Merlyn. Jaargang 3

[p. 153]

Wat werd ontvloden?
F. Balk-Smit Duyzentkunst

Naar aanleiding van ‘Wanneer was toen?’ (H.U. Jessurun d'Oliveira, Merlyn 3/1, p. 38-47) wijs ik op enkele punten pleitend vóór de door d'Oliveira verworpen interpretatie: ‘Ze verwijst naar de huizen’, en tegen: ‘ze verwijst naar de dood’.

1. Zoals d'Oliveira zelf opmerkt ‘doet het voornaamwoord als enkelvoud... niet geheel korrekt, zelfs dialektachtig aan.’ Dit weegt des te zwaarder daar het vers zulke van de spreektaal verwijderde termen bevalt als ‘eender’, ‘daarneven’, ‘nabijer’, ‘ontvlood’ en ‘imminente’, en ook door andere eigenschappen verre van ‘dialektachtig aandoet’.

2. Dat het ‘wat natuurlijker (zou zijn) om aan te nemen dat de figuur in het gedicht getracht heeft de dood of de zekerheid van de onontkoombaar naderende dood te ontlopen, dan dat hij de huizen, meervoud nog wel, zou zijn ontvlucht, nu er geen enkele beweegreden voor deze vlucht wordt aangegeven.’, is hoogst aanvechtbaar, tenzij die figuur een reële en snel naderende dood moest ontkomen. Daar wordt echter geen melding van gemaakt. Integendeel het gaat hier om de altijd aanwezige zekerheid van de nu eenmaal steeds naderkomende dood. Het is zinloos om díe dood te willen ontvluchten, (zoals het natuurlijk is de reële dood te willen ontvluchten, wat ook Van Eijck's tuinman doet, althans vanuit de tuinman zelf bekeken: deze ziet, paradoxaal gesproken, de dood in levende lijve voor zich).

3. Het bovenstaande wordt ondersteund doordat er staat (reg. 5.) dat de zekerheid van de dood nabijer is, d.w.z. nabijer dan toen. Die grotere afstand tot de zekerheid van de imminente dood (eenvoudig doordat men jonger is), geeft des te minder aanleiding tot vluchten. Hier komt

[p. 154]

nog bij, dat het typische ‘ik-sla-op-de-vlucht’-karakter in het archaïsche ‘ontvlieden’ zich veel minder aan de lezer opdringt dan in ‘ontvluchten’ (waarmee d'Oliveira het identificeert), zoals ook ‘vlieden’ zwakker, minder overhaast, minder bedreigd is dan ‘vluchten’ en meer de kant op gaat van het neutrale ‘zich losmaken van’. Uit al het overige blijkt dat het vertrek uit die buurt moet hebben plaats gevonden. Een soort verwijzing naar ‘nestvlieder’ is misschien niet eens ver gezocht, juist in verband met ‘huizen’, want:

4. Dat er lange tijd moet zijn verlopen tussen ‘toen’ en het impliciete nu, dat er wellicht van een zekere jeugd in ‘toen’ sprake is, wordt binnen de tekst zelf volkomen duidelijk door de eerste twee strofen: dat water, sluis en huizen ‘feitelijk onveranderd’ zijn gebleven zou na een korte spanne tijds geen verwondering wekken en een overbodige mededeling zijn.

Tenslotte zij, buiten het kader van bovenstaande argumentatie, opgemerkt, dat het eendere geruisch uitwijst naar één identiteit van in de tijd niet-onderbroken geruis, in tegenstelling tot wat d'Oliveira voor de hand achtte: ‘een eender geruisch’, dat immers ook van een andere rivier, van ander water, zou kunnen zijn.

Voorts zij vermeld, dat naar de aanwezigheid van de dood in het beschreven stukje Utrecht impliciet verwezen wordt door Alleen (reg. 5): Het noemt een uitzondering binnen de beschreven buitenwereld; deze is onveranderd in vele opzichten, alleen niet in haar relatie tot de aanwezigheid van de dood.

