontwikkelde zich die van ‘gemeentegrond, pascuum publicum’ of gemene vroente: (Neerpelt): 1503 die ghemeijn vroente⁽²⁸³⁾.

De perceelsnaam vroente heeft een engere betekenis, m.a.w. heeft zich ontdaan van het kenmerk ‘gemeen bezit’ en betekent een perceel land in privaat bezit, i.c. ontgonnen heidegrond. In deze zin is vroente algemeen verspreid in de Kempen.

Op de ligging in en ontginning uit de gemene vroente of heide wijzen ‘opgenomen’ (cf. ook infra) en de bepalende bestanddelen ‘heide’ en ‘nieuw’, bijv.: (Eksel) 1645 stuck opgenomen vroenten als jan sweijnen vuijter gemeijnte van Exel opgenomen hadde⁽²⁸⁴⁾; (Eksel) 1695 stuck heijden gelegen neffens anthoon neuen nieuw opgenomen vreun⁽²⁸⁵⁾; (Neerpelt) 1770 de heijdt vrun⁽²⁸⁶⁾; (Hechtel) 1783 alle de opgenomen vroentens⁽²⁸⁷⁾.

b) Gemeente, een substantiefafleiding van Mndl. meen, heeft dezelfde betekenis als vroente, nl. de heide in gemeen bezit. Als perceelsnaam duidt het op een stuk bouw- of weiland in privaat bezit, met name een door het gemeentebestuur verkocht en door de koper ontgonnen perceel heidegrond.

Vaak wordt gemeente verbonden met het attributief nieuw, dat duidelijk op terra novalis wijst, bijv.: (Overpelt) 1680 de nieuwe gemeente⁽²⁸⁸⁾.

(283) RAH, Pelt gichten nr. 41, 7 v.

(284) RAH, Eksel gichten nr. 42, 34 v.

(285) Id. nr. 47, 172.

(286) RAH, Pelt gichten nr. 60, 80.

(287) RAH, Eksel gichten nr. 56, 76.

(288) RAH, Pelt gichten nr. 57, 439.

[p. 321]

4.2.2. Eusel, eeuwt, etsel.

E(e)u(w)sel is een afleiding van eeuwen ‘voeren’⁽²⁸⁹⁾, zoals etsel⁽²⁹⁰⁾ van etten (kausatief van eten) met het achtervoegsel -sel. Eusel en etsel (met de variant etting) worden uitvoerig besproken door Lindemans⁽²⁹¹⁾, die o.m. ook naar de diverse woordenboeken verwijst, waarin de betekenis van eusel c.s. omschreven wordt als ‘schrale weide, weide in de bossen’. De bewering van Lindemans⁽²⁹²⁾, dat de eusels uitsluitend in het vroegere hertogdom Brabant moeten gesitueerd worden, is onjuist: in de Limburgse Kempen, meer bepaald in Noord-Limburg, is eusel een algemeen verspreid toponiem.

Naar Midden-Limburg toe komt de variant e(e)u(w)t voor, eveneens een afleiding van eeuwen, ditmaal met het t-suffiks, later ook in de vorm eet-⁽²⁹³⁾, wellicht met de bijgedachte aan eten: (Peer) 1652 sheeren ewite⁽²⁹⁴⁾; (Houthalen) 1759 een jaut offt eeuwt⁽²⁹⁵⁾; (Zonhoven) 1422 tdonck eeuwt⁽²⁹⁶⁾.

Eusel, eeuwt en etsel hebben betrekking op kunstmatig weiland, al dan niet ontgonnen heidegrond⁽²⁹⁷⁾, begroeid met buntgrassoorten en dienstig als veeweide, vermoedelijk in de eerste plaats voor het jongvee en schapen. Een goed synoniem voor eusel c.s. lijkt ons schaapsweide. In de kadastrale legger van 1844 worden vijf van de negen Heideeusels te Kaulille als schaapsweide omschreven.

4.2.3. Hoeve.

De primaire betekenis van hoeve is landmaat bij de ontginning, Lat. mansus (cf. 4.1.1). Vanaf de middeleeuwen tot in de jongste tijd is hoeve eveneens een algemeen gebruikelijk toponiem gebleven voor

(289) Kiliaan, 142: euwen ‘pascere’.

(290) In de Limburgse Kempen komt ook ets voor: (Bree) op het eetseveld; (Meeuwen): 1719 op de ets (Meeuwen gichten nr. 24/2, 37 v.).

(291) J. Lindemans, Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, II: De namen van het bouwland en van het grasland (N.G.F., Stud. V, 2, Brussel, 1946), 91-102.

(292) Id., 93.

