Merlyn. Jaargang 3

[p. 146]

Het wereldbeeld en de coquetterie
Dirk W. Dijkhuis

Uit de verzameling verzen ‘Typologie’ van Sybren Polet neem ik het gedicht ‘Wij-materie’ in zijn geheel over:

Ik zeg. Zeg niets. Niets zeg ik dan: Wij. Het splijt
dikwijls maar ís, immers heeft een soort. gewicht
van 34.3, atoomnummer 2:2 protonen (jij
en ik), 2 neutronen (?) en een heel kleine neutrino.
Onder het uitzenden van een λ -deeltje
ontwikkelen wij een zo sterke erotische warmte
- gelijk aan zes volledige echtparen in hun eerste graad
van kennismaking - dat wij materiemystici oplossen
in licht. Neutraal is de witheid
die niets omringt, niets is, niets
wil.
Geen biochemicus zweeft voorbij. Geen supersonische engel
ruist. - Geen adem, geen adat, geen Adam.

Ik citeerde de versie van het gedicht die afgedrukt staat in de verzamelbundel ‘Konkrete Poëzie’ van Polet, als literaire Pocket no. 78 verschenen bij De Bezige Bij.

Vooral sinds Achterberg verwondert geen enkele lezer van nederlandse poëzie zich nog over het voorkomen van physische termini technici in gedichten. De termen bleken bij hem vaak te kunnen fungeren als een nuttige uitbreiding van een poëtisch idioom.

Nu de heftigheid van de schok, teweeg gebracht door het primeur zijn

[p. 147]

van deze uitbreiding, nauwelijks meer bestaat, (nog in het midden gelaten of Achterberg die primeur had) is het nuttig ervan doordrongen te zijn dat de functie van deze physische termen voor een gedicht zich in niets onderscheidt van die van een verzameling woorden, uit een willekeurig ander gebied van kennis afkomstig, voor een ander vers. Wat de poëzie zelf betreft gaat het er alleen om in hoeverre de termen van een bepaalde wetenschap - wetenschap in zo wijd mogelijke zin - relevant zijn voor een bepaald gedicht. Op dit criterium zal ik ‘Wijmaterie’ testen.

Niets is zo dienstig voor het uitvoeren van dat plan als ‘Wij-materie’ zo goed mogelijk te lezen.

Het begin van het gedicht houdt een spreeksituatie in. Gesprekssituatie zou te veel zijn gezegd: de ik-figuur onthoudt nadrukkelijk het woord aan een luisterende figuur, die niet nader omschreven wordt. Het vervolg van het dicht maakt het echter zeer waarschijnlijk dat de ik-figuur en zijn onmondige paranymph samen de ‘wij’ uitmaken, die in de eerste regel vermeld wordt.

Wanneer de ik-figuur niet meer in de rede gevallen wordt, verzekert hij uitdrukkelijk, dat hij het nergens anders over zal hebben dan over ‘wij’. Alles wat hij verder zegt is met andere woorden onmiddellijk ofwel volledig te identificeren met, ofwel precies parallel te stellen aan, datgene wat die ‘wij’ uitmaakt. De lezer wordt daardoor gedwongen voor ‘het’ uit de eerste regel de vergelijking het = wij op te stellen.

Dat ‘het’ wordt op verschillende manieren physisch aangeduid. Alleen al door de omstandigheid dat het een atoomnummer 2 heeft, weten we dat het object waarmee ‘wij’ vergeleken wordt een hoeveelheid Helium is. Physisch gezien zijn daardoor de overige toevoegingen overbodig - uitzonderingen als heliumisotopen niet beschouwd -: een normale Helium-kern, ook wel alpha-deeltje genoemd, bestaat altijd uit twee protonen en twee neutronen. De protonen krijgen in het gedicht een duidelijke functie toebedeeld. Zij vormen samen de uitkomst van de optelling ik + jij, - en verdienen daarom genoemd te worden. Voor de neutronen ligt dat anders: aan hen wordt door de ik-figuur niet een relatie met de wij-laag van het gedicht gegeven, wat nog versterkt wordt door het vraagteken tussen haakjes, dat onmiddellijk op hun vermelding volgt. Dit heeft zijn consequenties voor het gedicht. De totaliteit van het ‘wij’ wordt hierdoor immers opgevat als meer dan de som der delen (ik en jij). In die totaliteit spelen zaken mee die niet direct inhaerent zijn

[p. 148]

aan de persoon van de ik-figuur en de jij-figuur afzonderlijk.

