Naamkunde. Jaargang 2

[p. 221]

Het friese toponiem Kie, oudfries Kee, oudeng. cŷth ‘kith, home-land, native place’.

Kie [ki.ə] is de naam van twee terpen in Friesland: een grotendeels afgegraven terp ten (zuid)westen van Franeker en een eveneens ten dele afgegraven terpje nabij Greonterp, ten zuiden van Bolsward. Vooral de eerstgenoemde terp wordt vaak genoemd in (laat) oudfriese bronnen, zoals de buurbrief van Franeker (1417) en de rechtsomgang van Franekeradeel. De vorm is hier meestal Kee, soms Ke. De bewoners werden Kesitt(e)ra of Keestra genoemd, welke vorm in het Nieuwfries voorkomt in de familienaam Kiestra (naast Keestra) en als adj. in de naam Kiestersyl voor een sluis en een gehucht bij Kie ten westen van Franeker⁽¹⁾.

Bij een korte en etymologisch onduidelijke naam als Kee kan men zich afvragen of we hier met een erg oude en misschien zelfs voorgermaanse naam te doen hebben. Ingeval in deze naam een vorm met een k- is bewaard, die bij de germaanse klankverschuiving niet mee verschoven is, kunnen we aan indogerm. kagh-: kogh-; kaghio-denken, waar men wel het franse quai op terugvoert en eveneens kê ‘Gehege’ in Cornwall. Deze verklaring lijkt me echter wel wat ver gezocht voor het friese Westergo met zijn germaanse terpennamen. Bovendien blijft onduidelijk waarom de tweede consonant in Friesland verdwenen zou zijn⁽²⁾.

(1) P. Sipma, Oudfriesche Oorkonden, I, n^r 139 van 1455; II, n^r 10, 17, 18 en 313. In I, 24 van 1417, die grotendeels betrekking heeft op Baarderadeel, is sprake van vp then Liteka kee, ende vp V. pundameta inda Grata kee, dus van de kleine en de grote Kee, zonder dat duidelijk is wat hier precies mee wordt bedoeld. D.J. van der Meer, Namen van Staten en Saten in Friesland (Fryske plaknammen XIII (1962), blz. 77-78) vermeldt nog Kee, Cee of Cree te Blessum ten westen van Leeuwarden. - Voor zover mij bekend, wordt Kie bij Franeker zonder lidwoord aangeduid. De terp bij Greonterp heet echter steeds de Kie. Het weggetje dat hierheen leidt, is de Kiereed, met de klemtoon op de laatste lettergreep, evenals in Kiestersyl ten westen van Franeker.

(2) J. Pokorny, Indogerm. Etymol. Wörterbuch, I. Bd. (Bern und München, 1959), S. 518. - A. Russchen, Hoe staat het thans met de ‘anglofriese’ these? Studia Frisica in memoriam prof. dr. K. Fokkema scripta (Groningen, 1969), blz. 19-20: De toponiemen, en M. Gysseling, De oudste Friese toponymie, Philologia Frisica anno 1969, Groningen, 1970. - Dr. J.J. Spahr van der Hoek te Beetsterzwaag maakte mij opmerkzaam op het toponiem Kae (eenmaal, naast meestal): Kaij, Kay, Cay voor hooiland bij Heeg, Koudum, Doniaga en Terzool in de Beneficiaalboeken (in 1511, blz. 122-124 en in 1543, blz. 127 en 448), de Kei bij Warns en Hijum en de Kaei bij Abbega, Dronrijp en Weidum. Omdat het bedoelde land bij de vier laatstgenoemde plaatsen ongeveer de vorm van een wig of een sleutel vertoont, dacht hij aan oudeng. cg. Mijns inziens terecht, aangezien dit woord ‘(wigvormige) pin’ of ‘sleutel’ betekende: oudfries kei en kai, nieuwfries kaei, nieuweng. key ‘sleutel’.

