Naamkunde. Jaargang 5

[p. 134]

Adjektivische -er- afleidingen bij toponiemen^(*)

0. De licentiaatsverhandeling van Smedts⁽¹⁾ biedt een synkronische beschrijving van de derivatiemogelijkheden bij autochtoon- en vreemd-Nederlandse toponiemen, nl. van inwonersnamen en adjektieven.

Bij het suffix dat herkomstaanduidende adjektieven bij plaatsnamen vormt, bespreekt Smedts uitvoerig de distributie van de allomorfen /S/, /ISCH/ en /ER/. De allomorf /ER/, aldus Smedts⁽²⁾, treedt op als een regionale variant van /S/ en als een stilistische variant, i.c. in meer plechtige, archaïzerende taal, met name in vaste verbindingen die een specialiteit van de plaats of streek aanduiden (bijv. Groninger Koek, Wener Congres) en in geografische aanduidingen, zoals straatnamen, pleinen e.d., die meestal leiden naar de plaats waarnaar ze genoemd zijn (bijv. Luikerstraat, Maastrichterweg). Zoals uit het onderzoek van Smedts blijkt, treedt het -er-suffix op bij toponiemen met wortel op -dam, -berg, -burg, -wijk, -em, -um, -s, -st en -ing⁽³⁾, bijv. Edammer, Tilburger, Hardewijker, Haarlemmer, Boedapester, Asser, Groninger; verder bij overwegend monosyllabische woorden (Luik: Luiker) of bij disyllabische op -ə(n) (Vremden: Vremder).

Zoals verder moge blijken is het adjektiverend -er-suffix bij plaatsnamen in een deel van ons taalgebied nog in grote trekken algemeen gebruikelijk, nl. in het gebied dat grosso modo Belgisch- en Nederlands-Limburg omvat. De kwestie in hoeverre /ER/ als regionaal te bestempelen is, laten we hier buiten beschouwing.

Uit hdst. 1 zal alleszins blijken, dat het gebruik van het afleidingssuffix /ER/ vroeger helemaal niet regionaal beperkt was.

(*) Voor nuttige wenken en suggesties danken we Prof. Dr. J. Goossens en Dr. W. van Langendonck.

(1) W. Smedts, Adjektivering en appellativering van toponiemen. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Leuven, 1972. Verschijnt in: Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie XLVI (1972).

(2) W. Smedts, o.c., 99-101.

(3) Deze hebben trouwens ook een appellatief op /ER/.

[p. 135]

Hdst. 2 biedt een synkronisch onderzoek van het al dan niet optreden van het -er-suffix in de Zuidnederlandse dialekten aan de hand van de huidige straatnamenlijsten. Waar het -s-suffix eventueel een ouder -er-suffix heeft verdrongen, wordt dit zo mogelijk aangetoond met historische voorbeelden.

In hdst. 3 wordt een synkronisch-deskriptief overzicht gegeven van de distributie van de allomorfen -er en -s, evtl. ø, zoals dit resulteert uit de straatnamenvoorraad van de gemeenten gelegen op het Kempisch Plateau en in de Maasvallei van de provincie Belgisch-Limburg.

Ten slotte komt in hdst. 4 de semantische waarde van het derivatiesuffix -er (en -s) ter sprake.

1. Het -er-suffix bij adjektivische afleiding van plaatsnamen gaat historisch terug op een suffix voor volkernamen, dat in het ogm. -varii (in bij de klassieken overgeleverde namen) luidde⁽⁴⁾. Dit -varii is later verschrompeld tot -er en samengevallen met Ndl. -aar/-er, uit Lat. -ärius, een produktief suffix voor de vorming van nomina agentis⁽⁵⁾.

Uit het historisch materiaal blijkt, dat het -er-suffix vanaf de late middeleeuwen zeer produktief is geweest bij adjektivische afleiding van plaatsnamen in de ruime betekenis van ‘horend bij’, nadat de bet. ‘van de inwoners’ vervaagd was⁽⁶⁾.

Aan de produktiviteit en de geografische spreiding van genoemd -er-suffix binnen het Nederlandstalige gebied heeft Van Loey⁽⁷⁾

(4) Cf. Schönfeld's Historische Grammatica van het Nederlands. Verzorgd door A. Van Loey (Brussel, 1970⁸), 215. - Zie ook: H. Krahe, Völkernamen und Flussnamen, in: Festschrift F. Zucker (Berlin, 1954), 227-244. Hij verbindt het suffix met oudsaks. waron, waran ‘hüten, besitzen’. - Verder ook nog: W. Foerste (†), Die germanischen Stammesnamen auf -varii. Frühmittelalterliche Studien 3 (Berlin, 1969), 60-70.

(5) Schönfeld's Historische Grammatica, o.c., 213-215.

(6) Cf. ook A. Bach, Die deutschen namen auf -ing in ihrer geschichtlichen und räumlichen Entwicklung (Rheinische Vierteljahrsblätter 10, 1940, 77-90, vnl. 83-84) voor de ontwikkeling die dit suffix doorliep, vooraleer het onverbuigbare adjektieven begon te vormen en zelfs afleidingen van eenvoudige veld- en waternamen (cf. infra § 4). Zie over dit -er-suffix verder nog: K. Roelandts, De Antwerpse naam Borgerhout. Mededelingen van het Instituut voor Naamkunde 22 (Leuven, 1946), 33-48. - A. Bach, Deutsche Namenkunde II, 1-2: Die Deutschen Ortsnamen (Heidelberg, 1953), 190-191, 228-230. - A. Boileau, Toponymie dialectale germano-romane du Nord-Est de la province de Liège (Paris, 1971), 259-262.

(7) A. van Loey, Het suffix -er- in plaatsnamen. Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie 17 (1943), 279-298.

[p. 136]

een eerste uitvoerige bijdrage gewijd: terwijl het -er-suffix in Vlaanderen reeds in de 9e eeuw door het -s-suffix werd verdrongen en in Zeeland in de 13e eeuw, bleef -er, aldus Van Loey, in Brabant (tot de Dender), de Kempen en Limburg in de 13e-15e eeuw zeer produktief. Later heeft Gysseling⁽⁸⁾ erop gewezen, dat afleidingen op -er in Vlaanderen nog in de 11e eeuw ontstaan zijn, terwijl afleidingen op -sch < -isk pas sedert de 13e eeuw zijn geattesteerd.

Van Loey⁽⁹⁾ citeert verder vijf toponymische voorbeelden, resp. uit de gemeenten Opwijk (2), Baardegem, Tienen en Piringen, waaruit hij, op grond van de kronologie, de konklusie trekt dat het -er-suffix in de 15e-16e eeuw aan het verdwijnen was in Brabant, de Antwerpse Kempen en Limburg. Dit is inderdaad het geval voor de Antwerpse Kempen⁽¹⁰⁾ en Brabant⁽¹¹⁾, waar het -er-suffix na de 16e eeuw nog slechts sporadisch optreedt⁽¹²⁾. Wat Limburg echter betreft - Van Loey geeft enkel een voorbeeld uit Haspengouw (Piringen), maar geen uit de Limburgse Kempen en de Maasvallei - is zijn besluit wel wat voorbarig geweest: in Haspengouw, maar vooral in de Limburgse Kempen⁽¹³⁾ en de aangrenzende Maasvallei behoort het -er-suffix bij adjektivische afleiding van plaatsnamen thans nog tot het gewone taalgebruik⁽¹⁴⁾.

(8) Zie de samenvatting van zijn lezing: Het straatnamentype Gentstraat. In: Handelingen van de Commissie voor Toponymie en Dialectologie 43 (1969), 14-15.

(9) A. van Loey, o.c., 296-298.

(10) Cf. bijv. J. Helsen, Toponymie van Noorderwijk (Tongeren, 1944): 1459 de bi(e)sterstrate / 1753 de biste straet (nr. 87); 1466 op duijpter velt / 1644 het duijptenvelt (nr. 257); 1394 de houerheye / 1729 de hoeff heijde (nr. 469); 1630 thoeuervelt / 1635 het hoeuenvelt (nr. 471); 1498 lenccomer eusel / 1676 het lancom eussel (nr. 724); 1394 in moersummer broeck / 1459 moersembroec (nr. 832) etc.

(11) Cf. bijv. J. Lindemans, Toponymie van Asse (Brussel, 1952): 1514 opt aschbekervelt / 1616 opt aschbeckvelt (nr. 87); 1356 bergerstrate / 1641 de bergestrate (nr. 36); 1356 den broeker meersch / 1515 de brouckmerssche (nr. 125); 1538 opt cobbegemmervelt / 1598 opt cobbegemsvelt (nr. 451); 1531 opt steenbeeckervelt / 1717 steenbeke veldt (nr. 831) etc.

(12) Plaatsnamen met een adjektivische -er-afleiding kunnen als gefossilizeerde relikten voortleven, bijv. het Eikerveld te Boom (medegedeeld door. Dr. C. Marynissen).