Al met al voldoende redenen om de physische realiteit in het vers nader te bestuderen, maar hoofdzakelijk omdat die werkelijkheid de enige weg is die naar de ‘wij’, volgens de verklaring van de ik-figuur zelf het enige onderwerp van het gedicht, en naar de zin van het gedicht kan voeren.

Het splijt

dikwijls maar ís, immers heeft een soort. gewicht
van 34.3

We gaan er van uit dat ‘het’ tegelijkertijd ‘wij’ en een alphadeeltje is. Splijten kan transitief en intransitief gebruikt worden. De beide mogelijkheden worden hier niet naast elkaar gerealiseerd. Het splijten wordt nl. gezien als een belemmering voor het bestaan van de helium-kern, - al is dat alleen maar een belemmering op het eerste oog. Aan het bestaan van iets dat een bestaand ander iets in tweeën deelt valt eenvoudig niet te twijfelen. In dat geval zou de tegenstelling die ‘maar’ aangeeft volledig irrelevant zijn.

Splijten wordt dus intransitief gebruikt: in het gedicht wordt de heliumkern verondersteld zeer regelmatig uit elkaar te vallen, al dan niet door aan die kern exterieure processen. Het schaap, dat we nu op de snijtafel hebben, is er physisch gezien een met vijf poten. Men hoeft helemaal geen full-time kernphysicus te zijn om te weten dat er voor de splitsing van een helium-kern onvoorstelbare energieën nodig zijn. Daarvoor volstaat zelfs mijn kennis. Helium-kernen zijn zo onverwoestbaar dat men er vele andere, zwaardere kernen mee kan splitsen, terwijl de helium-kern zelf intact blijft. Er laten zich hooguit enige processen denken die een helium-kern zouden kunnen vernietigen, maar dat gebeurt hoe dan ook met ‘dikwijls’.

Ik zwijg verder maar over de mogelijkheid van een spontane desintegratie van een alpha-deeltje: die bestaat niet.

Er staat in het gedicht zeer expliciet dat ‘het’ bestaat (Het splijt dikwijls maar ís) en daarvoor worden redenen opgegeven door het gebruik van het woord ‘immers’ dat hier een sterk op de voorgrond tredende reminder-functie heeft. Ik zal die redenen onder meer op hun physische geldigheid toetsen.

immers heeft een soort. gewicht

van 34.3, atoomnummer 2:2 protonen (jij
en ik), 2 neutronen (?) en een heel kleine neutrino.

[p. 149]

Voor ik aan die verificatie begin een iets meer algemene opmerking. De volkomen leek op natuurkundig gebied zal misschien moeilijkheden hebben met ‘soort. gewicht’. Hij kan veronderstellen dat met ‘gewicht’ een nieuwe zin begint wegens het voorkomen van de punt ervoor. Vervolgens zal hij er zich over verbazen waarom die nieuwe zin met een kleine letter begint, omdat het gedicht verder helemaal gestandaardiseerd gesteld is wat de typografie betreft. Die lezer moet er op gewezen worden dat de punt hier een afkorting aangeeft. Voluit geschreven, lijkt mij bedoeld ‘soortelijk gewicht’.

Ik zeg ‘lijkt mij’. De door Polet gebezigde afkorting is in de in het nederlands gestelde physische literatuur hoogst ongebruikelijk. Men kort daar meestal af ‘s.g.’. Dat is zo overwegend het geval dat Van Dale het als een vaststaande afkorting vermeldt.

Bij de physisch onkundige zou in dit gedicht ‘s.g.’ veel gemakkelijker als afkorting overgekomen zijn. De betekenis ervan zou hij dan kunnen opzoeken. Polet schrijft echter ‘soort. gewicht’ en vergroot daardoor de onzekerheid, omdat de door de punt gescheiden groepen graphemen in het nederlands afzonderlijk een betekenis hebben. De functionaliteit van deze onzekerheids-procedure voor het gedicht heb ik niet op kunnen sporen.

