Naamkunde. Jaargang 1

[p. 119]

De rol van de plaatsnamen en de heiligennamen in de volksgeneeskunde.

What's in a name?

Volgens bepaalde opvattingen van onderontwikkelde volkeren of volksklassen kan in een naam een geheimzinnige macht verborgen liggen⁽¹⁾. Van die opvattingen vinden we, ook in onze gewesten, sporen terug in de namen betreffende bedevaarten tegen ziekten van mens en dier.

Uit een verwantschap, slechts verre verwantschap soms, van een plaatsnaam en de volksnaam van een kwaal of ziekte, wordt besloten tot een mogelijke beïnvloeding van beide⁽²⁾.

Denderwindeke (O 63)⁽³⁾, in de volksmond Windeike. - In een kappelletje van de wijk: de Zeven Wegen, gaat men eieren offeren ter genezing van de kippen die windeieren leggen⁽⁴⁾.

Haren, vroeger een afzonderlijke gemeente, sedert 1921 ingelijfd bij Brussel (P 65). - Naar Haren gaat men beewegen tegen de haarworm (dauwworm, herpes). In de parochiekerk aldaar wordt de H. Elisabeth aangeroepen⁽⁵⁾.

Kobbegem (O 163). - Naar Kobbegem gaat men beewegen voor ‘de kop’ (het hoofd), tegen de hoofdpijn dus. In de parochiekerk wordt de H. Gaugericus aangeroepen⁽⁶⁾.

De Kop, wijk van de stad Lokeren (I 208). - Tegen hoofdpijn

(1) W. Schmidt, Der Name, die Bedeutung des Namens in Kult und Aberglaube. Darmstadt, 1912.

(2) R. van der Linden, Bedevaartvaantjes in Oost-Vlaanderen. Ledeberg, 1958, p. 63. Zie ook A. de Cock, Volksgeneeskunde in Vlaanderen. Gent, 1891, p. 40.

(3) De letters en cijfers achter de plaatsnamen zijn die van het Systematisch en Alfabetisch register van plaatsnamen voor Nederland... Amsterdam-Antwerpen, 1962.

(4) R. van der Linden, a.w., p. 63.

(5) J. van Haver, Volksbedevaarten tegen ziekten van mens en dier in West-Brabant, in De Brabantsche Folklore, 1949, p. 41. - J. Geussens (O. de Wit), Volksbeewegen voor ziekten van mens en dier (arrondissement Mechelen). Antwerpen, 1947, p. 43. - G. de Schrijver, Volksbedevaarten tegen ziekte van mens en dier in het bestuurlijk arrondissement Aalst. 1954 (typoscript).

(6) J. van Haver, a.w., p. 64.

[p. 120]

gaan de gelovigen uit het Waasland ter bedevaart naar O.-L.-Vrouw in de Kopkapel⁽⁶⁾.

Lede (O 46), in de volksmond Lee. - Uit het Waasland komt men beewegen naar ‘Lee’ tegen pijn in de ‘leen’ (in de lenden)⁽⁷⁾.

Oudenberg, wijk van Geeraardsbergen (O 228). - Naar Oudenberg gaat men beewegen voor de kinderen die ‘den ouden man’ (rachitis) hebben⁽⁸⁾.

Rozebeke (O 120) in Oost-Vlaanderen, Oostrozebeke (O 4) en Westrozebeke (N 36) in West-Vlaanderen. - Deze verschillende Rozebeken oefenen een grote aantrekkingskracht uit als bedevaartoorden tegen de roos (erysipelas)⁽⁹⁾.

Sint-Joris-ten-Distel (I 184). - In deze gemeente gaat men Sint Joris aanroepen tegen ‘de distel’ (psoriasis)⁽¹⁰⁾. De parochie Sint-Joris werd in 1242 opgericht door de bisschop van Doornik op de plaats ‘Diessele’, naam later vervormd tot Distel⁽¹¹⁾.