(13) Zie o.m.: J. Molemans, Toponymie van Overpelt (met Neerpelt, Kaulille en Kleine-Brogel). Onuitgegeven doct. proefschrift (Leuven, 1972), dl. I, 366-377.
Zie in dit verband ook: J. Leenen, Theorie en praktijk van de straatnaamgeving (Leuven, 1946), 53-54: ‘Het achtervoegsel -sch is het algemeenst zoo wat geografische verbreiding als wat gebruik betreft; daarnaast komt vooral in het N. en O. van het taalgebied -er voor’.

(14) Cf. de volgende voorbeelden uit het Belang van Limburg (5 februari 1973): Genker vervoeronderneming, Maaseiker minivoetbal, de Lozer verdediging, het Overpelter aanvalsgevaar; id. (30 maart 1973): Bocholter week, Genker Schabartfeesten, Maaseiker straten.

[p. 137]

2. Voor een synkronisch onderzoek van het al dan niet optreden van het -er-suffix in de Nederlandse dialekten hebben we de hedendaagse, door de gemeentebesturen uitgegeven wegenkaarten, resp. straatnamenlijsten als basismateriaal genomen.

Deze kaarten of lijsten zijn voor ons onderzoek in grote mate betrouwbaar te noemen, in die zin dat ze straatnamen met een -er-suffix (evtl. -s- of ø) bevatten, zoals deze grotendeels historisch overgeleverd zijn, bijv. te Bocholt (L 317): Bree: Breerweg / 1766 de breer straet⁽¹⁵⁾; Hees: Hezerstraat / 1712 heeserweg⁽¹⁶⁾; Kreyel: Kreyelerstraat / 1576 die kreyeler straet⁽¹⁷⁾; Lozen: Lozerstraat / 1791 de loser straet⁽¹⁸⁾. De huidige straatnamenlijst van de gemeente Bocholt bevat verder de volgende namen met een adjektivische -er-afleiding, die historisch niet geattesteerd zijn, althans niet in het tot dusver door ons geëxcerpeerde materiaal: Bergerheideweg, Brogelerweg, Hamonterweg, Kaulillerweg, Reppelerweg, Weerterweg. Deze namen kunnen reeds eeuwenlang in gebruik zijn; ofwel zijn ze recent ontstaan, bijv. na de aanleg van een nieuwe weg, en gevormd naar de geldende woordvormingsregels van het dialekt.

We moeten evenwel ook enkele restrikties maken, zowel wat de volledigheid als wat de betrouwbaarheid van het materiaal betreft. In de eerste plaats treffen we het adjektiverend -er-suffix niet enkel in straatnamen aan, maar bijv. ook in veld- en waternamen (cf. sub 4). Wat de betrouwbaarheid van de moderne straatnamenlijsten aangaat, dienen we erop te wijzen dat in bepaalde gemeenten straatnamen met het adjektiverend -er-suffix zogenaamd vernederlandst kunnen zijn: namen met een -er-afleiding worden voor dialektische formaties gehouden en vervangen door namen met een -s-afleiding (evtl. ø). Dit is o.m. gebeurd te Helchteren (L 413): de papieren namen Genkse Weg, Maastrichtse Straat en Peerse Dijk luiden in de volksmond resp. Genkerweg, Maastrichterstraat en Peerderdijk. Verder bevatten de straatnamenlijsten nogal dikwijls formaties als Weg op (naar) Hasselt, ofwel juxtaposities, bijv. te Peer (L 355): Baan naar Bree, Baan naar

(15) Rijksarchief Hasselt (RAH), Bocholt Gichten nr. 14, 57.

(16) Id., nr. 11, 339 v.

(17) Id., nr. 3, 106 v.

(18) Id., nr. 15, 173.

[p. 138]

Helchteren, Steenweg Linde, Steenweg Wijchmaal. Het hoeft niet gezegd te worden, dat we hier te maken hebben met papieren vormen, die in het dagelijks gebruik onbekend zijn; vgl. ook de volgende historische attestaties: 1644 den breer pat⁽¹⁹⁾; 1667 de linder straet⁽²⁰⁾.

Genoemde restrikties in acht genomen, mogen we toch stellen, dat de moderne straatnamenlijsten ons toelaten het gebied af te zonderen, waar het adjektiverend -er-suffix bij plaatsnamen tot het levende taalgebruik is blijven behoren.

2.1. Buiten de provincie Limburg, i.c. in het aangrenzende Brabant en Antwerpen⁽²¹⁾, komt het adjektiverend -er-suffix bij plaatsnamen thans nog enkel als reliktvorm voor. Uit de voorbeelden (cf. infra) blijkt, dat de meeste relikteilandjes gesitueerd zijn op de grens met Limburg, nl. te Balen (K 277), Dessel (K 275), Deurne (K 354), Molenstede (K 355), Schaffen (K 356) en Sint-Joris-Winge (P 93).

a) Antwerpen: Eikerheide (Hingene), Eikerlandstraat (Ruisbroek), Kamperbaan (Balen), Tulderheyde (Poppel), Veinderstraat (Dessel), Vremderhoeven (Broechem).

b) Brabant: Diesterbaan (Deurne), Diesterstraat (Molenstede), Hezerheiweg (Schaffen), Oude Wingerstraat (Sint-Joris-Winge).

De huidige Glabbeek- en Bergenstraat te Geetbets hadden historisch⁽²²⁾ wel het -er-suffix (cf. ook noot 11): 1492 den gelabbekerwech (nr. 134); 1454 die berger strate (nr. 21). Op de huidige kaart van de gemeente Geetbets vinden we bijv. wel de veldnaam Betserbroek en de waternaam Betserbeek; de -er-afleiding is hier preferent na -ts (cf. ook sub 2.2.2).

2.2. In de provincie Belgisch-Limburg vinden we anderzijds nog een homogeen -er-gebied. Alvorens tot de bespreking van de verspreidingskaart over te gaan, willen we ons kriterium om te bepalen of een gemeente al dan niet tot het -er-gebied behoort, toelichten. Dit kriterium bestaat er namelijk in, dat de huidige straatnamenlijst één of meer namen met een adjektivische -er-afleiding bevat; deze

(19) RAH, Peer Gichten nr. 8, 113 v.

(20) Id., nr. 10, 11.

(21) We beschikken over alle straatnamenlijsten van de gemeenten uit de provincie Antwerpen en over nagenoeg alle uit Vlaams-Brabant.

(22) Ontleend aan: J. Lindemans en Fr. Borgers, Oostbrabantse plaatsnamen, Geetbets (Toponymica IX, 3). Leuven, 1949.

[p. 139]

-er-afleidingen moeten evenwel van een andere aard zijn dan die welke in het algemeen Nederlands opgenomen zijn, bijv. na een twee- of drieledige medeklinkergroep: Diesterbaan (cf. ook 2.2.2).

2.2.1. Een aaneensluitend -er-gebied vormt de Limburgse Kempen, i.c. het Kempisch Plateau (cf. 3). Bij het Kempisch Plateau sluiten

[p. 140]

de oostelijk gelegen Maasvallei en een deel van de zuidelijk gelegen Demervallei (Hasselt, Diepenbeek, Beverst en Munsterbilzen) aan. De Maasvallei vertoont wel enkele hiaten: Boorsem (Q 11), Meeswijk (L 424) en Uikhoven (Q 13).

2.2.2. Het Westen van de Limburgse Kempen behoort tot de zogenaamde Verbeterde Kempen: Zelem (P 44), Meldert (P 45), Linkhout (P 46), Lummen (P 51), Stokrooie (P 56), Stevoort (P 58), Kwaadmechelen (K 314), Oostham (K 315), Heppen (K 316), Leopoldsburg (K 317), Beverlo (K 318), Tessenderlo (K 353), Paal (K 357), Beringen (K 359), Heusden (K 360), Zolder (K 361). Wat de huidige verspreiding van het adjektiverend -er-suffix betreft, zondert dit gebied zich af van het Kempisch Plateau (cf. infra), evenals het westelijk deel van de aangrenzende Demervallei: Loksbergen (P 47), Halen (P 48), Donk (P 49), Herk-de-Stad (P 50), Schulen (P 52), Berbroek (P 53), Spalbeek (P 54), Kermt (P 55) en Kuringen (P 57).

In genoemd gebied treffen we in de eerste plaats enkele straatnamen aan met een adjektivische -er-afleiding - eventueel met het stapelsuffix -ers - na een twee- of drieledige medeklinkergroep: Betserbaan (P 48), Boekterheide (K 361), Diestersteenweg (P 48), Diesterse Steenweg (K 317), Runkstersteenweg (P 57), Hulsterstraat (K 351), Tuylterstraat (P 55). Na een medeklinkergroep is -er het preferente suffix, ook in het ABN⁽²³⁾. Verder komt het adjektiverend -er-suffix nog in enkele reliktvormen voor: Beringersteenweg (K 360), Hulbekerstraat (P 50), Houwijkerstraat (P 50), Veenderweg (K 360).

