|
| |
| |
| |
Boekbesprekingen
Wolf-Werner Graf Arnim, Siedlungswanderung im Mittelalter. Betrachtungen und Sammlung zum Beispiel Arnheim-Arnim. Bad Godesberg, 1969.
Genealogische Studien, Familienchroniken, Briefsammlungen und Erinnerungen bezeugen das in vielen Geschlechtern lebendige Gefühl der Zusammengehörigkeit durch Zeit und Raum. Das weitverzweigte Geschlecht Arnim, allgemein bekannt durch prominente Vertreter in der deutschen Geschichte und Literatur, gab 1957 und 1969 eine zweibändige Sammlung ‘Beiträge zur Geschichte des Geschlechts von Arnim’ (Kiel, Von Arnim'scher Familienverband e.V.) aus. Die Fülle der Erinnerungen vermittelt ein einprägsames, lebendiges Bild der Vergangenheit, auch der jüngsten. Nicht die Geschichte erscheint hier primär, sondern der Mensch in der Geschichte, die Freude und Elend bringt, Glück und Katastrophe.
Das vorliegende Buch verfolgt andere Ziele. Hier gilt es den Anfängen der Familie nachzuspüren, ihre Ausgangsbasis aufzufinden und ihre Verbreitung aus den spärlichen urkundlichen Angaben zu rekonstruieren. Dazu musste die Ausdehnung des Geschlechts in den umfassenden Rahmen der anhaltenden West-Ost-, bzw. Süd-Nord-Wanderung gestellt werden, die sich während des ganzen Mittelalters vor unseren Augen entrollt, in scharfem Gegensatz zu der Nord-Süd-Bewegung der Völkerwanderungszeit.
Eine so weitreichende Perspektive erfordert den grossräumigen Überblick insachen Verkehrs- und Siedlungsbedingungen, sowie des geopolitischen Mechanismus des Heiligen Römischen Reiches. Graf Arnims Buch zeigt diesen Überblick auf Schritt und Tritt. Die bei Nichtfachleuten so oft in verhängnisvoller Weise fehlende Überzeugung, dass das auf uns gekommene Material keine Beweise zulässt, sondern dass ihm nur noch eine Erhöhung des Wahrscheinlichkeitsgrades gewisser Thesen abgerungen werden kann, ist ihm durchaus eigen.
Die niederländische Stadt Arnhem, im deutschen Sprachgebiet mit der älteren Namensform Arnheim bezeichnet, gilt allgemein als Ausgangspunkt der Arnim. Ihre Abwanderung hängt mit dem Bestreben der Grafen von Geldern zusammen, die Macht der allodialen Grundbesitzer zu brechen, und sie zu Lehensmännern herabzudrücken. Viele wanderten aus, wie aus den Untersuchungen von Jonkvrouwe van Winter ersichtlich ist. Die Namensform Arnim wechselt bis ins 16. Jh. mit der Schreibung Arnheim. Die Suche nach den Angehörigen des Geschlechts geht selbstverständlich von den urkundlichen Erwähnun- | |
| |
gen des Namens aus; dazu werden in den vorliegenden Studien Vornamen (u.a. Alardus, Werner, Ebel; beim letzten Namen verlangt allerdings der Übergang von einem Bergnamen zum Vornamen nach wie vor klare Parallelfälle), Ortsnamen, Wappenkunde, und erhaltene Gemälde als zusätzliche, aber wichtige Informationsquellen herangezogen. Die heraldischen Forschungen führen u.a. zu einer interessanten Verbindung mit den Ochsenstein aus dem Haus Ardennen; auch zu Vermutungen über den Gebrauch von Abzeichen in den Kreuzheeren, deren Besprechung ich Sachkundigen überlassen muss. Der Adler im Wappen hängt offenbar mit der richtigen Etymologie ‘Heim des Arno’ (Kurzform für u.a. Arn-hold) zusammen; vgl. den urkundlichen Beleg villa Arnoldi für das ndl. Arnheim. Die Schwerpunkte der abgewanderten Arnheim liegen im Weserbergland (um Bückeburg, Hameln und Minden), wo sie von den Schauenburgern verdrängt wurden. Diese Arnim führten dasselbe Wappen wie die niederländischen Arnheim, den roten Adler auf weissem Felde. Die Expansion der Arnim fand wahrscheinlich im Rahmen der Ostbewegung der
Billunger und Welfen statt. Sie finden sich schon a. 1204 in der Altmark (Alardus de Arnem, bei Arneburg), dann in der Uckermark. Die Konzentration der Ortsnamen um Hamburg, Bremen, Buxtehude (Ahrensburg, Ahrensfelde, Ahrensmoor, Ahrenswohlde) führt zu der Vermutung, dass auch hier Lokatoren aus dem Geschlecht Arnim tätig waren, die vom Land Hadeln aus bis nach Schleswig und Oesel Kolonien gründeten.