Zulte (O 12). - Naar Zulte gaat men beewegen tegen het zilt (eczema), in het Zuid-Vlaams dialect ook ‘'t zult’ genoemd⁽¹²⁾.

Een merkwaardig geval is de plaatsnaam Blaasveld (K 321). - Op deze plaats wordt de H. Blasius aangeroepen tegen ‘de blazerus’ (impetigo)⁽¹³⁾. Is de toevlucht van de zieken hier dubbel gemotiveerd én door de plaatsnaam en door de naam van de heilige?

* * *

Naast de opvatting betreffende de invloed van de naam van de gemeente op de mogelijke genezing van een gelijknamige ziekte, constateren we een gelijkwaardige opvatting in verband met de namen van bepaalde heiligen of van bepaalde heilige voorwerpen op sommige ziekten. Evenals bij de plaatsnamen moeten we hier ook

(6) Fr. de Wreede, Volksbedevaarten voor kwalen van mens en vee in het Land van Waas en in het land tussen Durme en Schelde. Leuven, 1938 (typoscript). - Volkskunde-Atlas voor Nederland en Vlaams-België. Aflevering III, Commentaar (Antwerpen, 1968), p. 40, noot 37.

(7) De Wreede, a.w., p. 97.

(8) De Schrijver, a.w., p. 2. - R. van der Linden, a.w., p. 145.

(9) Volkskunde-Atlas, a.w., III, p. 61-62.

(10) G. Ampe, Volksbedevaarten tegen ziekten van mens en dier in de bestuurlijke arrondissementen Tielt en Roeselare (Leuven, 1951) (typoscript), p. 26.

(11) Dit is West-Vlaanderen. 3 dln. (Sint-Andries, 1959-1962), deel III, p. 1759.

(12) G. Ampe, a.w., p. 25. - Van der Linden, a.w., p. 343.

(13) Geussens, a.w., p. 39.

[p. 121]

rekening houden met de dialektische benamingen van de heiligen en van de ziekten.

H. Amandus. - ‘Den a man’ is de gewestelijke naam voor ‘de oude man’, de volksbenaming van de kinderziekte: rachitis. De H. Amandus wordt dan ook in Elingen (O 253), Kortenberg (P 56) en Strombeek (P 59) aangeroepen tegen ‘den a man’.⁽¹⁴⁾

H. Blazerus. - Zoals we reeds gezien hebben in verband met de plaatsnaam Blaasveld (K 321) wordt deze heilige aangeroepen tegen de ‘blazerus’ (impetigo). Dit geldt voor een twintigtal plaatsen in Vlaanderen en in de provincies Antwerpen en Brabant.⁽¹⁵⁾ Dit geldt echter niet voor de provincie Limburg, waar de dialectische benamingen van deze ziekte, in Noord-Limburg ‘kretsel’ en in Zuid-Limburg ‘krabben’ heet. Voor ‘kretsel’ en ‘krabben’ aanroept men aldaar de H. Laurentius, de heilige voorgesteld met zijn marteltuig, een rooster, en algemeen aangezien als de beschermheilige tegen de ‘brand’.⁽¹⁶⁾

H. Bloed. - Het H. Bloed wordt in het Vlaamse Land vooral vereerd te Brugge (H 36) en te Hoogstraten (K 207) waar de bedevaarders, van wijd en zijd, genezing komen afsmeken van alle soorten bloedziekten.⁽¹⁷⁾

H. Haar. - Zoals men in het Brabantse ter bedevaart trekt naar Haren, tegen de haarworm, zo ging men vroeger in Zuid-Vlaanderen ter bedevaart naar het H. Haar te Kortrijk (N 141) ter genezing van de ziekten van het haar.⁽¹⁸⁾

H. Lambertus. - ‘Lam’-bertus is een aangewezen beschermheilige tegen de ‘lam’-heid; hij wordt dan ook op verschillende plaatsen aangeroepen tegen deze kwaal o.m. te Denderleeuw en te Parike.⁽¹⁹⁾

(14) Van Haver, a.w., p. 100. - H. Holvoet-De Wit, Volksbeewegen tegen ziekten van mensch en dier tuschen Zenne en Dijle, in: De Brabantsche Folklore XXIII (1951), p. 45.