Terwijl het adjektiverend -er-suffix bij plaatsnamen systematisch voorkomt op het Kempisch Plateau, vinden we een reliktgebruik van dit suffix in de Verbeterde Kempen⁽²⁴⁾ en de westelijk gelegen Demervallei; bij dit tweede gebied sluiten de Antwerpse en Brabantse grensgemeenten Balen, Dessel, Deurne, Molenstede en Schaffen aan (cf. 2.1).

(23) W. Smedts, o.c., 99-101.

(24) Historisch treedt het -er-suffix ook frekwent op in de Verbeterde Kempen, zelfs in 19e-20e-eeuwse attestaties. Cf. E. van Tilborgh, Toponymie van Paal, Beringen, Heusden. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Leuven, 1942. Voorbeelden uit de gemeente Paal: 1575-88 den beeckder dieck (nr. 81); 1903 de geenhouterbaan (nr. 525); 1459-85 in gheenhoutterbroeck (nr. 532); 1459-85 opt gheestelre bloec (nr. 600); 1459-85 opt halre velt (nr. 738); 1779 het krenistervelt (nr. 1225); 1617-26 die paeler vroente (nr. 1696); 1459-85 opt streetervelt (nr. 2163); 1844 tervaanterheide (nr. 2191).

[p. 141]

Westelijk van dit reliktgebied treffen we nog enkele relikteilandjes aan: Broechem, Hingene, Ruisbroek, Poppel (cf. ook 2.1).

De tegenstelling tussen het Kempisch Plateau [+ [-er-suffix] en de Verbeterde Kempen [- [-er-suffix] valt in grote trekken samen met de scheiding tussen het Limburgs en het Brabants⁽²⁵⁾. De dialektgrensbundel tussen het Limburgs en het Brabants (ten O van L 312, 314, 353, 352 en K 359) rafelt in de buurt van Beringen (K 358) in drie strengen uiteen: de Uerdingerlijn, de Getelijn en de betoningslijn⁽²⁶⁾. De Getelijn⁽²⁷⁾ valt grotendeels samen met de vroegere politieke grens tussen het Hertogdom Brabant en het graafschap Loon (prinsbisdom Luik). In de eigenlijke Gete-sektor vallen alle isofonen samen (van Halen P 48 tot Zoutleeuw P 112), maar in het noordelijke grensgebied is er een duidelijke afwijking waar te nemen tussen de Getelijn en de oude politieke grens. Die afwijkingen zijn volgens Pauwels te verklaren door de instabiliteit van de politieke grens (de heerlijkheid Lummen P 51 bijv. gaf aanleiding tot een betwisting) en door de geografische gesteldheid: K 314 t/m 318 en 353 waren politiek Luiks en zijn taalkundig Brabants. De verklaring voor dit laatste feit is een natuurlijke grens, nl. een strook woeste heidegrond - die in recente tijd weliswaar in vrij belangrijke mate werd aangevreten, tussen de Verbeterde Kempen en het Kempisch Plateau⁽²⁸⁾ -; de scheiding loopt tussen Lommel, Leopoldsburg, Koersel, Heusden, Zolder en

(25) Voor de indeling van de Belgisch-Limburgse dialekten, zie o.m.: J. Leenen, Dialecten in Belgisch-Limburg. Limburgsche Bijdragen 13 (1915), 148-164. - Id., Limburgse klankgrenzen, in: Limburgse dialectgrenzen (Amsterdam, 1947), 10. - A. Stevens, De evolutie van de Haspengouwse streektalen, in: Limburgs Haspengouw (Tongeren, 1951), 223-264. - Id., Struktuur en historische ondergrond van het Haspengouws taallandschap. Het Oude Land van Loon 7 (1952), 4-20. Een volledig overzicht in: J. Goossens, Die Gliederung des Südniederfränkischen. Rheinische Vierteljahrsblätter 30 (1965), 79-94.

(26) Cf. J. Goossens, o.c. 1965, 83: kaart.

(27) Zie hierover: J.L. Pauwels, De taal in het Hageland (Steden en Landschappen VIII: De Demervallei), 31-40 (herdrukt in J.L. Pauwels, Verzamelde Opstellen. Assen [1965], 208-217). - J.L. Pauwels en L. Morren, De grens tussen het Brabants en het Limburgs in België. Zeitschrift für Mundartforschung 27 (1960), 88-96.

(28) Cf. J. Goossens, Relictgebieden. Een barrièrestrook in de Limburgse Kempen. Leuvense Bijdragen 48 (1959), 48-73. - Id., De Limburgse Kempen, een volks- en taalkundig gevarieerde landbouweenheid. Het Oude Land van Loon 14 (1959), 271-284. - Id., De isetnenstructuur van het Belgisch-Limburgs landbouwlandschap. Volkskunde 21 (1962), 49-66. Schrijver wijst op talrijke volkskundige en woordgeografische verschillen tussen de Verbeterde Kempen en het Kempisch Plateau.

[p. 142]

Zonhoven langs de westkant, en Neerpelt, Overpelt, Eksel, Helchteren, Houthalen en Genk langs de oostzijde. Enkel Helchteren en Houthalen zijn niet door een duidelijke natuurlijke grens van het westen gescheiden.

Lommel (K 278) is volgens Pauwels⁽²⁹⁾ politiek Brabants, maar taalkundig Limburgs; Goossens⁽³⁰⁾ daarentegen beschouwt de taal van Lommel o.i. terecht als Brabants. Wat het al dan niet optreden van het adjektiverend -er-suffix betreft, bekleedt Lommel een middenpositie: het heeft een aantal straatnamen met -er-afleiding, in tegenstelling met de overige gemeenten uit de Verbeterde Kempen: Dorperheide, Einderpad, Hoeverdijkstraat, Luikersteenweg. Maar anderzijds telt het ook een vrij groot aantal straatnamen met -s-afleiding, waar normaliter - in aansluiting dan met het Kempisch Plateau - een -er-afleiding zou moeten optreden: Balendijk, Borkelsendijk, Eindestraat, Ekselsebaan, Gestelsedijk, Heesstraat.

Het -er-suffix bij afleidingen van plaatsnamen is dus het best bewaard in het gebied van het Kempisch Plateau en de aangrenzende Maasvallei. Beide laatste gebieden zijn weliswaar ook door een natuurlijke grens gescheiden, nl. een heuvelrug die in het zuiden in Gellik (Q 87) begint en eindigt tussen Rotem (L 420) en Neeroeteren (L 368) in het noorden. Deze grens heeft evenwel niet die rol gespeeld, welke van de politieke en natuurlijke grens tussen de Verbeterde Kempen en het Kempisch Plateau is uitgegaan.

2.2.3. Haspengouw vormt, synkronisch gezien, een disparaat gebied: in een aantal gemeenten vinden we straatnamen met een adjektivische -er-afleiding, in talrijke andere daarentegen weer niet. Haspengouw telt ook een bijzonder groot aantal gemeenten, dikwijls zeer kleine met amper een vijftal straatnamen per gemeente. Het is daarom erg moeilijk een sluitende synkronische beschrijving van de aldaar heersende toestand te geven. We hebben de straatnamenvoorraad van ongeveer de helft van de Haspengouwse gemeenten onderzocht en daaruit blijkt het volgende:

a) In sommige gemeenten treffen we één of meer straatnamen met adjektivische -er-afleiding aan, maar ook andere met een -s-afleiding

(29) J.L. Pauwels en L. Morren, o.c. 1960, 95.

(30) J. Goossens, Semantische vraagstukken uit de taal van het landbouwbedrijf in Belgisch-Limburg (Antwerpen, 1963), dl. I, 33.

[p. 143]

(evtl. ø), waar normaliter ook een -er-suffix zou moeten optreden, in dezelfde omstandigheden als dit het geval is in de Limburgse Kempen (Kempisch Plateau).

De straatnamen met -er-afleiding kunnen tot vier groepen herleid worden:

I. Na een tweeledige medeklinkergroep: Aalst: Aalsterweg (P 183)⁽³¹⁾; Diest: Diesterstraat (P 176)⁽³²⁾; Maastricht: Maastrichterstraat (Q 94, 174, 179), Maastrichtersteenweg (Q 162); Wonk: Wonckerweg (Q 178, 179).

II. Bij namen op -ə(n): Bilzen: Bilzerbaan (Q 91, 92), Bilzersteenweg (Q 77⁽³³⁾, 162); Bitsingen: Bitsingerweg (Q 178); Piringen: Piringer weg (Q 162); Rutten: Rutterweg (Q 162); Sint-Truiden: Sint-Truidersteenweg (P 174)⁽³⁴⁾, Sint-Truiderstraat (Q 162)⁽³⁵⁾, Truierstraat (P 197), Truierweg (P 188); Spouwen: Spouwerstraat (Q 91, 93, 171⁽³⁶⁾; Vlijtingen: Vlijtingerstraat (Q 170)⁽³⁷⁾, Vlijtingerweg (Q 91); Zichen: Zicherweg (Q 178); Zussen: Zusserweg (Q 179)⁽³⁸⁾.

