Naamkunde. Jaargang 2

[p. 187]

Over een paar hondenamen in Vlaanderen en Roetenië.

Mijn belangstelling voor naamgeving werd, nu zowat een halve eeuw geleden, gewekt door een verhaal van de Oostenrijkse schrijver Karl Emil Franzos⁽¹⁾. Had men aan de universiteit te Gent, toen ik in het doctoraat het onderwerp voor een proefschrift moest kiezen,

(1) ^o25-10-1848 in een houtvesterswoning in Podolië (Rusland), dicht bij de Oostenrijkse grens. Zijn vader, Dr. Heinrich Franzos, een Duitsgezinde Joods-Oostenrijkse arts te Czortkov (Galicië) had bij de Poolse opstand veiligheidshalve zijn zwangere vrouw en zijn kinderen over de grens bij een Duitse houtvester ondergebracht. Daar zag Karl Emil voortijdig het levenslicht. Hij genoot zijn middelbaar onderwijs aan het toenmalige K.K. Staatsgymnasium te Czernovitz (nu Roemenië: Cernauti). Hij studeerde voorts in de rechten, eerst te Wenen en daarna te Graz. Gedurende zijn studententijd werkte hij mee aan dagbladen en tijdschriften en schreef hij zijn eerste roman. Hij huwde op 28-1-1877 te Wenen de beeldschone Ottilie Benedikt, die later ook een paar romans en novellen publiceerde. Hij verbleef te Wenen van 1877 tot 1887, waar hij de leiding had van de ‘Neue Illustrierte Zeitung’. In 1887 vestigde hij zich te Berlijn, waar hij een sedert lang gekoesterd plan kon verwezenlijken, nl. het uitgeven van een degelijk tijdschrift voor de Duitse burgerij. Zo verscheen nog hetzelfde jaar het tijdschrift ‘Deutsche Dichtung’. Franzos overleed op 22-1-1904. Zijn weduwe keerde naar haar vaderstad terug, waar zij in maart 1932 overleed.
Karl Emil Franzos was, net zoals zijn vader, zeer Duitsvoelend. Ofschoon een voorstander van de vrijheid en een bekamper van het onrecht (Zie vooral zijn roman ‘Ein Kampf ums Recht’), had hij voor het toenmalige Duitsland (Pruisen) een grote bewondering. Van het Duitse volk verwachtte hij alle heil voor de Joden uit ‘Halb-Asien’.
Wat een geluk voor hem dat hij de twee wereldoorlogen en de ‘kultuur’-uitingen van het Derde Rijk niet heeft beleefd!
Karl Emil Franzos had in de negentiende eeuw in de Duitse letteren een grote faam verworven, zo groot zelfs dat het nationaal-socialistische Duitsland hem niet durfde ignoreren. Zo vermeldt ‘Der grosze Herder - Nachschlagewerk für Wissen und Leben, vierte völlig neubearbeitete Auflage von Herders Konversationslexikon’ Bd. IV (Freiburg im Breisgau, 1932) Kol. 1289 over hem: ‘Franzos, Karl Emil, Schriftsteller, verbindet Kultur- und Reiseschilderung mit philosemit. Tendenz. - ^o25.10. 1848 in Czortkow (sic) (Galizien) † 28.1.1904 in Berlin, 1877-86 (sic) in Wien. (Volgen een vijftal titels).
Zeer toevallig las ik een paar maanden geleden in de zevende druk van de Winkler Prins het artikel gewijd aan Franzos. Het is zeer beknopt en wat er over Franzos als literator in staat, is wel niet volledig, maar juist. Wat echter over zijn leven wordt verteld, schijnt helemaal uit de lucht gegrepen. Dat het de auteur van het artikel onbekend was dat Franzos niet te Czortkov (Oostenrijk) maar over de grens in Rusland geboren werd, kan men hem niet euvel duiden. Maar waar haalt hij die grote reizen door Europa, Rusland, het Verre Oosten en Egypte vandaan? Franzos reisde en gaf voordrachten in zijn eigen land, in Duitsland, Zwitserland en de Balkan, maar was nooit - behalve dan de paar maanden na zijn geboorte - in Rusland, in het Verre Oosten en Egypte. Ik heb niets tegen wat fantazie, maar die moet men toch niet in een encyclopedie-artikel de vrije teugel laten.
En om niet de indruk te verwekken dat ik ook iets afweet van Duitse literatuurgeschiedenis zal ik er maar onmiddellijk aan toevoegen dat ik al mijn wijsheid geput heb uit de talrijke brieven die Ottilie Franzos aan mijn vader schreef.

[p. 188]

de Naamkunde als keuzevak gedoceerd, dan zou ik zeer waarschijnlijk niet op een dialekt-geografisch onderwerp zijn gepromoveerd. Nu, gedane zaken hebben geen keer!

Het verhaal dat ik bedoel, is getiteld Namenstudien en verscheen in de bundel novellen ‘Aus der groszen Ebene - Neue Kulturbilder aus Halb-Asien’⁽²⁾.