[p. 222]

Daarom ligt het meer voor de hand uit te gaan van een germaanse en oudfriese vorm, waarvan de k- op een voorgerm. g- teruggaat. Het feit dat de k- van het oudfriese Kee niet gepalataliseerd is tot tsj- wijst op het late ontstaan van de palatale vocaal. In oudfries tzierke, nieuwfries tsjerke ‘kerk’ is de eerste k- gepalataliseerd en geassibileerd voor de oude palatale vocaal, maar in oudfries kî, nieuwfries kij ‘koeien’ is de k- evenzeer bewaard als in het enkelvoud zonder umlaut: oudfries kû, nieuwfries kou ‘koe’.

Terwijl nu nieuwfries kou, plur. kij met hun diftongen teruggaan op oudfriese vormen met lange monoftongen: kû, plur. kî, moeten nieuwfriese vormen met ie [i.ə] als kies, subst., teruggaan op oudfriese vormen met ê, zoals kêse ‘kies’. We hebben hier een ê, die door umlaut en ontronding uit een oergerm. û is ontstaan, evenals in oudfries hêre, nieuwfries hier ‘huur’, oudengels hŷr, nieuwengels hire: de oergerm. û is tot ŷ umgelautet en in zuidoostelijk Engeland omstreeks 900 tot ê en meer in het noorden tot î ontrond⁽³⁾.

Zo kennen we voor de naam van de stad Hythe aan de kust van Kent ten westen van Folkstone de oudengelse vormen Hythe, Hethe, Hetha en Hede. Langs de oostkust van de Noordzee is de volgorde andersom. In het zuiden: in Vlaanderen, Zeeland en Holland vindt men vormen als Hide, -ide, hie⁽⁴⁾ en in het noorden: in Friesland Hee op Terschelling⁽⁵⁾. De betekenis is wel ‘ankerplaats, aanlegplaats, kustplaats’. Dezelfde ontwikkeling van de klinker vinden we in hollands en nederlands kies, subst. tegenover oudfries kêse,

(3) K. Luick, Historische Grammatik der englischen Sprache, I. Bd., I. Abt., (reprint, Stuttgart 1964), S. 168 en 261.

(4) E. Ekwall, The Concise Oxford Dictionary of English Place Names (4th edition, reprint, 1966), p. 260. - K. Heeroma, Oudengelse invloeden in het Nederlands, Ts. 70 (1952), blz. 257 en vlg.: n^r 1, Mnl. ide. - H.J. Moerman, Nederlandse plaatsnamen (Leiden, 1956), blz. 95. - C.T. Onions, The Oxford Dictionary of English Etymology (Oxford, 1966), s.v. hithe.

(5) Hier hoop ik elders uitvoerig op in te gaan. Vergelijk voor de apocope van de -th: G. Knop, De spraakkunst der Terschellinger dialecten (Assen, 1954), blz. 90: [sE.ə] put, ofri. sâth.

[p. 223]

nieuwfries kies [ki.əs]. Het nederl. kies heeft dus een oudere ie dan het nieuwfriese.

We dienen ons nu af te vragen of we op dezelfde manier niet het oudengelse cŷth moeten vergelijken met het oudfriese Kee, al is hier geen -th of -d bewaard. Toevallig echter treffen we in dezelfde oudfriese oorkonde van 1455 zowel Ke aan als gre uit grêd, greed, nieuwfries greide ‘grasland’ en plaatselijk De Grie, Grieën onder andere op Oosterschelling en Ameland⁽⁶⁾. Hieruit blijkt dat de oudfriese -d toen al vaak afgevallen was. Daarom mogen we ook een oudere vorm Kêd⁽⁷⁾ veronderstellen uit een oudfries kêth(e) naast het oudengelse cŷth, ouder cŷthth(u), nieuwengels kith. Terwijl het Engels zijn -th bewaarde, werd deze in het Nieuwfries tot een -d en kon afvallen: oudfries dâth, nieuwfries dea ‘dood’, subst.; oudfries skatha, nieuwfries skea ‘schade’.

Trouwens, er is wel een oudfries kêde (uit kêthe) overgeleverd⁽⁸⁾ met de betekenis ‘bekendmaking’, die aansluit bij die van cŷth(thu):

1.	kennis, bekendheid,
2.	vertrouwdheid, verwantschap,
3.	familie, stamverwanten,
4.	eigen land, familiegoed, geboorteplaats of -streek^(9).