(15) Ampe, a.w., p. 17. - Geussens, a.w., p. 39. - M. Goossens, Volksbedevaarten voor ziekten van mensch en vee in het arrondissement Antwerpen (Leuven, 1937) (typoscript), p. 28. - L. Schroëter, Volksbedevaarten voor ziekten van mens en dier in 't arrondissement Turnhout (Leuven, 1937) (typoscript), p. 31. - Holvoet-De Wit, a.w., p. 49. - R. de Vleeschauwer, Volksbeewegen tegen ziekten van mens en dier in het bestuurlijk arrondissement Oudenaarde (Leuven, 1948) (typoscript), p. 45. - De Wreede, a.w., p. 38.

(16) J. Cordie, Volksbedevaarten tegen kwaal van mensch en vee in Limburg (Leuven, 1943) (typoscript), p. 40.

(17) De Schrijver, a.w., p. 153. - Schroëter, a.w., p. 50.

(18) De Vleeschauwer, a.w., p. 74.

(19) De Schrijver, a.w., p. 142. - De Vleeschauwer, a.w., p. 137.

[p. 122]

H. Leonardus. - Zijn naam werd in de volksmond vervormd tot Sint Leenaarts en hij wordt dan ook aangeroepen tegen de ziekten van de lenden, ‘de Leen’.⁽²⁰⁾ De naam van de heilige is ook overgegaan op de voornaamste bedevaartplaats te zijner ere in de Noorder Kempen: Sint-Lenaarts (K 209).

De Drie Maagden. - Hiermede zijn bedoeld de drie legendarische gezusters Bertilia, Eutropia en Genoveva, respectievelijk vereerd te Brustem (p 178), Rijkel (P 189) en Zepperen (P 177). In het oosten van ons land zijn deze drie maagden de beschermheiligen bij uitstek tegen de ziekten van de maag.⁽²¹⁾

H. Roza. - Zoals de plaatsen Rozebeke, Oost- en West-Rozebeke in het westen van België belangrijke toevluchtoorden zijn tegen de roos, zo is de H. Roza, in Limburg⁽²²⁾ de grote toevlucht van de rooslijders. Ter genezing van de roos wordt de H. Roza aangeroepen te Tongeren (Q 162), te Grote-Grogel (L 356), te Opoeteren (L 415), te Sittard (Q 20), te Hasselt (Q 2), te Mettekoven (P 193), te Borgloon (Q 156) en te Sibbe-Valkenburg (Q 101a). Zij wordt uitzonderlijk ook nog aangeroepen tegen de roos te Houtem bij Veurne (H 87) en te Kortrijk (N 141).

* * *

De ziekten die genoemd worden naar de naam van een heilige, vormen een andere band tussen de heiligen en de genezing van de ziekten. Voor het Vlaamse Land vonden we volgende benamingen van ziekten:

Sint-Antonius-Vuur. - In West-Vlaanderen spreekt men ook van het Toniusvuur.⁽²³⁾ Met deze naam is zowel het grangreen als de gordelroos bedoeld (ignis sacer, zona, herpes zoster). Deze ziekten komen voor bij mens en dier maar het is vooral voor het ‘vuur’ bij de mens dat, het gehele land door, de H. Antonius-Abt ter hulp ge-

(20) De Schrijver, a.w., p. 141.

(21) Cordie, a.w., p. 113. - Schroëter, a.w., p. 32. - Geussens, a.w., p. 65. - Van Haver, a.w., p. 100. - Holvoet-De Wit, a.w., p. 76. - J. Sannen, Volksbedevaarten tegen kwaal van mensch en vee in Oost-Brabant, in De Brabantse Folklore, XXII (1950), p. 351.