(293) (Houthalen) 1759 een jaut genaemt de eijdtweijde (RAH, Houthalen gichten nr. 12, 44 v.); 1763 een eetweijde offt eeuwte (id. nr. 12, 89 v.).

(294) RAH, Peer gichten nr. 8, 303.

(295) RAH, Houthalen gichten nr. 12, 48.

(296) R. Draelants, o.c. 1942, 20.

(297) Vgl. (Houthalen) 1773 een euwt of heyschab (RAH, Houthalen gichten nr. 13, 141 v.).

[p. 322]

een perceel jong kultuurland (ontgonnen heide of bos) of een perceel heidegrond in privaat bezit; in dit laatste geval doorgaans vermeld als heidehoeve. Deze sekundaire betekenis van hoeve is waarschijnlijk ‘perceel van een bepaalde oppervlakte’, mogelijk hetzelfde als dagmaal⁽²⁹⁸⁾. In de hele Limburgse Kempen een zeer gebruikelijke perceelsnaam.

4.2.4. Nieuw.

Het attributief nieuw, reeds vermeld als bepalend bestanddeel van vroente en gemeente, komt ook veelvuldig voor in verbinding met andere grondwoorden ter aanduiding van gemeentegrond ontgonnen tot ‘nieuw’ bouw- of grasland. Frekwent zijn eveneens substantiveringen als: (Neerpelt) 1683 tnouwe⁽²⁹⁹⁾; (Overpelt) 1717 den nieuwen⁽³⁰⁰⁾.

4.2.5. Uitvang, Vurrit, Ophelding, Opwerp.

De gronden aan particulieren afgestaan lagen in vele gevallen dicht bij hun woning - straatkanten e.d. - waarvoor specifieke benamingen ontstonden, weliswaar met geografische verschillen.

4.2.5.1. Een verspreide benaming voor zulke percelen is uitvang ‘een tussen de straat en de boerderij gelegen perceel gemeentegrond; een straatkant waarop een stal kon worden gebouwd, de schapen getuierd worden enz.’⁽³⁰¹⁾. Uitvang komt ook in de Limburgse Kempen voor⁽³⁰²⁾, weliswaar in beperkte mate, wegens het optreden van andere benamingen (cf. infra).

4.2.5.2. Betekenisverwant met uitvang is vurrit, een toponiem dat vooral in Noord-Limburg voorkomt.

Vurrit gaat terug op Mndl. vorehovet, voorhoot ‘het gedeelte der straat voor het huis’: 1526 bampt gehijten dat voerhoet⁽³⁰³⁾. Door de werking van

(298) Cf. in deze zin H. Dittmaier, o.c. 1963, 116: ‘im heutigen rheinischen Sprachgebrauch bedeutet das Wort soviel Land, wie mit einem Pferd beackert werden kann’.

(299) RAH, Pelt gichten nr. 58, 268 v.

(300) Id. nr. 62, 76.

(301) Zie hierover J. Helsen, Rond het woord ‘uitvang’ (Bijlage 6). Leuven, 1935.

(302) Bijv. te Hechtel: 1547 den uijtfanck (RAH, Eksel gichten nr. 33, 120).

(303) J. Van der Velden, o.c. 1968, 172.

[p. 323]

het aanvangsaksent is het tweede lid reeds vroeg verdoft: (Overpelt) 1502 voerit⁽³⁰⁴⁾; (Neerpelt) 1509 voerit⁽³⁰⁵⁾; (Eksel) 1509 op die vorret⁽³⁰⁶⁾. Vanaf de 17e eeuw komt de grafie vurrit als een konstante terug: (Hechtel) 1620 die vurrit⁽³⁰⁷⁾; (Peer) 1791 huys, stal met de erfve daer aengelegen genaemt het vurrit⁽³⁰⁸⁾.

In de attestaties wordt vurrit meestal omschreven met ‘groes’ of ‘weiland’, uitzonderlijk met ‘hooi- of bouwland’. Het toponiem kreeg de betekenis van een bij het woonhuis gelegen groesveldje. Oudere zegslieden stelden een vurrit dan ook terecht gelijk met een huisdries of een schaapsweide. Op de ligging bij de woning wijzen overtalrijke attestaties, bijv.: (Neerpelt) 1519 een voerstuck groesen offt een voerit⁽³⁰⁹⁾; (Neerpelt) 1558 Boijvoets vorrijt metter huijsinge daerop staende⁽³¹⁰⁾; (Neerpelt) 1591 eenen bampt offte vurrit daer het huijs op plochte te staen⁽³¹¹⁾ (Neerpelt) 1598 een vurrit oft aengelage⁽³¹²⁾; (Overpelt) 1640 dat vurrit bij huijs liggende⁽³¹³⁾; (Overpelt) 1657 tvooret aen thuijsvelt aen gelegen⁽³¹⁴⁾; (Overpelt) 1834 huijsinge met aengelegen weide genaamt het vurrit⁽³¹⁵⁾.