III. Bij het monosyllabische Luik: Luikersteenweg (Q 73, P 178⁽³⁹⁾, Luikerstraat (P 176).

IV. Bij tweesyllabige namen na heldere vokaal + 1: (Eben-)Emael: Emaelerweg (Q 179); Kerniel: Kernielerweg (Q 157).

In de huidige straatnamenvoorraad van Haspengouw treedt het -er-suffix dus enkel in bepaalde kondities⁽⁴⁰⁾ op, in veel beperkter mate dan in de Limburgse Kempen (Kempisch Plateau) en de Maasvallei (cf. sub 3).

b) Het aantal straatnamen met -er-afleiding vermindert stelselmatig, naarmate we de taalgrens naderen; in dit gebied zijn onnederlandse

(31) Maar: Boekhoutstraat, Borlostraat.

(32) Maar: Bevingenstraat, Gorsemweg, Halmaalweg, Mielenweg, Montenakenweg, Namenstraat, Rummenweg, Zepperenweg.

(33) Maar: Wermstraat.

(34) Maar: Attenhovenstraat, Halingenstraat.

(35) Maar: Elderse Weg, Koninksemweg, Neremweg.

(36) Maar: Elderstraat.

(37) Maar: Herderenweg.

(38) Maar: Vroenhovenweg.

(39) Maar: Zepperenweg.

(40) Onder deze kondities, vnl. bij namen op -ə(n), na een medeklinkergroep en bij monosyllabische woorden treedt het -er-suffix ook buiten Limburg op (cf. 2.2.2), in het algemeen Nederlands (cf. W. Smedts, o.c., 99-101).

[p. 144]

formaties (bijv. Weg op X, Weg X) het frekwentst, wat ongetwijfeld aan Waalse invloed is toe te schrijven.

c) Historisch treedt het -er-suffix echter in veel ruimere mate op, zoals o.m. blijkt uit het verzamelwerk van Ulrix-Paquay⁽⁴¹⁾, waaruit we hier enkele voorbeelden pikken: 1604 die ascherbemden (Q 83), 1604 bembderstraet (Q 168a), 1385 bergerstraet (Q 163), 1604 den bilserwegh (Q 174), 1373 broeckerstrate (P 218), 1604 gellickerfeldt (Q 90), 1604 grootlonerbroeck (Q 160), 1406-33 hammervelt (P 188), 1526 int kestelrevelt (Q 172), 1385 leuwerroet (Q 153), 1698-1711 lochtervelt (Q 156), 1385 milrepeetken (Q 177), 1604 int millenrefeldt (Q 173), 1511-32 rekerstraet (Q 77), 1604 die rothemerbembden (Q 189), 1526 ruddecoevertvelt (Q 156a), 1604 spauwerbosch (Q 92), 1604 spurckerbampt (Q 72), 1604 trichterfeldt (Q 91), 1505 wyduyerbossche (Q 240).

2.2.4. Het ware ook wenselijk geweest de provincies Noord-Brabant en Nederlands-Limburg volledig bij ons onderzoek te betrekken. We hebben evenwel enkel een steekproef kunnen doen⁽⁴²⁾.

De Belgisch-Limburgse verhoudingen zetten zich over de rijksgrens in Noord-Brabant⁽⁴³⁾ verder, voor zover dat uit de gekontroleerde wegenkaarten blijkt. We vinden geen spoor van het adjektiverend -er-suffix in de huidige straatnamenlijsten van de gemeenten Lage Mierde (K 214), Hoge Mierde (K 215), Reuzel (K 216), Bladel (K 218), Duizel (K 219) en Eersel (K 220). We treffen het daarentegen wel aan in de straatnamenvoorraad van gemeenten op de grens met Belgisch-Limburg, i.c. het Kempisch Plateau, o.m. te Luiksgestel (K 242): Kapellerweg, Vlieterdijk; Bergeik (L 279): Bergerdreef, Beekterbeemden, Eykerland, Looerheideweg, Vlieterdijk, Weebosserweg; Westerhoven (L 280): Heijerstraat, Hoeverstraat; Budel (L 285): Dammerstraat, Grootschoterweg, Hamonterweg, Lochterweg, Loozerdijk, Maarhezerweg.

(41) E. Ulrix en J. Paquay, Zuidlimburgsche plaatsnamen (Toponymica IV). Leuven, 1932.

(42) Opgevraagd werden de straatnamenlijsten van de Noordbrabantse gemeenten Hoge en Lage Mierde, Reuzel, Bladel, Duizel, Eersel, Luiksgestel, Bergeik, Westerhoven, Borkel, Leende, Soerendonk, Maarheze en Budel. Verder van de volgende plaatsen uit Nederlands-Limburg: Nederweerd, Weerd, Stamprooi, Hunsel, Neeritter, Baaksem, Horn, Gratem, Beegden en Heel.

(43) Zie voor het optreden van het -er- of -s-suffix (evtl. ø) ook: A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland, III: Geografische namen (Assen, 1969), o.m. onder de grondwoorden baan, dijk, straat en weg.

[p. 145]

In Nederlands-Limburg treedt het adjektiverend -er-suffix zeer frekwent op, o.m te Baaksem (L 324): Beemderhoekweg, Leukerweg, Lozerweg; Gratem (L 326): Baexemerweg, Grathemerweg, Hunselerdijk, Kelperweg, Loorderstraat, Velterweg; Heel (L 328): Grathemerweg, Heelderweg, Heggerstraat, Panheelderweg, Thornerweg, Wessemerstraat; Neeritter (L 321): Thornerstraat, Venderstraat, Wetselderstraat; Nederweerd (L 288): Bosserstraat, Rosvelterweg, Wessenerdijk; Weerd (L 289) Altweerterkapel, Bocholterweg, Boshoverweg, Diesterbaan, Dijkerstraat, Hulsterdijk, Laarderweg, Lozerweg, Maaseikerweg, Peelterbaan, Weerterbeekweg.

3. Distributie van de allomorfen -er-, -s- en ø in de huidige straatnamenvoorraad van de gemeenten op het Kempisch Plateau en in de Maasvallei.

Het -er-suffix dat adjektieven van plaatsnamen vormt is, zoals hierboven werd aangetoond, het best bewaard in Limburg, vnl. op het Kempisch Plateau en in de Maasvallei. Dit wil evenwel niet zeggen, dat het -er-suffix in genoemd gebied thans in alle posities optreedt: in bepaalde gevallen werd het verdrongen door of krijgt het konkurrentie van het -s-suffix. De allomorfie wordt beschreven aan de hand van de moderne straatnamenvoorraad⁽⁴⁴⁾, terwijl het historische materiaal dient om eventuele verschuivingen te illustreren.

3.1. Na vokalen.

3.1.1. Na volle vokaal:

a)	-er-: Bree: Breerstraat (L 369), Breeërweg (L 317, 368); Lo: Loërakkerweg (L 282), Loerstraat (L 372).
b)	-s- Maarlo: Maarlosedijk (L 355)^(45).
c)	ø: Lillo: Lillosteenweg (L 414)^(46); Tongerlo: Tongerlostraat (L 360).

(44) De nummering van de gemeenten gebeurt, zoals ook in de vorige hoofdstukken, volgens L. Grootaers' en G.G. Kloeke's Systematisch en Alfabetisch Register van Plaatsnamen voor Nederland, de Nederlands-sprekende delen van België en Noord-Frankrijk en het Noordwesten der Duitse Bondsrepubliek. Amsterdam-Antwerpen, 1962.

(45) Vgl. echter: 1869 de marloerhoeven (RAH, notariaat J.F. Wilsens, minuten 1869, nr. 97).

(46) Vgl. echter: 1459 int leelre broeck (RAH, Houthalen Gichten nr. 6, 220), 1766 de liloerschans (id., nr. 12, 134 v.), 1465 den leelre weech (id., nr. 6, 240).

[p. 146]

3.1.2. Na ə:

a)	-er-: Leende: Leenderstraat (L 286).
b)	ø: Langerlo [laŋərə]: Langerloweg [laŋərəwē.χ] (Q 3)^(47); Sledderlo [slẹdərə]: Sledderloweg [slẹdərəwē.χ] (Q 3)^(47).

3.2. Na diftongen: -er-

a)	Eindigend op /-j/: Gruitrode: Gruitroderbaan (L 364), Gruitroderbos (L 366), Gruitroderstraat (L 360). Gruitroder- is een schrijftaalvorm: de afleiding wordt in werkelijkheid gevormd van rooi- en niet van rod(e); vgl. ook de volgende historische attestaties wat L 360 en 364 betreft: 1729 de roijer straet (RAH, Bree Gichten nr. 42, 59); 1782 de royer straet (id., Meeuwen Gichten nr. 27, 86).
b)	Eindigend op /-w/: geen voorbeelden.

3.3. Na labialen:

3.3.1. -er-:

a)	Na /-p/: Dorp: Dorperheideweg (L 314, 316), Durperstraat (L 360)^(48); Kamp: Kamperbaan (L 352); Tomp: Tomperweg (L 282).
b)	Na /-m): Ellikom: Ellikommerbaan (L 356), Ellikommerdijk (L 356), Ellikommerstraat (L 360); Erpekom: Erpekommerweg (L 356); Rekem: Rekemerstraat (Q 12); Rotem: Rotemerlaan (L 368); Stokkem: Stokkemerbaan (L 421), Stokkemerweg (L 419).
c)	Na /-v/: Hoev(e): Hoeverheidestraat (L 413), Hoeverkerkweg (L 416), Hoeverstraat (L 413), Hoeverweg (L 416).