De opsomming die op ‘immers’ volgt, vormt als geheel de bestaansreden van het ‘het’, zoals we al zagen. Physisch gezien is die opsomming nutteloos: als iets een soortelijk gewicht heeft bestaat het automatisch, hoewel de eigenschap van het bezit van een soortelijk gewicht natuurlijk lang niet altijd voor alle physische realiteiten geldt.

Voor dat bestaan is nu de vermelding van atoomnummer, aantal protonen en neutronen niet adequaat: het gevolg daarvan is dat, wil de enumeratie als geheel in het gedicht poëtisch zinnig zijn, - en daar moeten we van uitgaan - het grootste gedeelte ervan een betrekking tot de wij-laag van het vers hebben moet. Voor de protonen was dat het geval, en wel op een bijzonder expliciete manier. Voor de neutronen was de relatie tot de wij-laag even nadrukkelijk discutabel, om niet te zeggen duister.

Rest nog het neutrino en de toevoeging ‘van 34.3’.

Bekijken we dat neutrino physisch, dan zou het te ver voeren in het kader van dit opstel, dat beslist niet een natuurkundige populair-weten-schappelijke verhandeling wil zijn, die functie van het neutrino voor het gedicht te ontleden. Na het opwerpen van - voor mij - immense bergen physische theorie, kan ik er nòg alleen maar naar raden. Het gedicht geeft te weinig informatie over de raakpunten van het neutrino met de

[p. 150]

wij-laag om physische speculaties voldoende achtergrond in het vers te geven.

Ik beperk mij er toe er op te wijzen dat Polet het woord neutrino (verkleinwoord van neutron) niet zoals gebruikelijk onzijdig laat zijn. Als de lezer de mogelijkheid uitsluit dat Polet van dat gebruik niet op de hoogte was, is de enige conclusie die die lezer kan trekken, dat het neutrino door de deneutralisering van het lidwoord ervoor gepersonificeerd of vermenselijkt wordt. Dat gecombineerd met de nadere omschrijving ‘heel kleine’ leidt hem weer in een doolhof van mogelijkheden: ‘de neutrino’ kan staan voor een nakomeling in het baby-stadium, om maar wat te noemen. Omdat de lezer door het vers niet gedwongen wordt een beperkte hoeveelheid wegen in te slaan, kan hij er beter van af zien te kiezen.

Het soortelijk gewicht wordt op een inadequate manier voor het gedicht van numerieke waarde voorzien. De toevoeging is overbodig, want het is bijna op het eerste oog al vanzelfsprekend, dat ‘van 34.3’ niets met de wij-laag te maken kan hebben. Bovendien is de informatie moeilijk verifieerbaar, als de lezer toevallig niet weet dat het in Landolt-Bornstein na te slaan is. Het is duidelijk dat ik me die moeite gespaard heb.

Men kan zich afvragen, of een gedicht waar physische termen in voorkomen physisch volledig verantwoord moet zijn. Vanuit beide standpunten, het poëtische en het physische, is dit inderdaad in zijn algemeenheid niet waar. Vooral in poëzie zijn weinig dingen in hun algemeenheid waar.

Van de natuurkunde uit gezien is het niet nodig: die zit niet te springen om een deskundige en heldere versificatie van een stuk theorie. De tijd van Van Maerlant is wel voorbij. Vroman doet meermalen onder meer de biologische realiteit geweld aan, terwille van de functionaliteit van een gedicht. Een bioloog zal daar niet zo veel moeite mee hebben. Men moet een realiteit kennen om hem op een zinnige manier geweld aan te kunnen doen. Dat is overigens niet alleen voor vakmensen mogelijk.

Hoe dit ook zij: het onderhavige gedicht gaat zo expliciet over op een aan de wij-laag identiek, of met de wij-laag parallel niveau, het physisch vlak, dat een ver doorgevoerde overeenkomstigheid van het ene aan de andere door het vers zelf geëist wordt, gezien het feit dat de wij-laag het enige bestanddeel ervan is.