Ausser den nachgewiesenen und möglichen deutschen Siedlungsgebieten der Arnheim erwägt Graf Arnim die Möglichkeit einer mittelfränkischen oder aber rheinfränkischen Herkunft der niederländischen Arnheim, sowie eine Ausstrahlung von Arnheim nach Holland, Seeland und Flandern. Hier können fast nur Ortsnamen Hinweise verschaffen; obwohl die Zugehörigkeit mancher Namen zur Arne-Sippe mit äusserster Zurückhaltung erwogen wird, erscheint es doch besser, einige Gruppen gänzlich fallen zu lassen. An erster Stelle müssen einige ausgestossene, dann wieder zögernd aufgenommene Flussnamen mit ihrem Zubehör ausscheiden, wie die ndl. Aar (Aarlanderveen, Ter Aar), die Arne auf Walcheren (Arnemuiden), die deutsche Aar (Altenahr) u.a. Auch Arrien, Archem, Aardt (übrigens kann hier nicht die S. 106 besprochene Rheininsel liegen: der Pannerdens Kanaal wurde erst 1707 gegraben), Arle, Arrild, Arpsdorf und andere, deren Verbindung nicht geringe, oder gar unüberwindliche lautliche Schwierigkeiten bereitet, bleiben besser ganz aus dem Spiel. Umso überzeugender erscheint die Tätigkeit von Lokatoren in Namengruppen mit wechselndem zweiten Bestandteil, wie Arnim + Arneburg (bei Stendal); Ahrensdorf + Ahrensnest + Arendsberg (bei Templin); Ahrensburg + Ahrensfelde (N.O. von Hamburg); Ahrenswohlde + Ahrensmoor + der Ahrensberg (S.W. von Buxtehude) und viele andere. Von grossem Interesse für die Namenkunde wäre eine Untersuchung des Gebrauchs der zweiten Bestandteile -burg, -berg, -feld, -hausen, -moor, -born,
| |
| |
-heim, -dorf, -stedt, -höft, -bök, -see, -heide, -harde. Vom Wappentier her stammen -nest, -flucht, -klau (einverstandenermassen nicht primär nach dem Seeadler genannt, was nur -nest nahelegen könnte). Die belgischen Orte Arendonk und Aarschot stehen mit ihrem zweiten Bestandteil vereinzelt da. Die ndl. Namen 's Heer Arendskerke (< Seraernoutskinderkerke), Arentsburg, Arensveen (= Roelofarensveen), weisen zwar deutlich auf Lokatoren hin, die Arn(old) hiessen; der Name Arend ist dort jedoch stark verbreitet, und sonstige Hinweise auf Zusammenhang mit dem Geschlecht Arnheim fehlen. Je ferner aber die Untersuchung in nördliches und östliches Neuland vorstösst, desto überzeugender erscheinen die Ergebnisse; die Spuren sind i.a. jünger, zahlreicher und weniger verwischt.
Es ist selbstverständlich nicht möglich, hier zu allen Schlussfolgerungen der reichhaltigen Arbeit Stellung zu nehmen. Sie liefert einen willkommenen Beitrag zur Erforschung der grossen Kolonisationsbewegungen des Mittelalters, von denen nur der Auszug norwegischer Grundbesitzer nach Island (aus demselben Grund wie die Arnim!) in Einzelheiten bekannt ist.
Einen kleinen Beitrag zur Geschichte der Arnheim möchte der Rezensent seinerseits liefern: Auf den S. 23 und S. 27 abgedruckten Ölbildern des Grafen Annois von Arnim steht nicht: ik han gheheuedet mannich landt (übersetzt mit ‘ich habe gehabt manches Land’), sondern ik han gheuedet mannich landt, d.h. ‘ich habe manches Land mit Krieg überzogen’ (mhd. mnd. vêheden = befehden, bekriegen). Damit muss die Deutung des Gemäldes erneut in Angriff genommen werden.
