Merlyn. Jaargang 2

[p. 70]

Boekbespreking
René Wellek als historisch-theoreticus

René Wellek, Concepts of Criticism.
Edited and with an Introduction by Stephen G. Nichols, Jr.
Yale University Press, 1963.

Tot de belangrijkste beoefenaren van de literatuurwetenschap van dit moment behoort René Wellek (geb. 1903). Hoewel van afkomst een Tsjech werkt hij reeds meer dan 25 jaar in de Verenigde Staten, sinds 1946 als hoogleraar te Yale. Tot zijn oudere publikaties behoren zijn boeken Immanuel Kant in England en The Rise of English Literary History. Zijn faam berust echter vooral op het in samenwerking met Austin Warren geschreven Theory of Literature (kort geleden als Peregrine Book herdrukt), alsmede op de twee eerste, tot op heden verschenen delen van A History of Modern Criticism 1750-1950. Het is de bedoeling dat dit laatste werk met nogmaals twee delen voltooid zal zijn. Inmiddels verschenen dan nog, in de loop van het vorig jaar, twee bundels met studies, resp. onder de titel Essays on Czech Literature en Concepts of Criticism. Op deze laatste publikatie wil ik in dit artikel wat nader ingaan.

René Wellek heeft in zijn jonge jaren de invloed ondergaan van de ideeën van het z.g. Russische Formalisme, een beweging uit de jaren 1914-1930 die door Victor Erlich in zijn boek Russian Formalism is beschreven. Een volledige aanhanger ervan is hij voorzover mij bekend nooit geweest. Hij was dat evenmin van de stilistiek van Vossler en Spitzer, al stond hij ook daar met sympathie tegenover. En hoewel men hem soms tot de paladijnen van het Engels-Amerikaanse New Criticism rekent, is hij zich steeds ook van deze richting blijven distanciëren. Aan I.A. Richards verweet hij bijv. een averechtse literaire theorie, aan de Amerikanen een zekere willekeur in de keuze van de door hen behandelde auteurs, benevens dilettantisme in de behandeling zelf, als gevolg vooral van een gebrekkige taalkundige scholing.

Tevens onderscheidt hij zich van hen door zijn fervente historische belangstelling. Dat kwam in verschillende vroegere publikaties ook reeds

[p. 71]

tot uiting. Hoogstens Theory of Literature kon op een dwaalspoor brengen, maar ook hier was welbeschouwd nog in behoorlijke mate aandacht aan de literatuurgeschiedenis besteed. New Critics, zoals bekend, vertonen weleens de neiging het object van hun onderzoek naar zich toe te halen en het los te maken uit de historische context. Ook hebben zij veelal weinig aandacht voor de ontwikkeling van de literatuurwetenschap zelf en schijnen zij zich nauwelijks bewust te zijn een werk, dat reeds eeuwen aan de gang is, voort te zetten. Natuurlijk hebben deze opmerkingen slechts een globale geldigheid. Wellek zelf wijst erop, dat althans Cleanth Brooks een fijne literair-historische neus had, en Wimsatt vooral heeft belangrijk werk op het terrein van de geschiedenis van de literaire kritiek verricht. Maar in elk geval is dit alles bij Wellek van een geheel andere orde. Verregaande aandacht voor alle mogelijke historische kwesties is zelfs, naar ik meen, de meest in het oog springende eigenschap van de nieuwe bundel Concepts of Criticism.

Wellek leeft zijn historische belangstelling hier op verschillende wijzen uit.

In de eerste plaats zijn de centrale studies van dit boek gewijd aan de bestudering van een aantal begrippen, die voornamelijk in de literatuurgeschiedenis thuishoren. Het gaat hier om de periodebegrippen Barok, Romantiek en Realisme, die achtereenvolgens aan de orde komen in de hoofdstukken The Concept of Baroque in Literary Scholarship, The Concept of Romanticism in Literary History, en The Concept of Realism in Literary Scholarship. De laatste studie is van vrij recente datum, de eerste twee zijn resp. van 1946 en 1949, en deze zijn nu voorzien van een nabeschouwing, waarin Wellek commentaar geeft op actuele gegevens en gezichtspunten. Uiteraard is in al deze studies veel literairhistorisch materiaal verwerkt, dat vooral vanuit comparatistisch standpunt belangwekkend is.