Voor enkele Noordlimburgse gemeenten hebben we het gros van de vurritpercelen kunnen lokaliseren. Het zijn ofwel losse stukken en telkens gelegen bij één bepaalde boerderij, ofwel gegroepeerd tussen een straat en verscheidene boerderijen: bij elke boerderij hoort één vurrit, i.c. één stuk uit een blok opgenomen straatkanten⁽³¹⁶⁾.

4.2.5.3. De pendant van vurrit in Midden-Limburg is opheldinge, de Limburgse vorm voor ophoudinge, lett. ‘leenverheffing’⁽³¹⁷⁾: (Hout-

(304) RAH, Pelt gichten nr. 41, 4.

(305) Id., 36 v.

(306) RAH, Eksel gichten nr. 31, 71 v.

(307) Id. nr. 39, 181.

(308) RAH, Peer gichten nr. 22, 155.

(309) RAH, Pelt gichten nr. 41, 36 v.

(310) Id. nr. 43, 179.

(311) Id. nr. 47, 123.

(312) Id. nr. 48, 2 v.

(313) Id. nr. 51, 573.

(314) Id. nr. 53, 309 v.

(315) Parochiearchief Overpelt, Stokregister I, 119.

(316) Vgl.: 1681 bampt van des heeren straet voormaels opgenomen (RAH, Eksel gichten nr. 45, 165 v.).

(317) Cf.: Mndl. Wb. V, 1767-68: ophoudinge, ophaldinge, opheldinge. - Stallaert II, 308: opheldinge, ophelder van keurgoed. - WNT XI, 875-76: ophouder, ophouding.

[p. 324]

halen) 1653 dye opheldinge⁽³¹⁸⁾; (Zonhoven) 1622 huijs ende hoff opgericht op syne ophelinge⁽³¹⁹⁾; (Zonhoven) doen afpalen seeckere opheldinghe op die colueren heijde gelegen⁽³²⁰⁾; (Zolder) 1759 een parceel in de opheldinge onlanghs bij oppaelinge verkregen⁽³²¹⁾; (Zolder) 1774 een parceel land wesende een ophelding⁽³²²⁾.

We hebben dit toponiem, thans in de volksmond bekend als opling⁽³²³⁾, tientallen malen opgetekend o.m. voor de gemeenten Houthalen, Zolder en Zonhoven. Uit de ligging van de diverse percelen op de kadasterkaarten blijkt dat het, zoals ook met de vurritpercelen het geval was, meestal ontgonnen straatkanten betreft; hierop wijzen ook allerlei attestaties als bijv.: (Zolder) 1777 een parceel uyt s'heeren straet oft gemeyn heyde⁽³²⁴⁾; 1791 opgepaelt een stuck uyt die heijde oft straet tot een keur staet⁽³²⁵⁾.

Met ophelding kan opwerp⁽³²⁶⁾ vergeleken worden. Komt evenwel uitzonderlijk als plaatsnaam voor: (Houthalen) 1765 een plack genaemt den nieuwen opwerp⁽³²⁷⁾.

4.2.6. Keurgoed.

De Zonhovense Keurheide, een gemene heide die blijkbaar reeds vroeg in private handen was overgegaan, was keurgoed ‘keurmedig goed, een aan het recht van keur (beste hoofd of pand) onderworpen goed’⁽³²⁸⁾: gemene gronden die in partikuliere handen waren overgegaan en dan cijnsplichtig waren tegenover de Heer van Vogelzang: 1438 drie stucken eruen aen ghenen koer gelegen⁽³²⁹⁾; 1662 op die heije genaempt den kuer⁽³³⁰⁾; 1666 vuyt die curinger heye genaempt

(318) RAH, Houthalen gichten nr. 8, 10 v.

(319) RAH, Zonhoven gichten nr. 17, 11.

(320) Id. nr. 19, 229.

(321) RAH, Zolder gichten nr. 43, 115 v.

(322) Id. nr. 45, 198 v.

(323) Cf. recente attestaties als: (Houthalen) 1856 een perceel genaemd de opling (RAH, notariaat J.F. Wilsens 1856, minuut nr. 298).

(324) RAH, Zolder gichten nr. 43, 115 v.

(325) Id. nr. 45, 198 v.

(326) WNT XI, 1378: opwerpen, opwerp ‘wat opgeworpen wordt’ (i.c. aarde).

(327) RAH, Houthalen gichten nr. 12, 117.