Der Anhang enthält u.a. den Textteil von Mooyers seltenem Buch Urkundliche Nachrichten von den Dynasten von der Bückeburg und Arnheim, sowie zwei Übersichtsgenealogien von Maris und die Stammtafel der niederländischen Arnheim von J. Kok; ein ausführliches Register erleichtert dem Benutzer den Zugang zum Werk.
Zeist.
J.A. Huisman.
F. Debrabandere, Van voornaam tot achternaam. Een bundel radiopraatjes over doopnamen en de familienamen die eruit groeiden. Brugge, Bond van de Westvlaamse Folkloristen (prk. 451263), 1971, 2de ongewijzigde druk, 237 blz., 190 fr.
Dit is een zeer lezenswaardige bijdrage tot de geschiedenis van de voornaamgeving door de eeuwen heen, en tot de ontwikkeling van de toenaam uit de voornaam. Bij wijze van inleiding onderzoekt schrijver hoe de naamgeving bij Grieken, Romeinen en Germanen verliep. Zijn eigenlijk onderwerp snijdt hij aan bij de behandeling van de heiligen- | |
| |
namen die bij ons de grootste populariteit hebben genoten: Jan, Piet, Nikolaas en Jacob. Ook de namen van de evangelisten, van de apostelen en aartsengelen waren eenmaal zeer in trek. Nadien krijgen de Griekse namen die bij ons ingeburgerd waren, een beurt: men denke slechts aan Gillis, Denijs, Stefaan, enz. Na de bespreking van de zogenaamd ‘meer kristelijke namen’ als Adriaan, Amandus, Vincent, en de namen die aan kerkelijke feestdagen zijn ontleend (Pascal, Noël), wordt appèl gehouden van de vele bijbelse figuren, van Adam via Joachim tot Jozef, die in onze naamgevingsgebruiken zijn waar te nemen. En tenslotte - ‘ladies’ zijn hier wel niet ‘first’ gekomen - dagen de meisjesnamen op, met Maria vooraan, Griet, An, Agnes, Lucia in haar gevolg en Petronella als hekkensluiter. Behalve het vele naamkundige materiaal van bij ons, krijgen we vergelijkingen met de mode en ontwikkeling van de namen in andere taalgebieden en vermelding van uitdrukkingen en zegswijzen waarin persoonsnamen voorkomen. Een beknopte bibliografie en een uitvoerige index geven aan deze als vulgarisatie bedoelde uitgave bovendien de allures van een degelijk naslagwerk. Wie de radiopraatjes van Dr. Debrabandere heeft beluisterd, zal zeker daarin een spoorslag vinden om zich ook de gedrukte tekst aan te schaffen. Aan wie die praatjes heeft gemist geven we de raad, zijn schade in te halen door het lezen van deze onomastische ‘Allerheiligenlitanie’.
Antwerpen.
R. van Passen.
Jo Daan en M.J. Francken, Atlas van de Nederlandse klankontwikkeling (ANKO). Afl. 1. Amsterdam, Noord-Hollandsche Uitgevers maatschappij, 1972, 10 kaarten + 98 blz. tekst. Fl. 14.50.
Het doel van deze publikatie, samengesteld door Jo Daan en M.J. Francken op initiatief en in opdracht van de Dialectencommissie der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, is een toelichting te geven bij Schönfelds Historische Grammatica en de daarin behandelde verschijnselen, met betrekking tot de klankveranderingen, door middel van bepaalde type-woorden in hun ruimtelijke expansie aanschouwelijk voor te stellen.
