Merlyn. Jaargang 2

[p. 56]

Tussentijdse balans
J. Kamerbeek Jr.

Polemieken ontaarden dikwijls in gekijf. Indien ik als direct betrokkene een oordeel mag uitspreken, zou ik zeggen: de discussie die zich tussen d'Oliveira en mij heeft ontsponnen, is tot nu toe voor die noodlottige evolutie bewaard gebleven. Men zegt elkaar onder de bedrijven door enige hatelijkheden; een zeker ‘brr’ van d'Oliveira komt harder aan dan sommige van zijn meer uitgesponnen redeneringen! Maar men zou al bijzonder kleinzerig moeten zijn, om zich daardoor van de hoofdzaak te laten afleiden en de reële kansen op - ik zeg niet een compromis, maar: - een werkelijk akkoord te verwaarlozen. Dan moet zo mogelijk alles worden opgeruimd wat misverstand zou kunnen geven.

Allereerst de kwestie van de polyinterpretabiliteit. Dienaangaande heb ik mijn bedoelingen blijkbaar niet met alle gewenste duidelijkheid geformuleerd. Ik wilde namelijk geenszins zeggen dat één woord op één plaats maar één betekenis zou kunnen hebben. Polyvalentie is een der machtigste middelen die de dichter ten dienste staan. Mijn bezwaar richt zich tegen hen die het doen voorkomen alsof de meerduidigheid van de interpreet afhankelijk zou zijn. Het gedicht legt de polyvalentie van zijn woorden aan de lezer op. De creativiteit van deze laatste bestaat in het op het spoor komen van inherente betekenissen, niet in het erbij dichten van om zo te zeggen adherente. Het woord ‘polyinterpretabiliteit’ geeft aanleiding tot deze subjectivistische ketterij en zou daarom m.i. beter vermeden kunnen worden.

‘Maar hoe staat het dan met de optimale intonatie?’ zal mijn gesprekspartner vragen. Je n'en sais rien, mon cher monsieur, zolang de taalkundigen ons niet een sluitende theorie van de intonatie hebben geleverd. Ik ben ervan overtuigd dat er voor elk gegeven gedicht een optimale intonatie bestaat (zoals ik ervan overtuigd ben dat er voor elk gegeven stuk muziek een optimaal tempo bestaat). Maar deze over-

[p. 57]

tuiging behoort tot de nederige sfeer der doxa en zal wellicht nog lang moeten wachten voor ze, eventueel, tot de hemel van de episteme wordt toegelaten. Het is nu eenmaal zo dat men, over poëzie sprekende, voorlopig genoegen moet nemen met een gedeeltelijk zeer onvolkomen begripsapparaat. Laten we blij zijn met die gedeelten die de toets der kritiek kunnen doorstaan! Ik heb een dankbaar gebruik gemaakt van de woordtheorie van Reichling. Wat ik daaraan toevoegde over het circulair betekenispatroon van sommige woorden, lijkt me tot nader order steekhoudend. Maar blijkbaar is d'Oliveira nog niet overtuigd wat betreft de daardoor te bereiken identiteit van signifiant en signifié. Ongelovig vraagt hij: ‘wanneer het woord “blauw”, blauw gedrukt, het woord “cursief” cursief (...) gedrukt zou zijn, zou deze vorm/inhoud-identiteit bereikt zijn?’ Inderdaad, maar niet met de middelen der taal, en dus op een wijze die in poëticis niet telt.

Ook zijn parafrase van het slot van Grafschrift geeft hij in de vorm van een sceptische vraag: ‘moet het dan zoiets zijn als: zijn naam vergaat, maar zijn gedicht over zijn grafschrift blijft leven? Niet elke paradox overtuigt.’ Maar evenmin elke ontkenning: er klinkt in dit zinnetje een aarzeling die ik gaarne naar de andere kant zou laten omslaan. Welaan dan, de hier gegeven (maar ook afgewezen) parafrase lijkt me volkomen juist. De reductie van het leven tot niets is de levensvoorwaarde van het gedicht. Deze gedachtengang is in Bloem's gedicht a.h.w. door het oog van een naald heen volgehouden en op onnavolgbare wijze gerealiseerd. Het samenspel van de normale en van de positionele betekenis van ‘vult’ is daarbij beslissend - ik kan het niet anders zien.