(328) Cf.: Mndl. Wb. II, 1862: coor-, keurgoet; Stallaert II, 66: keurgoet; WNT VII, 2627: keurgoed.

(329) RAH, Zonhoven gichten nr. 1, 119.

(330) Id, nr. 17, 30 v.

[p. 325]

inden kuer gepaelt ten erff⁽³³¹⁾; 1758 op de ceur heyde gelegen⁽³³²⁾.

In de volgende attestaties komen behalve keurgoed ook de appellatieven koer-, resp. keurman, -plaats en- stad voor: 1470 kerstiaen toelen heet als coerman die coerguede(n) opgehauwen⁽³³³⁾; 1427 een ghedeelt vand(er) straete(n) tot eenre hosstaet en(de) een coerstaet daer af te maken⁽³³⁴⁾; 1647 een plaxken vroenten tot eene kuerplaetse gepaelt⁽³³⁵⁾.

De Heer van Vogelzang kon heidegrond afstaan aan partikulieren, mits een zekere cijns, op voorwaarde dat het vrijgeweiderecht hierdoor niet werd ingekrompen: ‘voortaen mijn heer gheen cuersteden (plaats om huis te bouwen, dat de keurmede betaalde) meer ut en gheven, het ware dat sulcx des gemeynten niet hinderlyck is oft schadelick en waer aen hunre vroenten ende aert, want mijnheer daer door cleyn profyt heeft ende die ondersaten grote schade ende behindernisse hunre vroenten sulcx te halden nae inhalt der reformatien ende brieven daer van sijnde’⁽³³⁶⁾.

4.2.7. Opgenomen.

De publieke verkopingen van gemeentegronden werden talrijker vanaf de 18e eeuw. Sommige gemeentebesturen voerden dan ook registers⁽³³⁷⁾ in, waarin alle verkochte heidegronden nauwkeurig opgetekend werden. In de plaats van vroente, hoeve, gemeente e.a. kwam in de Noordlimburgse Kempen een nieuw toponiem in gebruik dat tot vandaag levend is gebleven, nl. het Opgenomen: (Neerpelt) bamdt genaemt het opgenomen⁽³³⁸⁾; (Overpelt) 1739 het opgenomen aen de hasselse schans⁽³³⁹⁾; (Hechtel) 1750 een stuck landt genampt het opgenomen⁽³⁴⁰⁾.

Het Opgenomen is het gesubstantiveerd verleden deelwoord van opnemen ‘een perceel uit de gemene heide door koop verwerven en

(331) Id. nr. 17, 165 v.

(332) Id. nr. 30, 218 v.

(333) Id. nr. 2, 247.

(334) Id. nr. 1, 14 v.

(335) Id. nr. 15, 329.

(336) RAH, Heerlijkheid Vogelzang, reglementen 15e en 16e eeuw, n^o 11, artikel 10.

(337) Gemeentearchief Overpelt, Register van de opgenomen gronden, 1693-1816.

(338) RAH, Pelt gichten nr. 68, 65 v.

(339) Id. nr. 63, 30 v.

(340) RAH, Eksel gichten nr. 51, 433.

[p. 326]

ontginnen’. Het adjektief opgenomen hebben we reeds meermaals aangetroffen, o.a. bij vroente en gemeente (cf. supra). Vgl. ook: ‘de burgemeesters (= van Overpelt) hebben den 30 julij 1795 een opgenomen van de gemeente laeten opnemen door Jan Jacobs den opnemer’⁽³⁴¹⁾.

4.2.8. Betekenisverwant met opgenomen is (Overpelt) 1586 bampt genaempt de prijs⁽³⁴²⁾. Fra. prise, bij prendre ‘wat in bezit genomen wordt’. Cf. ook Dittmaier⁽³⁴³⁾: ‘Preis gehört vielleicht zu preis(geben), frz. prise: das Genommene’.

4.2.9. Tot de jongste laag behoort kolonie, overdrachtelijk voor ontgonnen heide: (Overpelt) 1842 de kolonien⁽³⁴⁴⁾. Bouwland; (Neerpelt) 1845 kalonies⁽³⁴⁵⁾. Ontgonnen gemeenteheide, thans een kleine woonkern.