Voor deze eerste serie kaarten viel de keuze op de oost-west tegenstellingen in het dialektgeografische beeld van de hoofdtonige vokalen in ladder (uit ingw. â), bracht (gerond brocht), vogel (gepalataliseerd veugel), rug (ontrond rig/reg), schaap en laten (wgm. â + labiaal/dentaal), boek (wgm. ô), groen en laag (umlaut van wgm. ô en â), waard in verhouding tot baard (wgm. e/a vóór r + dentaal). Het materiaal berust op de Reeks Nederlandse Dialectatlassen, aangevuld en eventueel gekontroleerd met behulp van andere enquêtes, navraaglijstjes, persoonlijk onderzoek enz. De kaarten verwijzen dus naar hedendaagse toestanden in Noord en Zuid, met inbegrip van Friesland en zomogelijk
| |
| |
ook van het aangrenzende Duitse gebied. In zoverre is de titel wel misleidend. Hij wordt echter gemotiveerd door het interpretatieve karakter van de gebruikte tekens en van de erbijhorende kommentaar. De gekarteerde gegevens zijn van synkronische aard, maar de karteringssymbolen en de tekst zijn duidelijk diakronisch gericht. Bij de huidige stand van het onderzoek lijkt me dat een goede metode te zijn, omdat zij in betrekkelijk korte tijd waardevolle resultaten kan opleveren. Wat al direkt opvalt in die ‘eenvoudige kaartjes’ is hun optimale bruikbaarheid als hulpmiddel voor het onderwijs en hun wetenschappelijk nut als basis voor de indeling der variantentypes in genetisch verwante groepen. De naamkunde komt er niet rechtstreeks bij te pas, maar het spreekt vanzelf dat de historische interpretatie van onomastisch materiaal moet rekening houden met de korresponderende verschijnselen in de ontwikkeling der appellatieven, zoals trouwens ook in de andere richting een systematische kartering van dezelfde verschijnselen op grond van toponymische bestanddelen onze kennis van de klankevoluties in de respektieve eeuwen en dialektgebieden aanzienlijk zou kunnen bevorderen.
In het tekstboekje wordt af en toe gebruik gemaakt van onomastische gegevens, die samen met ander vergelijkingsmateriaal moeten dienen om de historische informatie over de behandelde woorden zelf aan te vullen en de geschiedenis van de betreffende vormen te helpen rekonstrueren. Daarbij behoren nog acht tekstkaartjes die zeker beter tot hun recht zouden komen als men minder zuinig was geweest met het aanbrengen van lokalisatiepunten. De gegeven elementen mogen volstaan voor een dialektgeograaf, maar voor iemand die minder vertrouwd is met de grondkaart en vooral voor studenten, zou b.v. de naam van een stad of dorp (zoals op de atlas zelf) al onmiddellijk de oriëntering vergemakkelijken. De kommentaar geeft een degelijke status quaestionis en een klare uitkijk op de overblijvende moeilijkheden. Een minder heldere formulering vertoont de paragraaf over de umlaut (blz. 59), waar tevens een lapsus is ingeslopen: ‘Umlaut van korte wgm. vokalen was een algemeen verschijnsel in het west- en noordgermaans’. De bepaling ‘wgm.’ is daar wellicht te wijten aan puur automatisme en moet natuurlijk geschrapt worden. Quandoque bonus dormitat Homerus!
Als didaktisch hulpmiddel is de anko ongetwijfeld een belangrijke aanwinst, voor hoor- én werkkolleges: echt gesneden brood. Ook voor verder onderzoek brengt hij ons een goede stap vooruit. Als eenmaal parallelle kaarten van de oudere stadia, b.v. van de mnl. toestanden kunnen samengesteld worden, zullen we heel wat beter uitgerust zijn om de dynamiek van de taal ook op teoretisch vlak te bestuderen.
Leuven.
K. Roelandts.
| |
| |
Ph. Coussement, De poorterij van Menen. Kortrijk, 1971, lxx + 352 blzn., 550 fr. (Eigen beheer: K. Vandewoestijnestraat 7, 8510 Marke).
De uitvoerige inleiding is een grondige studie van de Meense poorterij. Daarin worden achtereenvolgens de volgende punten behandeld: De bronnen, de deelname in de Kortrijkse buitenpoorterij, de Meense poorterij vóór 1685, rechten en plichten van de Menense poorter, de poorterij na 1685, het ontwerp van poorterij, het recht van issuwe, algemene begrippen, statistisch materiaal, rechtsgedingen. Hier duikt een paar keer het jaartal 1685 op. De roede van Menen was oorspronkelijk nl. één van de vijf roeden van de kasselrij Kortrijk, die aan Kortrijk traditioneel talrijke buitenpoorters leverde. In 1668 werd echter de hele kasselrij Kortrijk door het verdrag van Aken bij Frankrijk ingelijfd. Bij het verdrag van Nijmegen in 1678 keerde Kortrijk naar de Spaanse kroon terug, maar de roede van Menen bleef bij Frankrijk. Zo ontstond in 1685 een Meense buitenpoorterij. Toen de roede van Menen in 1713 naar Oostenrijk, dus naar Habsburg, terugkeerde, bleef ze - samen met de buitenpoorterij - onafhankelijk van de kasselrij Kortrijk.