Enerzijds wordt nu een vaststaand en overgeleverd betekenissensysteem, dat van de kernphysica, vervormd op een vrij willekeurige manier. De

[p. 151]

procedure om daardoor de amorfe egaliteit van het besluit van het gedicht exact te onderstrepen, slaagt niet omdat een poëtisch analogon van een physische redeneertrant ontbreekt. De technische termen zijn onsamenhangende kreten gebleken. Dat de physica die samenhang in het gedicht niet geeft, is niet van belang. Dat het vers zelf de samenhang niet gaf, is erger. De sublimatie van physica - hoe strikt wetenschappelijk dan ook - tot poëzie is uitgebleven.

Anderzijds blijkt de correlatie tussen de beide lagen van het gedicht op verscheidene plaatsen in nevelen, ergens anders in slagen in de lucht, en weer elders in tegenstrijdigheden gehuld te zijn.

Deze twee kanten kunnen uiteraard niet los van elkaar gezien worden. De feitelijke incohaerentie van het gedicht komt er op neer, dat het object waarmee de hoofdmoot van het gedicht, de wij-laag, vergeleken wordt, niet opportuun gekozen is. In dat object worden niet functionele, want niet aantoonbaar gemotiveerde, mutaties aangebracht.

Over de rest van ‘Wij-materie’ kan ik iets korter zijn. Het gedicht heeft vanaf de zesde regel een antropomorpher gebruik van beeldspraak.

In de natuurkunde is het zo, dat er een meestal algemeen aanvaarde afkorting staat voor een physisch begrip. Voor het aparte geval ‘s.g.’ gaf ik dat al aan. Deze gewoonte heeft men zeer sterk wanneer het elementaire deeltjes betreft. Er is mij geen lambda-deeltje bekend als in de vijfde regel bedoeld. Wel ken ik een deeltje dat als herkenningsteken een hoofdletter lambda voert. Het verschil hoofdletter-kleine letter is belangrijker dan men oppervlakkig geneigd is te denken. Zo wordt het gewicht van een lichaam aangegeven door G, en de versnelling van de zwaartekracht door g. Het is niet waarschijnlijk dat Polet van plan is een nieuw - en erg particulier - systeem van physische afkortingen in te voeren. Dat heeft tot gevolg dat het lambda-deeltje van Polet hooguit een niet-physische zaak is met desondanks physische reminiscenties. De golflengte van een golfverschijnsel pleegt men bijv. door een kleine lambda aan te geven. De omstandigheid dat aan een golfverschijnsel een deeltjeskarakter toegevoegd kan worden, geeft dan weer aanleiding tot allerlei natuurkundige gissingen, die overal en nergens op kunnen slaan. Wordt de lambda geacht te allitereren op liefde, met de identificatie vandien? Het is een mogelijkheid die een onmogelijkheid wordt omdat ze in het gedicht niet dwingend gerealiseerd wordt.

Ik had het over een antropomorpher gebruik van het beeld in de tweede helft van ‘Wij-materie’. Het warmte ontwikkelen is bijv. een nog duide-

[p. 152]

lijk natuurkundige uitdrukking, maar in de physica is erotische warmte nog niet gedefinieerd. Aannemend dat ‘wij’ in regel acht nog steeds gedacht kan worden als twee protonen, boeit ook hier de beeldspraak niet door een adequaat gekozen parallelle situatie: protonen lossen nooit op in licht, zelfs niet in energie in het algemeen. Zij hebben voor zover men weet, en men weet ondanks alles vrij ver, een oneindige levensduur.

In de achtste regel van het gedicht komt het woord ‘materiemystici’ voor. De neiging om in gedrukte teksten veranderingen, die in eigen ogen verbeteringen zijn, te suggereren neem ik uiterst zelden bij mezelf waar. De lezing van ‘Wij-materie’ heeft een uitzondering op deze regel veroorzaakt. Voor zover dat materiemysticus-zijn slaat op de ik-figuur van ‘Wij-materie’, zou ik hem liever het praedicaat ‘materiemystificator zonder reden’ willen meegeven. Een mystificator, die denkt dat door een paar coquette lonkjes zonder enig inzicht in de physica ‘in een grote verscheidenheid van vormen dit nieuwe wereldbeeld opgeroepen wordt’, zoals het op de flap van ‘Konkrete Poëzie’ zo treffend heet. Voor de vraag of de ik-figuur met Sybren Polet vereenzelvigd mag worden interesseer ik mij niet.