4.2.10. Sociologisch belangrijk ten slotte is de sterke relatie tussen persoons- en plaatsnamen⁽³⁴⁶⁾. In het geheel van de namenvoorraad der Limburgse Kempen is een belangrijke groep boerderij- en veldnamen voorhanden, waarin een persoonsnaam (voornaam, maar vooral familienaam) tot toponiem ontwikkeld is⁽³⁴⁷⁾. Namen als de Lemmens en de Winters zijn geen ellipsen van samenstellingen, maar zijn ontstaan door metonymie: de naam van de bezitter of gebruiker gaat over op de hoeve die hij eksploiteert (of heeft geëksploiteerd), op het terrein dat hij bezit (of heeft bezeten). De verklaring voor dit type van naamvorming, dat in de Limburgse Kempen a.h.w. tot een systeem is uitgegroeid, ligt wellicht in het feit, dat de Limburgse Kempen wordt gekenmerkt door een jonge ontginningsfase. In deze jonge Ausbau-periode waren de boerderijen ook zovele socio-ekonomische

(341) Register van de opgenomen gronden, o.c., 106.

(342) RAH, Pelt gichten nr. 47, 32.

(343) H. Dittmaier, o.c. 1963, 235.

(344) RAH, notariaat E.H. Misotten 1842, minuut nr. 208.

(345) Atlas der buurtwegen, 1845.

(346) Hierop werd reeds enkele malen in het algemeen gewezen: J. Helsen, Med. Naamk. 13 (1937), 30. - M. Schönfeld, o.c. 1950, 158.

(347) Voor de resultaten van dit onderzoek voor enkele Noordlimburgse gemeenten, zie: J. Molemans, Van persoonsnaam naar toponiem. Naamkunde 2 (1970), 192-207. Verder uitgewerkt in: Toponymie van Overpelt (met Neerpelt, Kaulille en Kleine-Brogel). Onuitgegeven doct. dissertatie (Leuven, 1972), 341-365.

[p. 327]

eenheden. Het is dan ook normaal dat deze jonge socio-ekonomische struktuur haar invloed op de naamgeving heeft laten gelden: de familie valt samen met het bedrijf en is onder één naam bekend.

5. Besluit.

De naamkunde is primair een taalkundige discipline, maar tevens een belangrijke hulpwetenschap, o.m. voor de nederzettingsgeschiedenis en de bodemkunde. De bewonings- en ontginningsgeschiedenis lieten immers niet enkel sporen na in het landschap en de perceelsvorming, maar ook in de toponymie.

Tot slot willen we hier enkele voorzichtige besluiten trekken, zoals die uit ons onderzoek naar voren treden:

5.1. De nederzettingsnamen in de Limburgse Kempen zijn voor meer dan 90% natuurnamen, die sekundair nederzettingsnamen werden, nadat bewoning had plaatsgevonden.

In deze nederzettingsnamenvoorraad moeten verschillende kronologische lagen onderscheiden worden. Een benaderende stratifikatie is mogelijk op grond van historische en linguïstische (morfologische en syntaktische) kriteria (cf. 3.3.1).

5.2. Een eerste belangrijke bevolkingsaangroei had wellicht plaats in de 7e-8e eeuw. Tot deze periode gaan vermoedelijk twee belangrijke lagen nederzettingsnamen terug: de zogenaamde Merovingisch-Karolingische nederzettingsnamen (cf. 2.4.3.2), die in de Kempen weliswaar schaars vertegenwoordigd zijn, en de natuurnamen die op de oorspronkelijke begroeiing wijzen (cf. 3.2.1). Deze laatste groep laat ons in grote trekken toe het natuurlandschap van de Limburgse Kempen te rekonstrueren: een aanvankelijk sterk met loofhout bebost gebied, dat later tot een open heidevlakte degenereerde, waartussen ook vennen en duinen.

5.3. De Limburgse Kempen wordt, in vergelijking met vruchtbaarder streken, gekenmerkt door vrij jonge ontginningsbewegingen. Uitbreiding van het kultuurlandschap door ontginningen had naar alle waarschijnlijkheid plaats in de 7e-8e eeuwen in de 11e-12e eeuw onder impuls van abdijen en kloosters. Tot in deze tijd had evenwel een permanente, maar pleksgewijze ontginning plaats (cf. 4). Deze ont-

[p. 328]

ginningsaktiviteit leidde tot een voortdurende uitbreiding van het kultuurland, maar nooit massaal; immers, een honderdtal jaren geleden was meer dan de helft van het gebied nog bedekt met heide en dennenbossen.

Leuven, Instituut voor Naamkunde.

J. Molemans Aangesteld Navorser N,F.W.O.

Discussie

D.P. Blok: Ik heb met veel aandacht geluisterd naar de lezing van Dr. Molemans; ik vond hem buitengewoon leerzaam, ook wat betreft de mogelijkheid om de natuurnamen te stratificeren. Ik zal er graag over nadenken wanneer ik zijn lezing op schrift heb, maar ik meen nu al te kunnen zeggen dat ik het grotendeels met hem eens ben. Jammer genoeg zal ik me nu op een paar zijpaden begeven en 3 punten even aanstippen.