(22) Cordie, a.w., p. 55.

(23) Ampe, a.w., p. 46b.

[p. 123]

roepen wordt.⁽²⁴⁾ In Frankrijk kende men ‘le mal saint-Antoine’ of ‘le feu saint-Antoine’ reeds in de middeleeuwen.⁽²⁵⁾

Bernardusvuur. - Ongeveer synoniem van Antoniusvuur. In het land van Aalst wordt het door de volksmond beschreven als ‘een roodblauwe zich verplaatsende roos’, het vormt stralen, geen vlekken op de huid.⁽²⁶⁾ In het aanpalende West-Brabant, spreekt men van een uitslag met rode vlekken in tegenstelling met de huiduitslag met blauwe vlekken die aldaar sint-Antonius-vuur genoemd wordt.⁽²⁷⁾

Corneliusziekte. - Met deze naam hoorde J. van Haver, in Hekelgem, de stuipen (convulsies) aanduiden.⁽²⁸⁾ De H. Cornelius is in het Vlaamse Land de belangrijkste beschermheilige tegen deze ziekte.

Katrienewiel. - Een huidziekte, de ringworm (psoriasis), wordt in het Vlaamse land aangeduid met de naam van de H. Katerina⁽²⁹⁾, die steeds afgebeeld wordt met een wiel of een half wiel, haar marteltuig. In het Land van Waas, worden of werden ook bepaalde ziekten van de klavers en van het vlas ‘katrienewiel’ genoemd, men bedoelde plekken klavers of vlas die wegkwijnden.⁽³⁰⁾

Sint-Laureisvuur. - Is in het noordelijk gedeelte van het Waasland de naam voor ‘de varkenspest’ die overal elders meestal het Sint-Antoniusvuur genoemd wordt.⁽³¹⁾

Sint-Laurentiusblaren. - Tegen brand en blaren (impetigo), in de volksmond ‘Laureisblaren’ genoemd, wordt te Wielsbeke (O 76), Poesele (I 232) en te Klerken (N 28) S. Laurentius aangeroepen.⁽³²⁾

Sint-Markoen. - ‘Het sinte-Markoen’ was in gans het Vlaamse Land, tot het begin van deze eeuw, de algemeen gangbare naam van het koningszeer (scrofulosis). Tegen deze ziekte, een kwaadaardig

(24) Geussens, a.w., p. 84. - Van Haver, a.w., p. 84. - Holvoet-De Wit, a.w., p. 65. - Sannen, a.w., p. 390. - De Schrijver, a.w., p. 88. - De Vleeschauwer, a.w., p. 160. - De Wreede, a.w., p. 182.

(25) E. von Kraemer, Les maladies désignées par le nom d'un saint (Helsingfors, 1949), p. 11-19.

(26) Van Haver, a.w., p. 18 en 62.

(27) De Schrijver, a.w., p. 86 en 214.

(28) Van Haver, a.w., p. 86.

(29) Ampe, a.w., p. 23. - Cordie, a.w., p. 51. - Geussens, a.w., p. 41. - Goossens, a.w., p. 29. - Van Haver, a.w., p. 35. - Holvoet-De Wit, a.w., p. 58. - Sannen, a.w., p. 47. - Schroëter, a.w., p. 32. - De Schrijver, a.w., p. 80. - De Vleeschauwer, a.w., p. 70 en 208.

(30) De Wreede, a.w., p. 48-49.

(31) De Wreede, a.w., p. 182.

(32) Ampe, a.w., p. 17.