Franzos vertelt ons op de hem eigen boeiende, humoristisch-tragische manier over de naamgeving van de Joden in de oostelijke gebieden van het Oostenrijk-Hongaars keizerrijk onder de regering van keizer Jozef II. Deze verlichte despoot - wie K.E. Franzos trouwens een biezondere waardering en achting schijnt toe te dragen - wilde door een hervorming van de verschillende landen van zijn keizerrijk een uniforme en degelijke ingerichte staat tot stand brengen, waarin alle nationaliteiten, rassen en godsdiensten op gelijke voet zouden worden behandeld. Een dezer hervormingsmaatregelen was het toekennen van een familienaam aan al diegenen die er nog geen bezaten. In die toestand verkeerden de Joden, de Armeniërs en de meeste Roemenen. Galicië en de Boekovina stonden toen nog onder militaire administratie en het is vanzelfsprekend dat de kommissie, belast met het optekenen van de namen uit een ritmeester, een luitenant, een auditeur en twee onderofficieren als sekretarissen werd samengesteld. In elke gemeente moest bij een christen en een joods inwoner als vertrouwensman te rade worden gegaan en alle Joden

(2) Zweite, gänzlich umgearbeitete Auflage, Zweiter Band. Berlin, Concordia Deutsche Verlags-Anstalt, 1897, blz. 1-23. (Sechster Band van ‘Halb-Asien, Land und Leute des östlichen Europa’). Het zijn die novellen die K.E. Franzos de Duitse letteren binnenleidden en zijn faam vestigden. De benaming ‘Halb-Asien’ komt echter niet van hem, maar van Ernst Moritz Arndt (^o26-12-1769 te Choritz in het toenmalige Zweedse Rügen - † te Bonn op 29-1-1860), die het woord ‘halbasiatisch’ reeds gebruikte in zijn werk ‘Versuch in vergleichenden Völkergeschichten’ (Leipzig 1844²). Franzos populariseerde het door zijn verhalen.

[p. 189]

werden verplicht een familienaam te kiezen. Wie zich daaraan onttrok liep het gevaar zwaar te worden bestraft. Deze voorzorgsmaatregel was werkelijk niet overbodig, want de weinig ontwikkelde Joden uit die gebieden hadden allerlei redenen - waarop ik hier wegens plaatsgebrek niet kan ingaan - om zich aan die maatregel te onttrekken. Zij verschenen dan ook voor de kommissie als schapen voor de slachtbank.

Die Oostenrijkse christen militairen, die niet alleen de Joden misprezen, maar ze ook dikwijls haatten, vonden er een genoegen in hun, voor de grap, belachelijke en dikwijls onterende familienamen toe te kennen. Franzos citeert er een groot aantal, waaruit ik hier een kleine keuze doe:

‘Küssemich, Groberklotz, Mist, Wohlgeruch, Nuszknacker, Goldtreu, Maschinendraht, Veilchenduft, Stinker, Nothleider, Galgenvogel, Galgenstreich, Fresser, Säufer, Nashorn, Ezelskopf.’

Ook onze bij- en familienamen getuigen niet steeds van verfijnde gevoelens, maar een dergelijke ophoping van beledigingen komt er gelukkig niet in voor.

Toevallig nam ik een dezer dagen weer een novelle van Franzos ter hand: hij had het over hondenamen in Roetenië.

Over hondenamen had ik het vroeger zelf eens gehad, en wel in de VII^e jaargang (1955), blz. 192 van Taal en Tongval, naar aanleiding van een bespreking van A. Bachs Deutsche Namenkunde, I: Die deutschen Personennamen II, 2⁽³⁾. De auteur schrijft § 496a.: 4. ‘die antropomorphe Haltung des naiven Denkens wird dort sichtbar wo man Tieren Menschennamen gibt: der Papagei heiszt Lora, Pferde werden Fanny, Thekla, Hunde Max, Moritz genannt (Lit. 5 1). Hochtrabend sind die Namen von preisgekrönten Rassehunden: Harras vom Piastendamm, Rita von der Nordringsecke; Hermann Görings Schäferhund hiesz Baron v. Zieglerhoff. Solche “Zwingernamen” sind jedoch keineswegs naïv zu nennen’.

Toen had ik hierop aangemerkt: ‘Waar hij [Bach] het heeft over het geven van mensennamen aan dieren, o.m. aan geprimeerde rashonden, had de auteur er misschien ook kunnen op wijzen dat ± 40 jaar geleden op het Vlaamse platteland de meeste waak- en trek-

(3) Heidelberg, Carl Winter-Universitätsverlag, 1953².

[p. 190]

honden baron, duc of markie(s) werden geheten, waardoor de naamgevers waarschijnlijk lucht wilden geven aan hun kwalijk verbeten onderdanigheid tegenover de toenmalige kasteelherendwingelandij’⁽⁴⁾.

