Merlyn. Jaargang 3

[p. 243]

Raadselachtigheid en onvolledigheid in enkele gedichten van Hendrik de Vries
W.A. Wilmink

Onder de dichters die erin slagen de stad te ontwijken, zonder te vervallen tot krinkelende wrinkelende waterdingen, is Hendrik de Vries een der meest markante. Het werd zijn lot, het heldere Groningse landschap te comprimeren tot een van onheilspellende vogels vervulde woestenij. En dat deel van zijn poëzie, dat uitmondt in de verzamelbundel ‘Nergal’ (1937), die verzen, waarin alles nog obsessie is wat later, in ‘Toovertuin’, tot een spelvorm zal zijn herleid, maakt daarbij de indruk, ontoegankelijker te zijn dan enige woestenij. Toch staan er in ‘Nergal’ wel gedichten die betrekkelijk eenvoudig zijn van vorm en formulering, en daarvan wil ik er drie bespreken, namelijk ‘Mijn broer’ en twee nocturnes.

Het gedicht ‘Mijn broer’ citeer ik in de vorm waarin het in ‘Nergal’, en daarvoor al, in het duistere boekje ‘De nacht’ (1920), werd opgenomen.

Mijn broer, gij leedt
Een einde, waar geen mensch van weet.
Vaak ligt gij naast mij, vaag, en ik
Begrijp het slecht, en tast en schrik.

De weg met iepen liept gij langs.
De vogels riepen laat. Iets bangs
Vervolgde ons beiden. Toch woudt gij
Alleen gaan door de woestenij.

[p. 244]

 

Wij sliepen deze nacht weer saam.

 

Uw hart sloeg naast mij. 'k Sprak uw naam

 

En vroeg, waarheen gij gingt.

 

Het antwoord was:

 

‘...Te vreeselijk om zich in te verdiepen.

 

Zie: 't Gras

 

Ligt weder dicht met iepen

 

Omkringd’.

Wat ik na eerste lezing uit dit gedicht begreep, weet ik niet meer, maar ik denk dat het overeenkomt met wat u er uit leest, en is samen te vatten op deze wijze:

Het gedicht beschrijft een uit vele ontmoetingen met een gestorven broer. Dit soort dingen ligt in de marge van onze ervaring, althans van wat wij ervaren als wij wakker zijn. Toch staat het een interpretatie niet in de weg. Alles is duidelijk in dit gedicht, behalve wat de broer zegt. De woorden van de broer zijn onbegrijpelijk.

Nu kan het zijn dat men daarmee geen genoegen neemt, en gaat zoeken naar de oplossing van dat raadsel. Naar een antwoord op de vraag ‘waarheen gij gingt’, de vraag naar het einde dat de broer leed. In die richting is blijkbaar gezocht zowel door Ter Braak als door Vestdijk. En door beiden tevergeefs, zoals zij zelf meedelen.

Ter Braak schrijft over ‘Mijn broer’: ‘Ik kan de indruk, die dit “onbegrijpelijke” gedicht op mij maakt, bij analyse achteraf niet anders verklaren dan uit de onmenselijke gestalte van die broer, die in zijn geïsoleerdheid een natuurelement wordt, “waar geen mensch van weet”; een stuk gras, weder omkringd met iepen; de herinnering aan een zich herhalend iepenvisioen uit een droom, geassocieerd met een benauwende, maar van alle psychologische motivering ontdane verhouding tot een dier wezens, die ons van nature het naast staan en het vreemdst zijn: de broer.’ (Verzameld werk, deel 6, Amsterdam 1950, blz. 436.) Vestdijk komt, als hij een onderscheid maakt binnen de poëzie die in ‘Nergal’ werd geplaatst, over ‘Mijn broer’ te spreken: hij onderscheidt ‘“expressionistische” fantasmen’ en ‘kale en huiveringwekkende droomballaden en nocturnes, waar zelfs in het persoonlijkste gedicht het allerpersoonlijkste altijd koppig wordt verzwegen (vgl. het beroemde “Mijn broer”, een geval van misdaad of afdwaling, dat niemand ooit bevredigend heeft weten te verklaren)’. (Voor en na de explosie, Den Haag 1960, blz. 52.) Wat is er met die broer gebeurd? Is hij een stuk gras geworden? Is hij

[p. 245]

verdwaald? Vermoord? Misschien hebben de iepen hem vermoord: men zou uit ‘weder’ in de voorlaatste regel het gegeven kunnen halen dat een bepaald stuk gras soms dicht door iepen omkringd is en soms niet, dat dus de iepen in staat zijn zich te verplaatsen. Of gebruikt de broer het woord ‘weder’ omdat het visioen zich herhaalt - pas dan, als het visioen zich herhaalt? Ter Braak lijkt dit laatste te suggereren: ‘een zich herhalend iepenvisioen uit een droom’. Dit zou betekenen dat de broer zei: het gaat me nog net zo als bij mijn vorige posthume bezoek. Uit wat we er in dit gedicht over te weten komen, lijkt het mij aanvaardbaarder, dat al de ontmoetingen met de gestorven broer identiek zijn, dat de ik in al die samenkomsten, met voor hem als inzet de oplossing van de vraag ‘waarheen gij gingt’, op die vraag hetzelfde antwoord krijgt.