(6) P. Sipma, a.w. (zie noot 1): I, 139 van 1455. - J.J. Kalma, Fryske plaknammen I, 36-37. - H.J. Moerman, Nederlandse plaatsnamen, blz. 76.

(7) Mr M. Oosterhout van de afd. Oudfries woordenboek aan het Fries instituut der rijksuniversiteit te Groningen was zo vriendelijk mij te wijzen op aesterked of -ket voor een verder niet bekende streek ten noordwesten van Bolsward: P. Sipma, a.w. II, 5 r. 13 (van 1402) en III, 2 r. 22 (van 1403). Deze samenstelling âsterkêd ‘oosterland’ (?) kan ons kêd bevatten. Opmerkelijk is dat hij voorkomt in oudfriese oorkonden waarin een rol wordt gespeeld door Baarderadeel, evenals in I, 24 met de kleine en grote Kee: zie onze noot 1.

(8) F. Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch, vermeldt evenals en uit K. von Richthofen, Altfriesisches Wörterbuch: kêthe, kêde met een citaat uit Jurisprudentia Frisica (de codex Roorda) in de uitgave van M. (de Haan) Hettema, Tweede stuk (Leeuwarden, 1835), blz. 180, n^r 18: is hij jongh, deer da keda heert. Mr. Oosterhout heeft mij bevestigd dat Hettema deze vorm goed heeft gelezen. Verder verwijst von Richthofen naar ûtkêthe in de Brokmerbrief, maar Buma heeft deze vorm wel terecht opgevat als een werkwoordsvorm: W.J. Buma, Die Brokmer Rechtshandschriften ('s-Gravenhage, 1949), S. 6, R. 6-7 en S. 215-216: s.v. kêtha, en W.J. Buma en W. Ebel, Das Brokmer Recht (Göttingen, 1965), S. 22-23.

(9) An Anglo-Saxon Dictionary. Supplement by T. Northcote Toller, p. 143. - F. Holthausen, Altenglisches etymologisches Wörterbuch (Zweite Aufl., Heidelberg 1963), S. 68. - C.T. Onions, a.w., s.v. kith.

[p. 224]

Dit woord is een afleiding met germ. -itho van oudeng., oudfries en oudsaks. cûth, kûth ‘bekend, vertrouwd, verwant’ met de noordzeegermaanse ‘Ersatzdehnung’ voor -th, naast bij voorbeeld gotisch kunths.

Naast de oudfriese vorm kêde ‘bekendmaking’ hebben we in de oorkonde van 1455 zowel Kê als grê (uit grêde) aangetroffen. In deze woorden is de ê later vernauwd en gediftongeerd bij de ontwikkeling naar het Nieuwfries: Kie en Grie. De ê kon echter verstenen en bewaard blijven daar waar door isolement en vroege ontfriesing moeilijk nieuwfriese ie-vormen konden doordringen.

Zo bewaarde het alleenstaande Hee op Terschelling dat bij het ontfrieste Midsland hoorde, zijn oude -ee, terwijl het fries gebleven Oosterschelling -miede en Grieë kent. Ameland en zelfs Tessel hebben ook hun Grie, blijkbaar omdat dit toponiem langer een soortnaam is gebleven en zodoende ook langer de aansluiting kon bewaren bij Gried, Griede en Grieën in Friesland⁽¹⁰⁾. Kee is eveneens Kie geworden. Voor deze plaatsnaam mogen we, afgaande op oudengels cŷth een betekenis als ‘eigen grond, familieland, erfgoed, geboorteplaats’ veronderstellen.

De Bilt-Utrecht.

H.T.J. Miedema

(10) Behalve waar grêd de nevenvorm greid(e) had gekregen: J.J. Kalma, Fr.pln. I. 36-37. - Zie ook G. Knop, a.w. (onze noot 5), blz. 38 [ri:t], raad, ofri. rêd, maar in Midsland is het oude vocalisme bewaard: blz. 112 [rE.əd], raad. - H.T.J. Miedema, Bewonernamen afgeleid van veen, wold, meden en dergelijke veldnamen, Med. v. Naamk. 41 (1965), blz. 136 en jg. 40 (1964), blz. 181. Vergelijk: Kiestra en Miedema met het oudfriese Medema en Keestra.