Dat is ten eerste zellik dat U een mogelijke -iacum-naam noemt. Nu ken ik Zellik in Noord-Nederland een paar keer, en dat maakt het dan al minder waarschijnlijk dat het hier om een -iacum gaat. Ik geloof dat we hier een Germaans woord hebben voor een nederzetting. Ik ken zelf bv. het plaatsje Driel in de Bommelerwaard, waar zellik de naam van de oorspronkelijke nederzetting is, die later is opgeschoven naar wat nu Driel is. Dus bij Zellik zet ik een vraagteken, maar dat is nu niet zo belangrijk.

De volgende opmerking sluit aan bij de discussie van daarnet. Dat is de vraag hoe U het zich voorstelt als U zegt dat de aanwezigheid van de Salii in Brabant alleen militair was en niets met vestiging te maken had. Ik hoop toch altijd dat militairen ook sterfelijk zijn, die moeten dus ook begraven worden. Ik meen dat voor Dr. H. Roosens het belangrijkste punt toch steeds de grafvelden zijn geweest, en als men alleen naar de grafvelden kijkt, dan veronderstelt men bijzetting en geen lijkverbranding. Het is de vraag of de Salii elkaar op de gebruikelijke manier begraven hebben, en dan nog, hoe men het ook ziet, ze zijn er geweest of ze zijn het niet; maar dat ze alleen militairen geweest zijn en dan geen sporen nagelaten hebben, dat zie ik niet. Zelfs de Romeinen die toch ook in verschillende plaatsen alleen militair zijn geweest, hebben daar hun sporen nagelaten.

J. Molemans: Ik kom tot die vaststelling aan de hand van geschiedkundige werken. In de 4e eeuw is er sprake van de Salii, in Noord-

[p. 329]

Brabant naar men aanneemt. De oudste grafvelden dateren eerst uit de 7e-8e eeuw. Geschiedkundig geïnspireerd heeft men beweerd, dat de Salii hier doorgetrokken zijn. Ze zijn natuurlijk sterfelijk, maar ze hebben zich niet permanent in dit gebied gevestigd. Ze waren enkel op doortocht en hebben daarom geen archeologisch spoor nagelaten. Ik geef onmiddellijk toe, dat met een archeologisch argument voorzichtig moet omgesprongen worden: er kunnen bijv.. grafvelden vernield of nog niet ontdekt zijn. Ik durf daarom niet beweren dat deze visie absoluut juist is. Misschien komen we tot een andere versie bij nieuwe konstataties, zowel van archeologische als van andere aard.

D.P. Blok: Wij weten toch dat zich in de 4e eeuw ten Z. van de Rijn, een Frankisch volk, dat moeten de Salii zijn, heeft neergezet. Er is een verdrag gesloten dat zij daar mochten blijven wonen. Hoe lang zij daar gewoond hebben, weet ik niet. Inderdaad hebben we geen grafvelden gevonden, maar dat kan alleen betekenen dat ze er geen hebben aangelegd. Het enige dat wij tegenover dit historisch gegeven kunnen stellen is dat de archeologen ons niet verder helpen, en daar hoeven we ons niet verder aan te storen.

En dan een laatste vraag en wel aangaande de -lo-namen; dit is een probleem waar ik veel mee zit omdat het zo ontzettend moeilijk is deze namen chronologisch in te delen. Ik meen dat als u kijkt naar het resultaat van de afslijting van -lo-namen in samenstellingen, dat we dan zelfs moeten zeggen dat -lo-namen vrij lang produktief zijn geweest. Maar het is toch opvallend bv. in het rivierengebied en in Drente dat we -lo-namen vaak vinden daar waar koningsgoed is of belangrijke kloostergoederen of wereldlijk grootgrondbezit, ofwel dat er andere aanwijzingen zijn dat daar een seigneur heeft gezeten, die daar de ontginning heeft geleid. Ik vind het interessant dat ook in Uw streek 3 van de 4 Willibrorddomeinen -lo-namen dragen, en dan nog wel een toponymisch meervoud, Romaans -loas, vertonen. Dit toponymisch meervoud is zeker archaisch. Deze lo-namen dateren dus ten minste uit de tijd van die domeinvorming en behoren dus bij een zeer oude namenlaag.

J. Molemans: Ik zou durven stellen dat de lo-namen in blok opklimmen tot de 8e-10e eeuw. Ik meen niet dat -lo na ± 1200 nog produktief is geweest, alleszins niet in mijn gebied.

D.P. Blok: Nou, dat is dan toch al een hele tijd, 5 à 6 eeuwen.