De ik zoekt het raadsel op te lossen van de dood van zijn broer. En hij krijgt dan een antwoord waarin, met het woord ‘weder’, wordt verwezen naar iets van vroeger: niet, zoals we zagen, naar iets dat zich na de dood van de broer voordeed, maar naar iets dat vóor of tijdens het laatste bijeenzijn van de ik en de nog niet gestorven broer ‘ook zo was’. Nu deelt het gedicht alleen over dat laatste bijeenzijn iets mee. Er was toen een ‘weg met iepen’. Ziet de broer in wat in feite een weg met iepen was, een kring van iepen om het gras? Er is te weinig overeenkomst tussen die gegevens dan dat we genoegen kunnen nemen met een vereenzelviging van het een met het ander. Mijn aanvankelijke interpretatie: ‘de dode ziet de weg, die een grasweg is, als een kring, waarbinnen hij eeuwig zal moeten dolen’, komt mij dan ook voor als met de haren erbij gesleept.

‘Weer’ (vs. 9) verwijst naar ‘Vaak ligt gij naast mij’. ‘Weder’ in de voorlaatste regel zou naar vs. 5 kunnen verwijzen, ware het niet dat de situatie van die regel een zo totaal andere is dan die van de slotregels, dat er zoals wij zagen een goocheltruc voor nodig is om de twee te vereenzelvigen.

Is het dan inderdaad zo, dat de iepen zich verplaatsen? Dat dus ‘weder’ betrekking heeft op iets dat in de slotregels zelf geïmpliceerd wordt? Misschien gaat de kring van iepen open en dicht, sluit hij zich weer terwijl de broer nog spreekt, en verspert aldus de verdere communicatie.

Of misschien is er een graf gedolven en weer dichtgemaakt, is er in dit gedicht iets dergelijks als in die nocturne, waarin sprake is van nieuw onkruid over de plek van een misdaad. Ik citeer dit gedicht uit ‘Nergal’:

[p. 246]

Nocturne

 

Wanneer ik zoek met een licht

 

Waar hij 't laatste gewandeld heeft,

 

Komt altijd weer zijn gezicht

 

Naar mijn lantaarn toegezweefd.

 

Zacht gebogen, zijn oogen dicht,

 

En bloed op de mond gekleefd,

 

Gaat het mee, tot het zwicht achter 't hek

 

Langs de berm die de poel omgeeft

 

Waar nieuw onkruid, slicht over de plek

 

Van de misdaad, zijn sterbloei weeft.

Gebrek aan gegevens maakt het vinden van samenhang altijd gemakkelijk: gaat ook dit gedicht over de broer? We zouden dan heel wat meer weten - ware het niet dat in ‘Mijn broer’ komma noch versregelwit staat na het woord ‘dicht’, zodat we wel moeten concluderen dat het niet ‘Gras’ maar ‘Omkringd’ nader bepaalt. Waarmee het dichtgemaakte graf uit ‘Mijn broer’ is geëlimineerd.

Waar bevindt zich eigenlijk het in de nocturne genoemde nieuwe onkruid? Bij poel of berm of hek? Of moeten we lezen: daar, waar nieuw onkruid...? Vestdijks uitspraak dat ‘zelfs in het persoonlijkste gedicht het allerpersoonlijkste altijd koppig wordt verzwegen’, lijkt te worden bevestigd waar de dichter ons doelloos naar het nieuwe onkruid laat zoeken, en eigenlijk ook in de verwijzing die met ‘weder’ wordt gegeven: de slotregels hebben natuurlijk betrekking op de een of andere herinnering, waarover ons alle informatie wordt onthouden.

Hendrik de Vries heeft na de oorlog jeugdherinneringen op rijm gezet. Hij vertelt dan van een wandeling in zijn kindertijd, met zijn iets oudere broertje langs een weg. En het broertje legt hem uit ‘hoe het zijn zou, de laatste dagen’, en maakt er een mooi griezelverhaal van. Misschien is het wel die herinnering, waar de slotregels van ‘Mijn broer’ betrekking op hebben.