[p. 124]

keelgezwel, dat slechts nog uiterst zelden voorkomt, werd algemeen de H. Markulfus aangeroepen, in de volksmond: Sint Markoen.⁽³³⁾

Sint-Pietersbanden. - Tegen een huidziekte die ‘banden’ vormt op armen en benen, wordt in de streek tussen Mechelen en Dendermonde de H. Petrus aangeroepen.⁽³⁴⁾

* * *

Verschillende ziekten worden aangeduid met de naam van de plaats waar men moet heengaan om genezing van die bepaalde ziekte te bekomen. In de opvatting van vele lieden is de naam van de plaats belangrijker dan de naam van de heilige die men op die plaats gaat aanroepen. Bij het onderzoek van de volksbedevaarten is gebleken dat vele zegslieden goed weten waar, op welke plaats dus, dat de patient genezing kan vinden, maar dat de naam van de heilige die op die plaats vereerd wordt hun onbekend is.⁽³⁵⁾ We laten hier enkele namen van ziekten volgen aangeduid met een plaatsnaam:

Dat varken heeft van Binkom. Dit betekent dat het varken lijdt aan een ziekte die kleine rode vlekken veroorzaakt op de huid, en dat men voor genezing van dit dier naar Binkom (P 95) moet gaan alwaar de H. Rochus vereerd wordt.⁽³⁶⁾

Van Boutersem hebben. - Wordt gezegd van een varken dat opgezwollen en verlamde poten vertoont. Te Boutersem (P 102) wordt de H. Elarius aangeroepen.⁽³⁷⁾

Van Brustem hebben. - Wordt gezegd van een kind lijdende aan rachitis. In de kerk van Brustem (P 178) wordt de H. Bertilia aangeroepen.⁽³⁸⁾

Wanneer men zegt: dat kind heeft van Sinter Goelen wordt hiermede niet de H. Gudula bedoeld als beschermheilige, maar wordt de plaats bedoeld waar men de H. Laurentius moet aanroepen tegen brand en andere huidziekten, namelijk de St.-Gudulakerk te Brussel.⁽³⁹⁾

Van Koetteur hebben. - Rachitis, te Couture-St.-Germain in het

(33) Ampe, a.w., p. 48. - Geussens, a.w., p. 74. - Holvoet-De Wit, a.w., p. 374. - Sannen, a.w., p. 111. - Schroëter, a.w., p. 57. - De Vleeschauwer, a.w., p. 162.

(34) Geussens, a.w., p. 32.

(35) Van Haver, a.w., p. 42 en 98. - De Schrijver, a.w., p. 213.

(36) Sannen, a.w., p. 389.

(37) Sannen, a.w., p. 388.

(38) Sannen, a.w., p. 311.

(39) Holvoet-De Wit, a.w., p. 52.

[p. 125]

Walenland wordt de H. Germanus aangeroepen tegen deze ziekte.⁽⁴⁰⁾

Van Sinte-Katherina-Houtem. - Dit wordt gezegd van mens of dier lijdende aan psoriasis, het ‘katrienewiel’. Te Sint-Katherina-Houtem (P 152b) wordt natuurlijk de H. Katerina vereerd.⁽⁴¹⁾

Van Peutie. - Een kind met slappe beentjes ‘heeft van Peutie’. In Vlaams Brabant gaat men St. Leonardus aanroepen te Peutie (P 11).⁽⁴²⁾

Steenhuffel in de mond hebben. - Dit wordt gezegd van personen die lijden aan de spruw. Te Steenhuffel (O 67) gaat men de H. Genoveva aanroepen.⁽⁴³⁾

Van Strombeek. - Het kindeke heeft van Strombeek zegt men als het lijdt aan rachitis. Te Strombeek (P 59) gaat men hiervoor de hulp afsmeken van de H. Amandus.⁽⁴⁴⁾

Rappen van Viane. - Te Viane (O 271) wordt de H. Damianus aangeroepen tegen ‘rappen’, een huidziekte die korsten veroorzaakt.⁽⁴⁵⁾

Van Zelk. - Een varken heeft van Zelk wanneer het ‘rappen’ vertoont aan ogen en poten. Zelk is een gehucht van Halen (P 48) waar de H. Pancratius vereerd wordt.⁽⁴⁶⁾