Dit boek is wellicht in de eerste plaats bedoeld als hulp en naslagwerk voor genealogen. De 1722 voetnoten verschaffen de familiekundige trouwens kostbare inlichtingen van genealogische aard over de in dit poorterboek (blz. 1-336) genoemde Meense buitenpoorters uit de laatste eeuw van het ‘ancien régime’. Maar deze uitgave is ook voor de naamkundige van niet te te onderschatten belang. Het boek bevat een schat aan naamvormen en varianten. Zo leren we dat Masselin over Marselin uit Marcelin ontstond, zoals over Marchelin en Marschelin de vormen Maschelin, Masquelin, Masschelein en Masquelein ontstonden. We treffen er minder gewone namen aan als Agelsteen, Itswert, varianten als Amay voor Ameye of Anolf (wrsl. Onolf). Naast Onrae(d)t uit Honoratus komt ook Honnoreet uit Honoré voor, waaruit trouwens ook Onré. Acquet blijkt een zoon te zijn van Lacquet. Verhust zal wel uit Verhulst te verklaren zijn en Vandewille uit Vandeville (Delville). Fleurkin komt er nog naast Florcquin en Flourquin voor. Er komen in deze grensstreek uiteraard vrij veel Romaans-Pikardische naamvormen voor: Acou, Andouche, Asou (Azou), Chambar en Chombar, half vervlaamst tot Chambaert, Commeire (Fr. Commère, in Kortrijk ook in de vorm Comer bekend), Collogne (Keulen, of andere Rom. plaatsnaam Cologne, Colonge), met varianten
Calogne, Callongie. Deremaut, Desremaut, Desrumaulx, die we ook als Dermaux kennen, zullen wel op Des Remaus teruggaan, die we al in 1398 in Moeskroen ontmoetten. Annecourt en Dinnecourt meen ik te mogen afleiden van Honnecourt (dép. du Nord, arr. Kamerijk, kanton Marcoing). Uit de identificering De Lava(e) = Delaval, blijkt meteen ook de verklaring van Delvael, Delvae, Delvas, Delva, Lava(e) en wellicht ook (de hier niet voorkomende) Leva. De varianten Duses(s)oye, Dusisoie, Desessoie, Dusessoye, Du Cessoy(e) zijn zeker te
| |
| |
identificeren met Fr. Dusaussoy, Dusaussay, die te Brugge ook als Dusauchoit voorkomt. De naam Deckmyn is blijkens de varianten Deckemin, Deckemyn zonder twijfel als De Kemin op te vatten en bijgevolg te verklaren als Pik. Du Quemin, Ducamin naast Fr. Du Chemin (Vande Weghe). Boudringins valt onmiddellijk op als vervorming van De Baudringhien. Talrijke (56) Gekieres (Pik. Gaquière, Fr. Jachère) treffen we aan als: Gesquiere, Ghequiere, Ghesqui(e)re.
Andere vreemde namen zijn minder talrijk. Wel komen we er de Friese naamvorm Japick tegen en de blijkbaar Italiaanse Philippo, waaruit Flypo, die evenwel een fonetische spelling kan zijn van Fr. Philippot. Opvallend is natuurlijk de Engelse naam Majoribancq, waarvan de oorspronkelijke vorm Ma(r)joribanks is, die ten slotte de naam Marchbanks werd in G.B. Shaw's ‘Candida’.
Naamkundig-volkskundig zijn de drie voornamen Jaspar Melchior Balthasar van ene Lanzet wel merkwaardig.
Door de registers achter in het boek wordt het een handig naslagwerk, b.v. de index op de gemeentenamen (blz. 337-339). Door de index op de plaatsnamen (blz. 340-341) en de index op de familienamen die in de voetnoten voorkomen (blz. 342-350), wordt het naamkundig belang van dit poortersboek nog verhoogd.
Brugge.
F. Debrabandere.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd