Naamkunde. Jaargang 4

[p. 46]

Een nieuwe betekenis van Middelnederlands backer en backen.

Voor wie aandachtig de uitgegeven Ieperse stadsrekeningen⁽¹⁾ leest (vooral die van 1324 tot 1329), wordt het geleidelijk duidelijk dat het Middelnederlandse appellatief backer, in het plaatselijke dialect althans, naast de gewone betekenis, ook nog een andere moet gehad hebben.

In diverse posten van die stadsrekeningen is er immers sprake van onen en vergoedingen door de stadsoverheid uitbetaald aan backers:

1326	van 4 sprieten daer de backers hare sceipe meide bestierden (p. 590)
1326	van backene in dypre ten neidersten overdraghe (p. 594)
1326	van hueren van enen sceipe daer me meide backede in dypre ten neidersten overdraghe (p. 598)
1328	2 backers die backeden in dypre te perchoverdraghe (p. 834)
1328	2 backers die backeden in dypre... van 4 sprieten ten backers bouf (p. 838)
1328	jan godevert van der steidecogghe te neiderne ende te vermakene omme der meide te backene (p. 839)
1328	2 backers die backeden in dypre (p. 870)
1329	2 backers die backeden in dypre (o.m. p. 993 en 995)

Ook in franstalige stadsrekeningen:

1324	a 3 backers qui ont backiet al pertsoverdrach (p. 405)
1325	a 4 backeurs en lypre (p. 464)
1325	a 4 backers ouvrant entre le cnocke et le riole (p. 475)

Het is evident dat de hierboven vermelde beroepsnaam backer een nomen agentis is van een werkwoord backen, dat blijkens het preteritum backede(n) ontegensprekelijk zwak was. Het bekende homonieme werkwoord daarentegen was toen wellicht nog uitsluitend sterk⁽²⁾, vooral in het Westvlaams, want De Bo stipt aan dat de preterita biek en boek geenszins verouderd waren in het dialect van zijn tijd⁽³⁾.

(1) G. Des Marez en E. De Sagher, Comptes de la ville d'Ypres, Tome deuxième. Bruxelles 1913.

(2) Volgens A. Van Loey, Middelnederlandse spraakkunst, I. Vormleer (1955), p. 80 zijn de zwakke vormen backte en gebackt een Hollandse innovatie uit de 15de eeuw.

(3) L. De Bo, Westvlaamsch idioticon (Gent 1892), p. 67.

[p. 47]

Daar dit zwakke werkwoord hier herhaaldelijk voorkomt in een context waarin o.m. sprake is van sceipe (= schepen), steidecogghe (= stadskog, nl. breed platrond handels- of oorlogsschip dat aan de stad toebehoorde), overdraghe (= overdracht, overtoom) en dypre (= de Ieperlee) mag men zonder twijfel aannemen dat het afgeleid is van het Middelnederlands substantief bac, in de voor het eerst door Kiliaan opgetekende betekenis van ‘veerboot, schuit’⁽⁴⁾. Ook in de betekenis van ‘bak, trog’ trouwens is dit substantief bij de redacteurs van het Mnl. Wb. alleen uit Kiliaan bekend⁽⁵⁾.

Het Middelnederlands bac is ongetwijfeld aan het Oudfrans ontleend⁽⁶⁾. Ook met de betekenis ‘veerboot’ was het in het Oudfrans bekend blijkens Godefroy, die zowel het grondwoord bac⁽⁷⁾ als het diminutief bacquet⁽⁸⁾ met die betekenis heeft opgetekend⁽⁹⁾.

Godefroy vermeldt bovendien een compositum met bac- als eerste lid, nl. baccoghe en een variant baicoghe⁽¹⁰⁾, allebei in de l6de eeuw te St.-Omaars opgetekend⁽¹¹⁾. Daarmee te vergelijken is misschien het in het Mnl. Wb. opgetekende compositum bacscip, met een variant baecscip, vermeld in Brugse teksten; de betekenis is ‘vaartuig voor de vaart op de binnenwateren’⁽¹²⁾. Het eerste element kan hier

(4) C. Kilianus, Etymologicum Teutonicae linguae sive dictionarium Teutonico-Latinum (Traiecti Batavorum 1777), p. 27: back; schuyte: scapha, ponto; gal.: bac, bachot.

(5) E. Verwijs - J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek ('s-Gravenhage 1885-1952), deel I, 526.

(6) Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche Taal ('s-Gravenhage 1949), p. 28.

(7) F. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française (Paris 1880-1902), deel VII, 265: bac: bateau plat servant à passer d'un bord à l'autre d'un cours d'eau des hommes, des animaux, des voitures.

(8) F. Godefroy, o.c., deel VII, 268: bacquet: petit bac, bachot (opgetekend uit Doornikse teksten).

(9) In het huidige Frans is het substantief bac, evenals het diminutief bachot, met de betekenis ‘veerboot’ nog gebruikelijk.

(10) Voor het 2de lid vgl. het compositum steidecogghe uit de hierboven vermelde excerpten.

(11) F. Godefroy, o.c., deel I, 545: baccoghe, baicoghe: sorte de bateau. Vgl. het Middelnederlandse cogghe: breed platrond schip, dat meestal in de oorlog dienst deed, doch ook als koopvaardijschip gebruikt werd; galei, konvooischip (Mnl. Wb. III, 1677-8) en het Westvlaamse kogge: baggerschuit (De Bo p. 483).

(12) E. Verwijs - J. Verdam, o.c.; deel I, 530: ‘van een scoude daer een bacscip of was ghemaect’ en ‘van eenen baecscepe uten gronde te doen ten houke ende te brucghe te bringhene’.

[p. 48]

echter ook het in het Middelnederlands nog zeldzame, maar toch niet onbekende baec ‘baak, baken’ zijn⁽¹³⁾; de vorm bacscip zou dan te verklaren zijn door een in het Westvlaams niet ongewone klankverkorting⁽¹⁴⁾. Het is bovendien ook mogelijk dat bacscip en baecscip een oorspronkelijk verschillend morfeem als eerste lid bevatten en dus ten onrechte als varianten vermeld zijn in het Mnl. Wb.: bacscip zou dan een ‘veerboot’ zijn en baecscip een ‘lichtboot’.

Hoe dan ook, het is ontegensprekelijk een feit dat backer en backen (evenals hun Romaanse equivalenten backeur en backier) te Ieper herhaaldelijk opgetekend zijn met een betekenis die niet in de woordenboeken vermeld wordt. Het blijken courante woorden geweest te zijn in het toenmalige taalgebruik en het is dus evenmin uitgesloten dat er ook een toenaam zou uit ontstaan zijn, nl. Debacker met de oorspronkelijke betekenis van ‘veerman’. Semantisch hiermee te vergelijken ware dan wellicht de familienaam Deschuyter, die in het Ieperse nog vrij frequent voorkomt.

Ieper.

W. Beele.

(13) W.N.T. II, 805-6: baak: elk vast merk dat een loods of schipper het vaarwater aanwijst. Vgl. het Middelnederlandse baectonne (Mnl. Wb. I, 512) en baecke; vierboote: specula, pharus (bij Kiliaan).

(14) L. De Bo, o.c., p. 66 en 460-1.