3.3.2. ø in enkele gevallen na /-əm/: Hensem: Hensemstraat (L 364)⁽⁴⁹⁾; Molhem: Molhemstraat (L 355)⁽⁵⁰⁾.

3.4. Na dentalen:

(47) Cf. ook de volgende 15e-eeuwse vormen zonder suffixale afleiding: 1479 opd(en) sled(der)loi wech, 1495 opten langenroy wech (E. Vanmaele, Toponymie van Genk tot 1600. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Leuven, 1960).

(47) Cf. ook de volgende 15e-eeuwse vormen zonder suffixale afleiding: 1479 opd(en) sled(der)loi wech, 1495 opten langenroy wech (E. Vanmaele, Toponymie van Genk tot 1600. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling. Leuven, 1960).

(48) Thans in het hele gebied Dorp(s)straat. De -er-afleiding is hier wellicht reeds vroeg verdwenen o.iv. het tweede lid -straat. Bijv. te Overpelt (L 314): 1687 de dorp straet, maar: 1796 het dorperbroek, 1844 de dorperheide, 1770 dorper landt, 1848 dorper lange vooren, 1763 dorper vurrit (J. Molemans, o.c. 1972, 71-72).

(49) Vgl. echter: 1754 de hensemer straet (RAH, Meeuwen Gichten nr. 25, 136 v.).

(50) Vgl. echter: 1572 die mollemer straet (RAH, Peer Gichten nr. 1, 9 v.), 1786 de molmer straete (id., nr. 22, 6).

[p. 147]

3.4.1. Na s/z: -er-: As: Asserweg (25), Oude Asseweg (L 415); Hees: Hezerstraat (L 317); Kluis: Kluizerstraat (L 282); Neus: Neuserdijk (L 314).

3.4.2. Na t/d:

a)

Na /V(K)K)) + t/d/: -er-: Elsput: Elsputterstraat (L 360); Horstgat: Horstgaterstraat (L 360); Hout: Houterstraat (L 360, Q 87); Root: Roterstraat (L 360); Vloed: Vloeterstraat (L 314). Bocholt: Bocholterdijk (L 356), Bocholterkiezel (L 360), Bocholterweg (L 356); Bokt: Bokterstraat (L 355); Deust: Deusterstraat (L 355); Diest: Diestersteenweg (L 368, 372); Broeseind(e): Broeseinderdijk (L 312); Eind(e): Einderheidebosstraat (L 417); Hamonterweg (L 282, 312, 316); Neerpelt: Neerpelterbaan (L 282); Overpelt: Overpelterbaan (L 353); Rest: Resterstraat (L 352); Runkst: Runkstersteenweg (Q 2); Solt: Solterdijk (L 368), Solterheide (L 366); Maastricht: Maastrichterdijk (L 355), Maastrichtersteenweg (L 372), Maastrichterstraat (L 417), Maastrichterweg (Q 3, 88), Trichterweg (Q 3); Valkenswaard: Valkenswaarderdijk (L 282); Weert: Weerterweg (L 317); Zand: Zanderweg (L 419). Na een twee-, evtl. drieledige medeklinkergroep is -er blijkbaar het preferente suffix, ook buiten het Limburgs (cf. 2.2.1). Indien de wortel op -st eindigt, wordt soms een afleiding gevormd met het samengesteld suffix -ers^(51): Diest: Diestersebaan (L 353), Diestersendijk (L 354).

b)

Na /ə(K)T/: -s-: Kiewit: Kiewitseweg (Q 5). Hasselt: Hasseltse Baan (L 352), dial. hasselse-^(52); Steenvaart: Steenvaartsdijk (L 314), dial. stevers-^(52).

3.4.3. Na n:

3.4.3.1. Na /V(K) + n/: -er-, eventueel met ontwikkeling van een epentetische d: Bien: Bienderstraat (L 282); Muisven: Muisvennerweg (L 366); Thorn: Thornderweg (L 370); Ven: Venderstraat (L 313), Vennerweg (L 371).

(51) Cf. Smedts, o.c., 81: ‘De normale vorm van het adjectief bij Aalst en Diest is Aalsters en Diesters’.

(52) Bij -s-afleiding van namen op -əlt of -ərt wordt t vóór s gesynkopeerd. Cf. de volgende grafieën bij Molemans, o.c. 1972, 121: 1741 den hasselsen koedt, 1763 het hassels landt, 1643 die hasselsche schans (het eerste lid is de gehuchtnaam Hasselt).

(52) Bij -s-afleiding van namen op -əlt of -ərt wordt t vóór s gesynkopeerd. Cf. de volgende grafieën bij Molemans, o.c. 1972, 121: 1741 den hasselsen koedt, 1763 het hassels landt, 1643 die hasselsche schans (het eerste lid is de gehuchtnaam Hasselt).

[p. 148]

3.4.3.2. Na /-ən/:

a)	Meestal -er- (met deletie van -ən): Beringen: Beringersteenweg (Q 1); Bilzen: Bilzerweg (L 417, Q 3), Eigenbilzerweg (Q 5, 87); Bomen: Bomerstraat (L 355, 369); Dilsen: Dilserbaan (L 368); Eisden: Eisderbosstraat (Q 7); Elen: Elerweg (L 368); Gerdingen: Gerdingerstraat (L 360); Ophoven: Oude Ophoverbaan (L 372); Wijshagen: Wijshagerkiezel (L 364), Wijshagerstraat (L 360); Lochten: Lochterdijk (L 312); Lozen: Lozerstraat (L 317); Meeuwen: Meeuwerbaan (L 355), Meeuwerstraat (Q 3), Meeuwerweg (L 414); Roelen: Roelerweg (Q 5); Spreeuwen: Spreeuwerstraat (L 368); Stalken: Stalkerweg (Q 5); Sint-Truiden: Sint-Truidersteenweg (Q 2); Zonhoven: Zonhoverweg (Q 3).
b)	Bij namen op /-ən/ zoals Beringen, Bilzen e.d. worden de -er-afleidingen gevormd van het wortelfoneem, waarbij de uitgang -en wegvalt. Valt deze uitgang niet weg, dan is bij een -er-afleiding een epentetische d tussen n-r mogelijk: Ophoven: Ophovenderbos, -heide (L 366).
c)	Indien de uitgang /-ən/ niet wegvalt, is - zij het uitzonderlijk en bij jonge straatnamen - een -s-afleiding mogelijk: Eindhoven: Einhovensebaan (L 353); Houthalen: Houthalenseweg (Q 1)^(53).
d)	ø: Lechten: Lechtenstraat (L 317)^(54); Veldhoven: Veldhovenstraat (L 317)^(54).

3.5. Na 1, r:

3.5.1. Na 1:

3.5.1.1. Na /V + 1/: -er-, eventueel met ontwikkeling van een epentetische d⁽⁵⁵⁾: Da(a)l: Daalderdijk (L 423), Dalerweg (L 371); Kaulil(le): Kaulillerweg (L 317); (St.-Huibrechts-) Lil(le): Lillerbaan (L 315), Lillerdijk (L 312, 316).

(53) Vgl. echter: 1473 in gheen houthaelre broeck (RAH, Houthalen Gichten nr. 7, 14 v.).

(54) Zulke formaties beantwoorden niet aan de woordvormingsregels van het dialekt. Cf. ook: 1689 lechter straet (RAH, Bocholt Gichten nr. 10, 56); 1610 die veltouer straet (id., nr. 4, 259).

(54) Zulke formaties beantwoorden niet aan de woordvormingsregels van het dialekt. Cf. ook: 1689 lechter straet (RAH, Bocholt Gichten nr. 10, 56); 1610 die veltouer straet (id., nr. 4, 259).

(55) Deze epentetische d horen we thans hoofdzakelijk in de mond van ouderen. In historische attestaties vinden we ze frekwent, bijv.: 1636 de bosschelder dijck (RAH, Peer Gichten nr. 7, 307); 1762 den daelder bampt (id., Houthalen Gichten nr. 12, 76 v.); 1848 de kapelder straet (id., notaris L. Morren, minuten 1848, nr. 89).

[p. 149]

3.5.1.2. Na /-əl/:

a)	Meestal -er, uitzonderlijk met ontwikkeling van een epentetische d: Beersel: Beerselerdijk (L 360); (Kleine-)Brogel: Kleine-Brogelderdijk (L 356), Brogelerweg (L 317); Duppel: Duppelerstraat (L 360); Heuvel: Heuvelerweg (L 313); Kreyel: Kreyelerstraat (L 317); Reppel: Reppelerweg (L 317, 356).
b)	In een aantal gevallen -s-: Borkel: Borkelsen Dijk (K 278); Eksel: Ekselsebaan (L 315, 352)^(56); Koersel: Koerselse Dijk (L 413); Lindel: Lindelse Baan (L 314)^(57); Lommel: Lommelse Baan (L 352, 354). (L 352, 354).
c)	ø: (Kleine-)Brogel: Brogelweg (L 314); Gestel: Gestelstraat (L 364); Kunsel: Kunselstraat (L 413); Burkel: Burkelstraat (L 355)^(58).