J. Molemans: Inderdaad. Indien we de oudste attestaties als uitgangspunt nemen, zou men zelfs kunnen poneren, dat sommige lo-namen nog in de 14e-15e eeuw ontstaan zijn. Hiertegenover staat

[p. 330]

dan natuurlijk de soms eeuwenlange afstand tussen het ontstaan van een naam en zijn eerste vermelding in de bronnen.

D.P. Blok: U kan natuurlijk het geluk hebben, dat uit een naamsvorm blijkt dat de naam niet oud kan zijn. Zo vinden we in Drente de naam Schoonlo, die in het eerste lid niet de umlaut vertoont, die het dialect geëist zou hebben als het een oude Drentse naam was geweest. De naam moet onder Utrechtse invloed in latere tijd gevormd zijn. Zo een gelukje kan je hebben en ik was benieuwd of U in Uw materiaal ook een dergelijke aanwijzing gevonden heeft.

J. Molemans: Neen, zulke gevallen heb ik niet.

J. Goossens: Mijnheer Molemans, U hebt daar een kaart laten zien waarvan U zelf beweerde dat die eigenlijk de moeite niet waard was. Ik vond dat nu juist een van de interessantste kaarten, want het viel mij op dat die kaart een lege vlek had, nl. aan de Maaskant. Mijn vraag nu: U heeft in Uw commentaar bij die kaart gezegd dat U er ook nog de veldnamen van dat type had kunnen bijdoen, en dat waren dus lo-namen, laar-namen en zo verder. Dan had het net nog heel wat dichter kunnen worden. Mijn vraag is deze: indien U dat gedaan had, zou dan die lege vlek in de Maasvallei even geprononceerd geweest zijn of zou die misschien verdwenen zijn? Want zou die lege vlek er dan nog bij zijn, dan geloof ik dat U bepaald conclusies kon trekken in verband met de ontginning van de Maasvallei. Het zou dan blijken dat men in de Maasvallei een trapje verder was in de ontginning dan in de Kempen.

J. Molemans: Bedoelt U met de hele Maasvallei enkel de alluviale vlakte?

J. Goossens: Ik bedoel de strook die op Uw kaart nr. 4 gaat van Lanaken tot en met Kessenich, die natuurlijk onderscheiden kan worden in een oostelijke helft, die meer leemgrond heeft en een westelijke helft, laat ons zeggen tot aan de grens van het talud.

J. Molemans: Ik wil vooraf zeggen, dat dit onderzoek voornamelijk gebaseerd is op eigen archiefonderzoek. Voor een 10-tal gemeenten beschikte ik over naamkundige dissertaties om oude vormen op te diepen. Ik ben na twee jaar zo ver gevorderd dat ongeveer 2/3 van het gebied archivalisch ontgonnen is, maar de streek die U bedoelt heb ik niet volledig onder handen gehad.

Kan. Prof. Baeyens: Ik ben verbonden aan de Landbouwfaculteit van deze universiteit. Ik ben een beetje beschaamd hier recht te staan want U zult me vragen, wat komt een boer in een geleerde naamkundige vereniging wel doen? Wel, ik denk dat wij die op de

[p. 331]

laagste trap van de wetenschap staan, landbouw, U misschien van dienst kunnen zijn. Mijn job is bodemkunde en die begint waar de geologie eindigt. Dr. Molemans heeft de bodemkaart vermeld - ik heb die zelf in plan helpen brengen - en ik moet beginnen met U te ontgoochelen. Want die bodemkaart, die in het algemeen maar één boring per hectare bedroeg, is veel te ruw en te oppervlakkig om bepaalde plekken te identificeren.

Maar nu een paar algemene opmerkingen die, denk ik, van nut kunnen zijn. Er werd hier veel gesproken over stratificatie, geschiedenis, datering, enz... Wij bodemkundigen hebben sedert jaren middelen om de absolute datum van grondlagen vast te stellen bij middel van de stralingsintensiteit van koolstof 14. Die stralingsintensiteit is zwak en soms niet veel sterker dan die van de background, doch thans is het meetprocédé zo verfijnd dat we met tamelijk grote zekerheid, op enkele jaren na, kunnen zeggen hoe oud een grondlaag is.

Een tweede opmerking: Prof. Van Passen en anderen hebben over opgravingen en over archeologie gesproken. Tot nu toe, en dit is een leemte die Prof. J. Mertens en ik meermaals aangevoeld hebben, werd bij die opgravingen de bovengrond zo vlug mogelijk weggegooid om zo vlug mogelijk aan de archeologische laag te komen. Als een bodemkundige ter plaatse is, interesseert hij zich juist aan die oppervlaktelagen die hij kan dateren.