Naschrift

Mevrouw Balk heeft zich afgezet aan mijn twijfel om te betogen dat het wel degelijk de huizen zijn, en niet de dood, die ontvloden worden. Deze ongezochte gelegenheid om nog iets over het gedicht op te merken neem ik graag waar.

ad 1. Akkoord.

ad 2. Weliswaar is het, objektief gezien, natuurlijk zinloos de dood te willen ontvluchten, en ik zal ook niet zeggen dat het vaak lukt, maar dat

[p. 155]

neemt niet weg, dat men heel goed in paniek kan raken, of de gedachte aan de dood willen wegdringen. Aan het wegspringen voor imminente auto's heb ik echt niet gedacht. Het ontvlieden van de zekerheid van de dood mag dan verstoppertje spelen zijn, het is anderzijds ook niet duidelijk waarom nu juist deze huizen ontvloden worden. Wat is het motief?

ad 3. Ik ervaar de betekenis van ontvlieden inderdaad veel meer als ‘benen maken’ dan als een neutraal ‘zich losmaken van’ zoals mevrouw Balk (die ik wel mag identificeren met ‘de lezer’) het opvat. Het snelheidsaspekt dat n.m.m. in ontvlieden is aan te wijzen maakt van het vertrek toch zeker een overhaaste aftocht. Enfin, ik heb het woord ontvlieden zeker telkens in andere contexten aangetroffen dan mevrouw Balk. Wie heeft de verkeerde boeken gelezen?

Dat van die nestvlieder vind ik inderdaad vèrgezocht. De niet met zoveel woorden uitgesproken maar toch dragende gedachte, dat de figuur in zijn jeugd in deze buurt gewoond heeft en dat hij zich, zoals alle kinderen moeten, uit het ouderlijk milieu heeft losgemaakt, kan ik niet delen. Het meervoud ‘huizen’ is te onbepaald om er het eigen huis mee aangeduid te achten; het gaat hier om een neutrale huizenrij, zonder dat blijkt van een speciale affektieve relatie met één eruit.

ad 4. Akkoord.

Wat de slotopmerkingen betreft nog het volgende. Dat ‘een eender geruisch’ bij verder gelijkblijvende context ook de vergelijking met andere wateren zou introduceren strijd ik af. Er is geen aanleiding om het in die richting te zoeken. Het onbepaalde lidwoord geeft hier alleen aan dat de spreker zich realiseert dat de toegesprokenen het geluid niet uit eigen ervaring kennen. Het bepalend lidwoord doet een beroep op de voorkennis van de toehoorder, er wordt van hem verwacht dat hij weet over welk specifiek geruis het gaat. Toegegeven dat het als verwijzing naar De sluis maar een heel zwakke waarde heeft.

De werking van Alleen. Ik ben geneigd deze in samenhang met die van feitelijk (reg. 4) te zien. In de wereld van de feiten is niets veranderd, maar in de binnenwereld van de man wel: daar is de zekerheid van de dood dichterbij gekomen. Daarom kan men moeilijk spreken van de aanwezigheid (impliciet of niet) van de dood in het stukje Utrecht; tenslotte staat er de zekerheid van de imminente dood, d.w.z. de aanwezigheid van de dood is een gedachte, niet iets van de ‘external world’.

[p. 156]

Ik geloof al met al dat het pleit voor het op ‘huizen’ laten terugslaan van ‘ze’ nog niet gewonnen is. Maar er is nog een derde mogelijkheid, waarop ik door prof. mr J. Offerhaus gewezen ben: ‘ze’ kan terugslaan op zowel ‘De huizen’ als op ‘het water’ en ‘dezelfde sluis’ uit de eerste strofe, kortom ‘ze’ als samenvatting van de in de beide eerste strofen geschilderde elementen van dit stukje wereld. Ik voel daar veel voor. De huizen verliezen hun uitzonderingspositie; de reaktie van het ontvlieden vindt plaats op de totaliteit van het stadsgezicht. Struktureel gesproken worden in deze opvatting de beide buitenwereld-strofen nu verbonden aan de binnenwereld-strofe. Men zou dan het thema van dit gedicht (los dus van De sluis) als volgt kunnen omschrijven: de wereld verandert niet, of hij nu uit statische dan wel dynamische elementen is opgebouwd; deze onveranderlijkheid doet mij mijn sterfelijkheid beseffen.

d'O.