3.5.2. Na r:

3.5.2.1. Na /V + r/: -er-, steeds met ontwikkeling van een epentetische d: Laar: Laarderdijk (L 356); Peer: Peerderbaan (L 282, 312. 315, 352, 354, 364), Peerderdijk (L 313)⁽⁵⁹⁾.

3.5.2.2. Na /-ər/

a)	ø^(60): Bessemer: Bessemerstraat (Q 12, 88); Goolder: Goolderweg (L 316, 317); Heesakker: Heesakkerstraat (L 314).
b)	Uitzonderlijk -s-: Kinrooi [ke.ndər]: Kinrooiersteenweg [ke.ndərsəwē.χ] (L 368, 370).

3.6. Na velaren: -er-

a)	Na /-ch/-g/: Berg: Bergerstraat (L 368), Bergerweg (L 415); Haag:

(56) Vgl. echter: 1628 den exeler bampt (RAH, Eksel Gichten nr. 40, 137) / 1785 den exelsen bempt (id., nr. 56, 121); 1550 op gheen exelder maije (id., nr. 34, 15 v.) / 1795 de exelse maeij (id., nr. 58, 18); 1618 die exelder vurritten (id., nr. 39, 103) / 1625 die exelsche vorritten (id., nr. 39, 198).

(57) Vgl. echter: 1520 die lindeler dijck (RAH, Pelt Gichten nr. 41, 56) / 1567 den lindelsen dijck (id., nr. 44, 139 v.); 1518 in gheen lindeler velt (id., nr. 41, 31 v.) / 1679 opt lindels velt (id., nr. 57, 314).

(58) Zulke juxtaposities behoren tot de schrijftaal en beantwoorden niet aan de woordvormingsregels van het dialekt. Cf. ook: 1617 de borkeler straet (RAH, Peer Gichten nr. 8, 50).
Even ongebruikelijk zijn formaties als Steenweg op Wijchmaal (L 355). Cf. ook: 1586 de wijchmaeler dijck (RAH, Peer Gichten nr. 1, 23 v.).

(59) Een volkomen ongrammatikale konstruktie in 't Limburgs is Peerse Dijk (L 413).

(60) Het morfeem -er- is hier geneutraliseerd.

[p. 150]

	Hagerweg (L 368); Kessenich: Kessenicherstraat (L 369), Kessenicherweg (L 371); Steeg: Stegerweg (L 415); Waag: Wagerdijk (L 282); Wauberg: Waubergerdijk (L 355).
b)	Na /-k/^(61): Beverbeek: Beverbekerdijk (L 282); Diepenbeek: Diepenbekervoetpad (Q 2); Opglabbeek: Opglabbekerzavel (Q 3); Dijk: Dijkerstraat (L 354, 355); Maaseik: Maaseikerbaan (Q 3), Maaseikerlaan (L 368), Maaseikersteenweg (L 369), Maaseikerweg (L 418); Aldeneik: Aldeneikerweg (L 372); Gellik: Gellikerweg (Q 5), Neergellikerweg (Q 87); Gulik: Gulikerstraat (L 282); Hork: Horkerstraat (L 369); Laak: Lakervenweg (L 414); Luik: Luikersteenweg (K 278); Heiwijk: Heiwijkerweg (Q 5); Genk: Genkerbaan (L 364), Genkerhei (Q 5).
c)	Na /-ng/: Winning: Winningerstraat (Q 5).

(61) Uitzonderlijk is een -s-afleiding: Bergeijkse Weg (L 312). Een schrijftaalvorm is Raakstraat (L 316), dial. Rakerstraat; cf. ook: 1845 raakerstraet (Atl. Buurtw. Kaulille).

Syntese: morfologische distributie⁽⁶²⁾

			-er -s ø	-ers
na volle vokaal			+ + +
na ə			+ - +
na diftong			+ - -
na labiaal:
	1) -p		+ - +
	2) -m:	a) V + m	+ - -
		b) -əm	+ - +
	3) -v		+ - -
na dentaal:
	1) -s/-z		+ - -
	2) -t/-d:	a) V(K)K)) + t/d	+ - -	+ (na -st)
		b) -ə(l, r) t	- + -
	3) -n:	a) V(K) + n	+ - -
		b) -ən	{+ - -	(met wegvallen van -ən)
			{+ + +	(met behoud van -ən)
na liquidae:
	1) -1:	a) V + 1	+ - -
		b) -əl	+ + +

(62) Afkortingen: K = konsonant; V = vokaal.

[p. 151]

	2) -r:	a) V + r	+ - -
		b) -ər	+ + -
na velaar:
	1) -ch/-g		+ - -
	2) -k		+ + -
	3) -ng		+ - -

Uit bovenstaande tabel kunnen we het volgende afleiden:

1. Het is duidelijk, dat het -er-suffix, dat adjektieven van plaatsnamen vormt, in een groot deel van de provincie Limburg levenskrachtig is gebleven. Het treedt in alle posities op, behalve na -ət, -əlt en -ərt (cf. ook sub 2); evenmin na -ər, maar in dit geval is het -er-suffix geneutraliseerd. Die levenskracht is grotendeels te danken aan het frekwente gebruik ervan⁽⁶³⁾.

Vóór de uitgang -er kan zich na n, r en l een d ontwikkelen: na n en l vinden we hiervan nog enkele restanten in de huidige namenvoorraad - thans hoofdzakelijk in de mond van ouderen -, maar de historische namenvoorraad biedt overtalrijke voorbeelden (cf. supra); tussen r-l ontwikkelt zich altijd een epentetische d, die zich in dit geval ook in het algemeen Nederlands heeft gehandhaafd.

Na een twee- of drieledige medeklinkergroep treedt het stapelsuffix -ers eerder uitzonderlijk in ons gebied op, i.c. na -st (bijv. Diestersebaan), althans minder frekwent dan in het algemeen Nederlands.

2. Het blijkt ook, dat het -s-suffix het -er-suffix heeft verdrongen of ermee konkurreert na een onbeklemtoonde syllabe, i.c. na [-ə(K) Koronaal]: na -əl, -ən, -ət, -əlt en -ərt; in de twee laatste gevallen wordt t vóór s gesynkopeerd (streven naar de preferente woordvorm).

In de huidige straatnamenvoorraad treffen we enkel -s-afleidingen aan na -ət, -əlt en -ərt, bijv. Kiewitse Weg, Hasseltse Baan. Bij afleidingen van plaatsnamen op -əl treedt het -er-suffix iets meer op dan -s- (7 vs. 5); na toponiemen op -ən domineren thans nog de -er- afleidingen (21 vs. 2), terwijl een -s-afleiding eerder uitzonderlijk optreedt, bijv. Eindhovense Baan: een -s-afleiding is hier mogelijk, omdat de uitgang -ən bij de afleiding niet is weggevallen. We moeten hier evenwel aan toevoegen dat, mits behoud van -ən, ook een -er-afleiding mogelijk was: Ophovenderbos (cf. 3.4.3.2) is hiervan een restant.

(63) Zie in dit verband ook: H. Schultink, Produktiviteit als morfologisch fenomeen. Forum der Letteren 2 (1961), 110-125.

[p. 152]

In bovengenoemde gevallen zijn de -s-afleidingen in ieder geval sekundair, zoals we eerder ook met historische voorbeelden hebben aangetoond. Het indringen van een ander dan het bestaande systeem, in dit geval de adjektivische -s- i.p.v. de -er-afleiding, gebeurt vooral bij ongemarkeerde foneemsekwenties, nl. in de omgeving van -ə + koronaal (dentaal en alveo-palataal).

Dat het -er-suffix in bovengenoemde gevallen verdrongen werd door of terrein verliest ten opzichte van het konkurerende -s-suffix is o.i. niet enkel fonetisch te verklaren, i.c. het streven naar de preferente woordvorm (lindels i.p.v. lindeler enz.), maar kan - althans in de jongste tijd -, ook beschouwd worden als gebeurend onder druk van de algemene kultuurtaal (cf. ook § 2). Formaties als Elerweg (L 368) en Kreyelerstraat (L 317) zijn door een eeuwenoud gebruik a.h.w. gefossilizeerd; daarentegen zullen nieuwe formaties - straatnamen voor recent aangelegde wegen bijv. - meer en meer op het patroon van de in de algemene taal geldende regels gevormd worden, bijv. Borkelsen Dijk (K 278).

In dezelfde zin moeten we ook het opdringen van -s-afleidingen verklaren na volle vokaal (bijv. Losedijk, L 355) en k (Bergeijkse Weg, L 312). We hebben hier echter nog met randgevallen te maken; de -er-afleidingen vormen hier nog een vrij kompakte meerderheid.