Er is nog een verder hulpmiddel dat U misschien van dienst kan zijn, dat is de palinologie. Dr. Molemans heeft een stuk of zes houtsoorten op zijn kaart gezet; de palinologie, dat is de pollenstudie van het stuifmeel dat in de bodem bewaard wordt, zelfs uit voorhistorische tijden, kan nuttige aanduidingen verstrekken. Want iedere plantenfamilie en soms zelfs plantenspecies heeft haar eigen pollenkorrel die onder de microscoop, zelfs na duizenden jaren, nog duidelijk te zien is. Dit levert geen absolute datering op, maar zo kunnen we toch zeggen welke houtsoort er in die laag gegroeid is. Ik stel voor, als U een naamkundig onderwerp interesseert, dat U er ons dan als ‘bijkomend hulpmiddel’ bijhaalt: wij staan graag te Uwer beschikking. Er zijn al enkele pogingen gedaan, maar zij zouden moeten veralgemeend worden.

Nu moeten we er nog op wijzen dat U met ons wat last zult hebben. Want wij mensen van de toegepaste wetenschappen denken, schrijven en zeggen alles gemakkelijk in cijfers en procenten en dat is voor U wel wat moeilijk. Ik heb hier toevallig de hand gelegd op een interessant artikel van A. Boileau, Het woord haas in plaatsnamen (Naamkunde 2 (1970), 225-230), dat een 30-tal haas-namen behandelt. Er zijn er een 20-tal die schijnen te wijzen op een hogere, droog gelegen grond, en er zijn er een stuk of 10 die het tegenovergestelde aanduiden. Rekenen we nu onmiddellijk in procenten, dat is één derde, en als wij dan de regressiemethode toepassen, dan komen we maar tot een correlatiecoëfficiënt van 0,5 tot 0,7 en dat zegt ons niet veel meer.

[p. 332]

J. Molemans: Professor Baeyens, ik dank U zeer voor de aangeboden hulp. In dit verband wil ik op twee dingen wijzen: ten eerste hebben wij reeds gebruik gemaakt van Uw diensten, met name van de pedologische kaarten, weliswaar voor slechts enkele gemeenten, maar dan zeer intensief. Deze kaarten zijn, zoals U weet, opgemaakt aan de hand van de huidige kadasterkaarten. We hebben hieruit interessante konklusies kunnen trekken. Wat de pollenanalyse betreft, kan ik o.m. erop wijzen dat de opeenvolging loofhout-heide, zoals die uit het naamkundig materiaal blijkt, bevestigd wordt door de pollenanalyse.

Prof. Baeyens: Dat is zeer algemeen hoor! Hoe langer hoe meer gaan wij in de richting van de micropedologie: een plaatsje van soms enkele vierkante meter kan verschillen van de volgende meters. Onze fameuse bodemkaarten zijn een ‘tape-à-l'oeil’. Ik breek eigenlijk mijn eigen werk af, maar in de naamkunde moet men de puntjes op de i zetten...

O. Leys, voorzitter, besluit de namiddag-zitting als volgt:

Ik wil dan deze dag besluiten met enkele konklusies van meer algemene aard, en misschien ook van enigszins triviale aard.

Het is ten overvloede nog eens gebleken hoezeer de naamkunde vruchtbaar gemaakt kan worden voor de studie van de plaatselijke geschiedenis, de aardrijkskunde, kortom van het milieu.

Welnu indien studie van het milieu meer en meer een sociale functie krijgt, dan krijgt uiteraard de naamkunde als hulpmiddel bij deze studie ook een sociale functie. Dat kan een hart onder de riem zijn voor vele naamkundigen die misschien langzamerhand het geloof en het zelfvertrouwen begonnen te verliezen. Indien de naamkunde een sociale functie heeft, dan is het, me dunkt, ook de taak van de naamkundigen, de naamkunde te socialiseren. Daaronder versta ik het volgende: het volstaat niet dat men het naamkundig materiaal verzamelt. Men moet het natuurlijk interpreteren om tot wetenschappelijk gefundeerde syntheses komen, maar ook dat volstaat nog niet. Men moet de naamkunde dichter bij de gewone mens brengen, bij de leerlingen in het onderwijs en bij iedereen die belang stelt in zijn milieu. Dus zouden de wetenschappelijke gefundeerde syntheses moeten vertaald worden in een begrijpelijke taal. Wie daarvoor bevoegd is, zou, zonder de rompslomp van de wetenschap, die dingen moeten herschrijven, zodanig dat ze in het bereik komen van iedereen. Pas dan zal de naamkunde er toe hebben bijgedragen dat ook de gewone mens meer en meer de waarde van het eigen milieu ontdekt.