Nu verwijt d'Oliveira mij, dat ik toespelingen op het dichterschap wil lezen ‘in delen van de tekst van een gedicht dat daartoe geen enkele of onvoldoende aanleiding biedt’. Maar doet hij iets anders in zijn - bijzonder overtuigende - interpretatie van Lucebert's Tiran in ruste? Hij schrijft daar:

‘Binnen deze grenzen is de lezer vrij tiran en ding op een andere laag te identificeren. Mijn veronderstelling is, dat zij staan voor de dichter en wat hij onder woorden probeert te brengen.’

Deze volkomen plausibele veronderstelling kan alleen door een gedachtensprong bereikt worden. Maar als ìk het niet zonder zulk een sprong kan stellen, gelieft d'Oliveira dat een zwakke schakel in het betoog te noemen. Wat komt er van de open discussie als er met twee maten gemeten wordt?

Maar laat ik tot de hoofdzaak terugkeren. Toen ik mijn repliek schreef,

[p. 58]

had ik niet ten volle begrepen waar eigenlijk de schoen wrong. Ik ben dit gaan inzien doordat d'Oliveira opnieuw insisteert dat ‘dit dal’ een ‘vergelijking’ is, nadat hij in zijn eerste kritiek met nadruk had geponeerd: ‘Het is beeldspraak’. Nu wil het geval dat ik het daar volkomen mee eens ben (alleen zou ik liever zeggen: ‘metafoor’, maar dat is in deze samenhang een zaak van zeer ondergeschikt belang). Met de woorden ‘“Dit dal” is een dal’ heb ik bedoeld: de woordgroep ‘dit dal’ representeert een golfdal in het verloop van de zinsmelodie. Dit impliceerde dan weer: welk een fraaie overeenstemming van woordbetekenis en klankverloop is hier bereikt! Maar ik heb nooit willen stellen dat ‘dit dal’ wèrkelijk een dal zou zijn (zoals d'Oliveira schijnt te menen, wellicht naar analogie van ‘vult’ dat volgens mijn opvatting realiter een vullende functie zou hebben). Ik begrijp ook niet ten volle hoe dit misverstand in de wereld heeft kunnen komen, nadat ik uitdrukkelijk had verklaard dat voor mijn gevoel ‘dit dal’ ‘mijn lichaam’ moest betekenen. Aan de andere kant kan ik mij levendig voorstellen dat d'Oliveira, eenmaal op dit verkeerde spoor geraakt, aan iemand die zulke enormiteiten als dal = dal verkondigde, het krediet opzegde. Naar mijn mening is zijn hele verdere lectuur van mijn eerste artikel door het illic et tunc ontstane wantrouwen gekleurd. Ik vertrouw dat een tweede lezing, na opheldering van dit misverstand, positiever resultaten zal opleveren.

Een belemmering zou daarbij alleen kunnen vormen een zekere neiging tot denken volgens een vriend/vijand-schema, die ik bij d'Oliveira meen te bespeuren. De eerste keer was het de tegenstelling Merlyn/Forum der Letteren. Nu is er weer een tegenstelling Amsterdam/Utrecht in het spel, en word ik, verdorie! ingelijfd bij ik-weet-niet-wat-voor Utrechtse sekte van aan introspectie verslaafden. Als men kwaad wilde zou men dit met de ‘methode’ van Christoph Steding kunnen vergelijken die op een haar wist te zeggen - het was in 1938 - welke ‘verinnerlichte’, ‘neutralisierte’, ‘reichsfeindliche’ stijl van wetenschapsbeoefening in de universiteitsstad Heidelberg werd bedreven. In het al genoemde artikel Het gedicht als wereld schijnt een tegenstelling tussen de dichters van het kleine geluk / dichters van de grote catastrofe op de achtergrond te staan. Daar vindt men althans een sneer over ‘de dichters van het kleine geluk, die ook hun kleine tijd gehad hebben’. Er doet zich hier een merkwaardig verschijnsel voor. D'Oliveira voelt blijkbaar bij tijden een onweerstaanbare behoefte, van ‘close reading’ naar ‘sweeping statement’ om te slaan. De hier aangehaalde zinsnede is even puntig als wreed en onrechtvaardig. En als men de zaak op de keper beschouwt, wie worden

[p. 59]

dan bedoeld? Tenslotte is de vogue van het ‘klein geluk’ waarschijnlijk van Nijhoff afkomstig (‘een klein geluk dat klemt’) en schreef Bloem:

Moeilijk gewoon geluk,
Klein schijnend, maar het meeste -

Dus toch Nijhoff en Bloem? Ik kan het niet geloven.