In het voorgaande ben ik ervan uitgegaan dat de ik de woorden van zijn broer begrijpt, en dat zij hem de oplossing geven voor het raadsel van dat ‘einde, waar geen mensch van weet’. Dat uitgangspunt is niet juist: de nacht dat de ik naast de gestorven broer slaapt, is er een uit vele

[p. 247]

(‘Wij sliepen deze nacht weer saam’), de vraag naar het einde van de broer wordt steeds weer gesteld, het antwoord is steeds hetzelfde, en uit ‘Vaak ligt gij naast mij’, ‘bij dag’ tegen de gestorvene gezegd, blijkt, dat die reeks van ontmoetingen met als doel de ontknoping van het raadsel nog niet is voltooid. Het allerpersoonlijkste wordt verzwegen, niet door de ik, maar door de broer. Niet de communicatie tussen de dichter en zijn lezers, maar die tussen de broer en de ik raakt versperd, en de ik bevindt zich tegenover de vier slotregels in dezelfde positie als wij: niet in die van dichter, maar in die van interpretator, die er op los kan fantaseren zoals wij dat hierboven deden, en al evenmin als wij uitsluitsel krijgt.

Dat de broer en de ik van elkaar verwijderd raken, wordt bevestigd door ‘Het antwoord’ (in plaats van ‘Uw antwoord’) en door ‘om zich in te verdiepen’ (in plaats van ‘om u in te verdiepen’). Het is een vervreemdende verschijning, die tot de ik de orakeltaal van de slotregels spreekt, een ander dan hij tot wie de ik zich wendt vanaf de eerste regel van het gedicht.

Misschien is dit alles nog duidelijker in de vorm waarin ‘Mijn broer’ voor het eerst gepubliceerd werd (‘Het getij’, 1919): ‘Het antwoord was’ staat daar tussen twee regels wit, en in het antwoord zelf duiden de in onze versie grotendeels weggewerkte stippeltjes op het bij vlagen tot stand komen van het contact.

Het stadium van interpretatie waar Ter Braak en Vestdijk, en met hen waarschijnlijk menige andere geïntrigeerde lezer, zijn gestrand, zijn wij voorbij, nu we weten dat ‘waar geen mensch van weet’ ook de ik betreft, en dat men daarom het gedicht bevredigend kan verklaren zonder een oplossing te geven voor het raadsel van dat einde, dat de broer heeft geleden.

Nu weten we dan eindelijk dat alles in het gedicht duidelijk is, behalve de woorden van de broer: die zijn onbegrijpelijk. En daarmee zijn we terug waar iedereen al was, hebben we een verklaring gevonden voor wat we van het begin af aan eigenlijk al wisten.

Ter Braak deelt, zoals wij zagen, over ‘Mijn broer’ mee, dat het gedicht hem een realisatie toelijkt van iets in de verhouding tussen twee broers. Men zou uit zijn woorden kunnen concluderen dat hij niet gelooft, dat het hier werkelijk om de dood van een broer gaat. En inderdaad: de broers van Hendrik de Vries waren beiden in leven, toen hij dit gedicht schreef. Maar er is niets in de tekst, dat ons naar dit biografische gegeven toestuurt. Ter Braak is hier niet aan het interpreteren, maar aan

[p. 248]

het duiden, want de vraag, wat iemand er toe brengt een levend familielid als gestorven te beschrijven, is een vraag niet naar het hoe, maar naar het waarom van de tekst.

Behalve de reeds geciteerde, is er in ‘Nergal’ nog een nocturne die sterk aan ‘Mijn broer’ doet denken:

Ik zag hem. Zijn gezicht was grauw beschreid.
Hij heeft mij aangesproken.
Hij heeft mij bij de hand geleid.
Hij liet mij binnen en heeft licht ontstoken.
Hier zit ik. Het getik der klok verbeidt
Nog steeds de dag, die half schijnt aangebroken,
Een lijkig vaal, dat alles overspreidt,
Een schrik, ondraaglijk, als de schrik voor spoken.

Men kan zich afvragen waarom ons de schrik wordt duidelijk gemaakt door de woorden ‘als de schrik voor spoken’: wat maakt die geestverschijning, die er ineens niet meer is, zonder dat van zijn verdwijning melding is gemaakt, tot iets anders dan tot een... geestverschijning? De relatie die de ik met hem heeft? Die wordt verzwegen, en daarom geldt de uitspraak van Vestdijk over het allerpersoonlijkste, dat ons wordt onthouden, wèl voor dit gedicht: hier is het de dichter, en geen ander, die informatie achterhoudt.