3. Straatnamen zonder -er- of -s-afleiding zijn volkomen ongewoon, behalve na -ər (waar -er geneutraliseerd is) en na p, met name na dorp in verbinding met het element straat; in het laatste geval zijn er historisch wel enkele -er-afleidingen voorhanden, maar ze hebben vermoedelijk reeds vroeg het veld moeten ruimen.

Het aantal juxtaposities, i.c. na volle vokaal (Lillosteenweg), -əl (Kunselstraat), -əm (Hensemstraat) en -ən (Lechtenstraat), neemt de jongste tijd wel toe. Ze beantwoorden evenwel niet aan de woordvormingsregels van het Limburgs, waar in dit geval kombinaties met een adjektivische afleiding primeren. Recente schrijftaalvormen kunnen het gebruik ervan wel bevorderen, in eerste instantie bij de jongere generatie.

4. Het semantisch aspekt.

De -er- (en -s-)afleidingen drukken een relatie tussen twee plaatsnamen uit waarop in 4.2. nader wordt ingegaan. Om de semantische waarde van het -er- suffix te kunnen omschrijven, maken we gebruik

[p. 153]

van het historische materiaal uit de schepenprotokollen van de gemeenten Kaulille (L 316), Kleine-Brogel (L 315), Neerpelt (L 312) en Overpelt (L 314)⁽⁶⁴⁾. Dit materiaal bevat niet enkel straatnamen, waarover we tot nu toe hoofdzakelijk gehandeld hebben; het -er-suffix treedt gebeurlijk ook op bij andere kategorieën van plaatsnamen, waarbij het eerste lid niet alleen een geografische naam (Ortsname), maar bijv. ook een veld- of waternaam kan zijn.

4.1. Het materiaal. We geven telkens de oudste attestatie van de plaatsnaam, met aanduiding van de aard van het eerste bestanddeel.

4.1.1. Het eerste bestanddeel is een gemeentenaam:

-	Bocholt: 1844 Bocholterpad.
-	Hamont: 1973 Hamonterweg.
-	Kaulille: 1973 Kaulillerhoekske; 1866 den caulillerdijk.
-	(St.-Huibrechts)Lille: 1973 Lillerbaan; 1845 Lillerdijk; 1973 Lillerland.
-	(Over-, Neer-)Pelt: 1816 neerpelterbroek; 1672 inden pelter bampt; 1706 pelter bemke; 1763 tpelter broeck; 1590 pelter dijck; 1973 de Peltergemeente; 1537 in gheen peelter maij; 1519 die peelt(er) rijen; 1671 de pelterstraet; 1973 het Pelterveld; 1848 het pelterveldje; 1973 de Pelterweg.
-	Peer: 1973 Peerderbaan; 1702 inden peerder bampt; 1973 Peerderberg; 1613 den peer(der)camp; 1557 die peerder straet.
-	Weert: 1612 den werter wech.

4.1.2. Het eerste bestanddeel is een gehuchtnaam:

-	Bien: 1973 Bienderstraat.
-	Boseinde: 1761 t'bosenter broeck; 1845 boseindergoed; 1844 boseinderheide; 1769 t'boseijnder velt; 1770 t'bossenter verrit.
-	Broekkant: 1845 broekkanterstraet.
-	Broeseinde: 1608 die broeseijnder brugge; 1689 het brosenter goed; 1681 brosenter cuijl; 1662 broosender schanse; 1681 den brosenter stap; 1565 broetseijnder velt; 1770 het brosendter veurrit.
-	Dorp: 1796 dorperbroek; 1844 dorperheide; 1973 dorperheideweg; 1760 het dorperlandt; 1848 dorper lange vooren; 1780 het dorper veldt; 1735 het dorper vurrit.

(64) Dit materiaal is overgenomen uit: J. Molemans, o.c., 1972. Volgende afkortingen worden gebruikt: K (Kaulille), KB (Kleine-Brogel), N (Neerpelt), O (Overpelt).

[p. 154]

-	Grote Heide: 1523 den heijer dijck; 1859 het grooten heijer goed; 1780 grootheijer land; 1636 grootheijder schans; 1721 groot heijer vurrit.
-	Herent: 1808 den heenter bemd; 1780 het henter broeck; 1682 die hernter bruch; 1581 aenden hentter dick; 1683 den hainter draijboom; 1780 de henterhoeve; 1759 die hainter capelle; 1844 den henter nieuwen akker; 1613 die hernter scants; 1844 het hentervelt.
-	Hoek: 1753 het hoicker goet; 1685 het hoecker hoffken; 1787 het hoeckerhuijs; 1685 hoekerveldje.
-	Hoeven: 1573 der hoeuer beecke; 1535 het houer eusel; 1764 het hoevender goedt; 1844 hoever heide; 1630 opdie hoeuener heijcken; 1763 het hoeffender hoffken; 1770 het hoevender hoogvelt; 1973 hoevenderloop; 1658 de houender schans; 1679 opt hoeuener velt; 1588 den hoeuer wijer.
-	Hostie: 1693 het hoster bosken; 1561 int hosteder broeck; 1619 hosterkampt.
-	Hoverseinde: 1836 de hovereinder kuijl; 1848 hovereinderland.
-	Lindel: 1520 die lindeler dijck; 1451 dat lindeler velt.
-	Neus: 1973 neuserbroek; 1845 neuserdijk; 1844 neuserveldt; 1845 neuserstraet.
-	Raak: 1973 rakerbeek; 1770 raakerbampt; 1844 raeker heide; 1845 raakerkerkpad; 1845 raakkerstraat.
-	Riet: 1770 het rieter ackerken; 1845 rieterbalkerweg; 1845 rieterbeemdweg; 1752 het rieter broek; 1703 het rijterbroexken; 1776 den rieter dijck; 1716 het rieter goed; 1844 rieter heide; 1973 rieterheideloop; 1640 de rijter straet; 1844 rieter veld; 1737 ritter verrit; 1724 rieterwaterloop; 1845 rieterwegel; 1973 het Rieterweike.

4.1.3. Het eerste bestanddeel is een veldnaam:

-	Balken: 1724 het balker beekxken; 1844 balkerheide; 1973 balkerweg.
-	Boelehoeve: 1857 boelehoever bosch; 1793 het bullenhoever veltje; 1793 het bullenhoever vurrit.
-	Bosschel: 1704 bosscheller bampt; 1844 boschellerheide.
-	Broek: 1646 den broecker bampt; 1754 de broeker bempkens; 1845 broekerbeemdweg; 1741 het broeker goedt; 1845 broeker-

[p. 155]

	heiweg; 1763 broekerhof- 1715 het broecker schans huijs; 1845 broekerstraet; 1714 het broeker veldt; 1765 het broecker veltjen.
-	Dijkbroek: 1845 dikbroekerbeemdweg; 1845 dikbroekerstraet.
-	Goorten: 1770 het gorter broeck; 1844 den gorter dijck; 1860 de gorterheide; 1796 den gorter loop; 1770 de gorter straet.
-	Hobos: 1763 den hoijbosser bampt; 1770 hobosser eeuwel; 1770 hobosser gorte; 1763 den houbosser hof; 1763 het houbosser landt; 1763 houbosser veldt; 1841 de kleinhobosser bampt.
-	Koeienvurrit: 1845 kuiverterloop.
-	Lochten: 1973 lochterdijk; 1561 die lochter straet; 1642 het lochter broeck.
-	Look: 1826 loekerland.
-	Meer: 1720 het meerder goedt.
-	Nieuw: 1780 nauwerbosch.
-	Oude Riet: 1845 oude rieterheide; 1845 oude rieterheidestraetje; 1778 den ouden reijter waeterloop.
-	Root: 1667 die rooter straet.

4.1.4. Het eerste bestanddeel is een straatnaam:

-	Bemvoort: 1780 bembvoorter land; 1767 het bemvoorter velt; 1760 bem(m)eter moelen.
-	Dijk: 1676 den dijcker bampt.
-	Heerstraat: 1793 heerstraeter veldje; 1845 het heerstrater vurrit.
-	K(w)adijk: 1555 die quaetdijcker beeck; 1843 de kadijkerbampt; 1845 kadijkerstraetje; 1834 het kadijker velt; 1865 kadijkerveltje; 1770 het caedijcker vurrit.
-	Schaapsdijk: 1867 schaepsdijkerbempd.
-	Straat: 1728 het strater goet.
-	Voort: 1785 den voorter bempt; 1845 voorter heijde.

4.1.5. Het eerste bestanddeel is een waternaam:

-	Breven: 1844 Breeuwerheide.
-	Vliet: 1725 den vlieter bampt.
-	Vloed: 1845 vloeterstraet.

4.1.6. Het eerste bestanddeel is een gebouw- of konstruktienaam:

-	Pols (boerderij): 1973 Polserheide.
-	Sluis: 1683 sloeser brock.