Van Zuurbemde. - Een kind heeft van Zuurbemde wanneer het lijdt aan de ringworm. Te Zuurbemde (P 99b) wordt de H. Katerina aangeroepen, zoals op talrijke andere plaatsen in België, tegen de ringworm.⁽⁴⁷⁾

* * *

Gaat men ter bedevaart naar een of andere heilige dan zijn er ter plaatse meestal verschillende voorschriften na te leven. Een van deze voorschriften is de ‘ommegang’: drie maal omheen het beeld gaan, omheen de kerk of de kapel gaan, of de ‘grote ommegang’ doen, dat is al biddend, een weg afleggen doorheen de velden, gewoonlijk dezelfde weg die ook de processie volgt bij de plechtige feestdagen.⁽⁴⁸⁾

(40) Holvoet-De Wit, a.w., p. 47.

(41) Sannen, a.w., p. 389.

(42) Holvoet-De Wit, a.w., p. 44. - Sannen, a.w., p. 378.

(43) Van Haver, a.w., p. 43.

(44) Holvoet-De Wit, a.w., p. 47.

(45) De Schrijver, a.w., p. 65-66.

(46) Sannen, a.w., p. 388.

(47) Sannen, a.w., p. 337.

(48) Volkskunde-Atlas, a.w., III, zie registers p. 105.

[p. 126]

Aan deze ommegangen, ook ‘weg om’ genoemd, is meestal ook een naam verbonden, de naam van de heilige ter wiens ere men de ommegang doet. Uit de hierboven vermelde bronnen hebben we o.m. de volgende namen van ommegangen genoteerd: De St.-Cornelisweg te Brussegem en te St.-Pieters-Leeuw; de Katrieneweg te Merchtem; de Laurentiusweg te Wolvertem; de Kwintinusweg te Impde; de St.-Lenaartsweg te Zoutleeuw; de St.-Paulusweg te Opwijk; de St.-Pietersweg te Mazenzele; de Remigiusweg te Wambeek; de St.-Salvatorsweg te Borgt-Grimbergen; de St.-Servaasweg te Wemmel.

Een ander voorschrift bestaat er in water te putten uit een bron toegewijd aan de heilige. Vooral in het heuvelachtige Brabant treft men vele bronnen aan, ter plaatse meestal ‘borre’ of ‘borreke’ genaamd. We noteerden volgende namen: de Amandusborre te Kortenberg (bestaat niet meer), de Antoontjesbron te Kraainem en te Okegem, de Berlindisput te Meerbeke, de Bernardusbron te Steenokkerzeel, het St.-Elisabethborreke te Haren, de Genovevabron te Oplinter en te Steenhuffel, de Gertrudisbron te Hendriekenvoort, het borreke van Lambertus te Beersel en te Denderwindeke, het Laurentiusborreke te Dworp, het beurreke van Livinus te St.-Lievens-Esse, het St.-Odradaputteke te Balen, de St.-Salvatorsbron te Hakendover, de Veronusborre te Lembeek en de St.-Wivinabron te Groot-Bijgaarden.

Uit vele bedevaartplaatsen, vooral uit Oost- en West-Vlaanderen, brengt men gewijd brood mede. Zo spreekt men van St.-Antoniusbroodjes St.-Bernardusbroodjes, St.-Cunerabroodjes, St.-Elooibroodjes, St. Hubertusbrood en St.-Nikolaasbroodjes.

‘What's in a name?’. In al de opgesomde voorbeelden reikt de functie van de naam verder dan de aanduiding van een personage, van een plaats, van een gebruik of van een voorwerp. Bij het gebruik van de opgesomde benamingen wordt tevens ook gezinspeeld op de genezende functie van het genoemde, op de macht die in de naam verborgen ligt.

Antwerpen.

Maurits de Meyer.