Toen ik als kind - voor 1911 - het Westvlaamse platteland bewoonde, was de kasteelheer er almachtig en de huurders van zijn hoeven waren tot een zekere vroondienst verplicht: het verrichten, ten dienste van de heer, gedurende een vast aantal dagen per jaar van arbeid, met paard, kar en man, en bij de klopjachten in het najaar, het leveren van een of meer wildopdrijvers. Als bij zo'n klopjacht een onhandige jager zijn hagel, in plaats van in de haas, het wild konijn of de fasant, in de kuiten of het achterwerk van een van die jonge knapen joeg, kon de vader, die de hoeve van de kasteelheer betrok, niets anders doen dan zwijgen en zijn wrok opkroppen.

Hoewel het nu bijna zestig jaar geleden is, zie ik nog die pachthoven voor mij met hun deuren en luiken geschilderd in de twee kleuren van het adellijke wapen, zodat men van ver de eigenaar ervan kon herkennen.

Baron, duc en markie(s) waren - mij en waarschijnlijk ook de meesten - zo vertrouwd, dat ik er toen niets bij dacht en het is pas veel later dat ik over die drie adellijke hondenamen ben gaan piekeren.

Ik vroeg mij af of niet op zekere dag - sinds wanneer bestaan eigenlijk die adellijke hondenamen? - onder de toenmalige ‘lijfeigenen’ een nieuwe Uilenspiegel was opgestaan, die op die wijze zijn wrok had gelucht en er een genot in had gevonden uiting te geven aan zijn onmacht door te schelden en te schoppen op zijn viervoetige baron of markie(s)? Zijn voorbeeld zou dan talrijke navolgers hebben gekend en aldus zouden die namen - misschien later zonder de minste wrokbedoeling - algemeen zijn geworden.

Hoe meer ik erover nadacht, hoe meer ik aan de mogelijkheid van mijn zienswijze begon te twijfelen. Ik ging bij mezelf na hoe ik te werk was gegaan bij de naamgeving van mijn eigen honden. Aan de enen had ik een zinloze, maar klankrijke naam gegeven als Ties en Kies, aan andere daarentegen een betekenisvolle benaming: aan een Groenendaler ‘Black’, aan een derde, een Belgische fox-

(4) Een opmerking die geen steek hield, want op dat ogenblik was immers, bij mijn weten, nog niets over Vlaamse hondenamen verschenen, zodat Bach er moeilijk iets kon over weten.

[p. 191]

terrier, die zeer jong nog een eerder onschuldig-onnozel voorkomen had en later de ergste uilenspiegelstreken uithaalde, de voorbeschikte naam ‘Sjveik’.

Maar hoe dan de naam ‘Prins’ verklaard, die naar men mij verzekert in Nederland - ook in de literatuur - en zelfs hier af en toe voorkomt? Op dit ogenblik heten ook bij ons grote honden wel eens ‘King’, waarschijnlijk ingevoerd na de eerste wereldoorlog.

Mijn hypoteze, die eerder op losse schroeven rustte en die ik enigszins als gefantazeerd ging beschouwen, was duchtig aan het wankelen geraakt en stond op het punt helemaal te worden verlaten, toen ik in Franzos' novelle Markttag in Barnow⁽⁵⁾ die mij helemaal uit het geheugen was gegaan, het volgende las: ‘Da sind unsere Hunde in Ostgalizien andere Kerle, die wedeln selten, sie bellen selten, aber wehe dem, der ihnen zwischen die Zähne kommt. Darum liebt und hegt der Ruthene seine Hunde sehr und gibt ihnen oft die saftigsten Namen, zum Beispiel “Ljach” oder “Moskal”. Das sind etwas eigentümliche Namen, denn “Ljach” heiszt Pole und “Moskal” Moskowiter, Groszrusse. Eigentümliche Namen! So entlädt sich im Unscheinbarsten der dumpfe, ohnmächtige, vielhundertjährige Groll eines grausam vertretenen Volkstums, und es ist im Grunde nicht blosz eine sonderbare, sondern auch eine sehr traurige Geschichte, die der Hundenamen in Ostgalizien!’

U kunt mij natuurlijk opwerpen dat de behandeling van deze honden in Galicië en in Vlaanderen zeer verschillend is, maar aan de naamgeving ligt m.i. toch één en zelfde oorsprong ten gronde.

In Oostgalicië ging het hem tegen de buitenlandse, in Vlaanderen tegen de inheemse verdrukker. Mijn verklaring vond helemaal toevallig een stevige steun in Franzos' besluit.

Wie kent gelijkaardige voorbeelden uit andere landen? Zou het niet de moeite lonen in Vlaanderen een inventaris op te maken van de gebruikelijke huisdiernamen, o.m. die van koeien en paarden en vooral van de laatste, waarvan het aantal in de jongste vijftig jaar al aanzienlijk is geslonken.

Bosvoorde.

Willem Pée

(5) Vom Don zur Donau - Neue Kulturbilder aus Halb-Asien, dritte Auflage, Bd. I, 1912, blz. 7.