[p. 156]

4.2. Bespreking.

4.2.1. Het eerste bestanddeel, waarvan de adjektivische -er-afleiding wordt gevormd, heeft meestal betrekking op een geografische naam (Ortsname), i.c. een gemeente- of gehuchtnaam, en op een veldnaam in de bet. van ‘kompleks kultuurland, bos of heide’. Dit blijkt uit het volgende overzicht:

Het eerste bestanddeel is een

gemeentenaam:	25
gehuchtnaam:	82
veldnaam:	43
straatnaam:	16
waternaam	3
gebouw- of konstruktienaam:	2

Dat adjektivische -er-afleidingen in eerste instantie van nederzettingsnamen en van veldnamen die op grote kompleksen betrekking hebben, worden afgeleid, is te verklaren doordat met zulke namen als eerste bestanddeel meer kombinaties mogelijk zijn (cf. 4.2.2) dan met andere kategorieën van plaatsnamen zoals perceelsnamen, straatnamen, waternamen, huis- en konstruktiebenamingen.

4.2.2. Bij het onderzoek naar het tweede bestanddeel kunnen de volgende specifikaties doorgevoerd worden.

4.2.2.1. Het tweede bestanddeel is een veldnaam, nl. bij 94 van de 171 plaatsnamen. Welk dit tweede bestanddeel is, hangt samen met het al dan niet frekwente gebruik ervan, zoals uit de volgende opsomming blijkt:

veld:	21
beemd:	15
heide:	13
broek:	12
vurrit:	8
land:	7
hof:	4
akker:	2
eusel:	2
kamp:	2
gemeente:	1
hoekske:	1
hoeve:	1
goort:	1
maai:	1
reien:	1
voor:	1
weide:	1

Het betreft zowel perceelsnamen als namen van grote kompleksen, deze laatste met de bestanddelen -broek, -heide en -veld, bijv. Hosterbroek, Hoevenerveld en Rakerheide.

In alle gevallen worden de ‘ligging’ en/of ‘het behoren bij’ uitgedrukt, zoals: 1. tegen een weg, bijv. Dijkerbeemd; 2. bij een water,

[p. 157]

bijv. Vlieterbeemd; 3. bij een boerderij, bijv. Polserheide. Zulke kombinaties, i.c. veldnamen met als eerste bestanddeel een weg- of waternaam, zijn weliswaar niet ongewoon, maar ze vormen toch een kleine minderheid ten opzichte van de groep gehucht(veld-)-naam + veldnaam. Indien het eerste bestanddeel een adjektivische er-afleiding van een gehuchtnaam is, wordt meestal gezinspeeld op de ligging binnen een bepaald omschreven gebied dat een gehucht vormt, bijv. Boseinderveld, Dorperland, Herenterbeemd enz. Vooral frekwent zijn de verbindingen gehuchtnaam + heide, bijv. Hoeverheide (de uitgestrekte heide of heerdgang die onder het gehucht de Hoeven ressorteert). Bij afleidingen van veldnamen (= namen die op grote kompleksen betrekking hebben) is het tweede bestanddeel een perceelsnaam; in dit geval kunnen twee betekenissen naar voren treden: 1. perceel dat tot het kompleks behoort, bijv. Gorterbroek, Lochterbroek; 2. perceel dat in de omgeving van of tegen een kompleks (kultuurland, heide of bos) ligt, bijv. Boschellerbeemd, Hobosserland.

In vrij talrijke gevallen wordt ook op de ‘grensligging’ gewezen, vooral indien het afleidingen van gemeentenamen betreft, in mindere mate indien het eerste bestanddeel een gehuchtnaam is. Het bepalend bestanddeel kan in de eerste plaats een adjektivische -er-afleiding zijn van de naam van een buurgemeente of van een gehucht hiervan, waartegen het perceel gesitueerd is, bijv. (O) Boseinderbroek (op de grens met Neerpelt in het gehucht het Boseinde); (N) Hosterbroek (op de grens met Kaulille in het gehucht het Hostie); (O) Neerpelterbroek (op de grens met Neerpelt); (KB) Peerdekamp (op de grens met Peer): (KB) Pelterbeemd (op de grens met Pelt = Overpelt). Omgekeerd is het eerste bestanddeel de naam van de gemeente of van het (grens)gehucht waarin de percelen gelokaliseerd zijn (territorium bevestiging): (N) Herenterveld (op de grens met Kleine-Brogel in het gehucht het Herent); (K) Kaulillerhoekske (in een uithoek van de gemeente op de grens met Bocholt); (N) Pelterland (op de grens met St.-Huibrechts-Lille); (O) Pelterveld (op de grens met Eksel).

4.2.2.2. Het tweede bestanddeel is een wegnaam (-baan, -dijk, -pad, -stap, -straat, -weg, -wegel). Het is met 40 namen de tweede belangrijkste groep na de veldnamen.

De bepalende bestanddelen hebben betrekking op de ‘richting’ die de weg volgt of de ‘plaats waar hij naartoe leidt’; hierbij wordt meestal het ‘eindpunt’ aangeduid, soms het ‘vertrekpunt’:

[p. 158]

1)	Naar een buurdorp of een gehucht hiervan: a) Het eindpunt wordt aangeduid: (N) Bienderstraat (naar het gehucht Bien te Achel), (K) Bocholterdijk, (N) Hamonterweg, (O) Herenterdijk (naar het gehucht Herent te Neerpelt), (N) Kaulillerdijk, (KB) Lillerbaan, (K) Lillerdijk, (KB) Peerderstraat, (KB) Pelterstraat, -weg. b) Het vertrekpunt wordt aangeduid: (O) Pelterdijk (van Overpelt naar Kleine-Brogel).
2)	Naar een gehucht: a) Het eindpunt wordt aangeduid: (KB) Broekkanterstraat, (N) Broeseinderstap, (N) Grootheierdijk, (O) Lindelerdijk, (O) Neuserdijk, -straat, (K) Rakerstraat, (O) Rieterdijk, (K) Rieterstraat, (O) Rieterwegel. b) Het vertrekpunt wordt aangeduid: (N) Herenterdijk (van het Herent naar het Heesakker te Overpelt). Bij namen van voetpaden wijst het eerste bestanddeel niet per se op de ‘richting’ die de weg volgt, maar eventueel ook op de ‘ligging’ in een gehucht: (O) Rieterpad.
3)	Naar een kompleks kultuurland: (K) Balkerweg, (K) Broekenstraat, (K) Dikbroekerbeemdweg, -straat (naar het Dijkbroek), (O) Goorterdijk, -straat, (N) Lochterdijk, -straat, (K) Rieterbalkerweg (naar de Balken), (O) Rooterstraat. Indien de weg naar één perceel land leidt, is de bet. meestal ‘toegangsweg’: (K) Broekerbeemdweg, Rieterbeemdweg.
4)	Naar de gemene heide: (K) Dorperheideweg, (K) Broekerheiweg, (O) Oude-Rieterheidestraatje.
5)	Naar de dorpskerk: (K) Rakerkerkweg.
6)	Naar een stilstaand water: (O) Vloeterstraat.

4.2.2.3. Het tweede bestanddeel is een gebouw- of konstruktiebenaming. Gewoonlijk wordt hierbij gewezen op de ‘ligging binnen een kleine agglomeratie, resp. gehucht’: -brug: (N) Broeseinderbrug, Herenterbrug; -huis: (O) Hoekerhuis; -kapel: (N) Herenterkapel; -schans: (N) Broeseinderschans, Grootheierschans, Herenterschans, (O) Hoeverschans. Hierbij sluiten ook de namen op -goed aan; deze benoemen echter niet alleen de woning, maar ook de bijhorende gronden: (N) Boseindergoed, Broeseindergoed, Grootheiergoed, Hoekergoed, (O) Hoevendergoed, Rietergoed.

[p. 159]

Vervolgens vinden we aanduidingen van de ligging bij 1. een water: -broek: (KB) Broekergoed, -schans; 2. een waterovergang: -voort: (O) Bemvoortermolen; 3. een veld: -meer: (O) Meerdergoed; 4. een weg: -straat: (O) Stratergoed.

Een naam als (N) Herenterdraaiboom wijst op een ‘grensligging’, i.c. tussen twee gemeenten: Overpelt en Neerpelt (Herent).

4.2.2.4. Het tweede bastanddeel is een waternaam (-beek, -kuil, -loop, -wijer).

1)	Bij namen voor stilstaande waters wordt steeds de ‘ligging binnen een gebied’ aangeduid, hier een gehucht: (N) Broeseinderkuil, (O) Hoeverwijer, Hovereinderkuil.
2)	Bij namen voor lopende waters wordt telkens het gebied bepaald dat door de waterloop bevloeid wordt. Het eerste lid is: a) Een gehuchtnaam: (O) Hoevenderloop, Hoeverbeek, K(w)adijkerbeek, (K) Rieterwaterloop, Rakerbeek. b) Een veldnaam: (K) Balkerbeekske, (O) Gorterloop, (N) Kuiverterloop, (O) Oude-Rieterwaterloop, (K) Rieterheideloop.

4.2.2.5. In (KB) Peerderberg wijst het eerste lid op een ‘grensligging’ met de buurtgemeente Peer.

Leuven, Instituut voor Naamkunde.

J. Molemans