In de tweede plaats kan erop gewezen worden, dat in dit boek ook veel aandacht wordt besteed aan de geschiedenis der literatuurwetenschap. Dat is reeds het geval in de tot nu toe genoemde stukken. Wellek wil nl. ook de ontwikkeling in de begripsvorming laten zien, en geeft uit dien hoofde bijv. een fraai verslag van de stadia die het gebruik van de term ‘barok’ heeft doorlopen. Een dergelijke opzet sluit bovendien aan bij de studies The Term and Concept of Literary Criticism en The Concept of Evolution in Literary History, waarin resp. de ontwikkeling in het gebruik van de termen ‘literaire kritiek’ en ‘evolutie’ wordt behandeld.

[p. 72]

In de derde plaats is een belangrijk deel van het boek gewijd aan wat men de contemporaine geschiedenis van de literatuurbeschouwing in het algemeen en de literaire kritiek in het bijzonder zou kunnen noemen. Met name denk ik hier aan de hoofdstukken Concepts of Form and Structure in Twentieth-Century Criticism, The Revolt against Positivism in Recent European Litarary Scholarship, The Crisis of Comparative Literature, American Literary Scholarship, Philosophy and Postwar American Criticism, en The Main Trends of Twentieth-Century Criticism.

En in de vierde plaats opent de bundel met een opstel over Literary Theory, Criticism and History waarin deze drie terreinen tegen elkaar worden afgegrensd en hun onderlinge wisselwerking wordt benadrukt. Onder meer wordt hier op een verantwoorde wijze van geschiedbeoefening aangedrongen, die zowel veronachtzaming als overdrijving van het belang ervan voor de literatuurstudie vermijdt.

Kortom, alle studies die in Concepts of Criticism zijn verzameld, kunnen als een illustratie van Wellek's historische interesse worden beschouwd. Daar komt dan nog bij, dat de hoeveelheid geschiedkundige informatie die wordt verschaft, vaak overweldigend is. Niet altijd is dan ook de beschikbare ruimte adekwaat. Zo onderneemt Wellek in het stuk The Revolt against Positivism een poging om in het bestek van 25 bladzijden een overzicht te geven van de desbetreffende wetenschappelijke ontwikkelingen in maar liefst zeven Europese landen. Dit voert natuurlijk tot minder overtuigende resultaten. En als, in een andere studie, Wellek het belangrijke boek van Wolfgang Kayser, Das Sprachliche Kunstwerk, wil karakteriseren merkt hij slechts op dat het in de goede richting schijnt te wijzen, ‘even though it may be difficult to accept some of his distinctions’. Een dergelijke opmerking is te vaag om nog au sérieux genomen te kunnen worden en getuigt bovendien van weinig gevoel voor verhoudingen. In deze en analoge gevallen wordt Wellek het slachtoffer van zijn onstuitbare behoefte de methodes en resultaten van anderen te klassificeren en te beoordelen.

Met dat al kan de geciteerde uitlating tevens dienen om duidelijk te maken, dat Wellek bij al zijn historische interesse geen relativist is. Hij verzet zich tegen een capitulatie van het oordeelsvermogen als het geconfronteerd wordt met alle stromingen en strevingen, die de geschiedenis heeft opgeleverd. Herhaaldelijk beklemtoont hij, ook in dit boek, de noodzaak van een literaire theorie op grond waarvan het mogelijk

[p. 73]

is de literatuur en de literatuurstudie niet alleen in kun historische ontwikkeling te beschrijven, maar ook te beoordelen. Literaire werken kunnen volgens hem niet op een neutrale wijze behandeld worden. Zij vergen een waardering. Niet slechts is literaire kritiek zonder literatuurgeschiedenis ondenkbaar, evenzo literatuurgeschiedenis zonder kritiek. En een vorm van literatuurwetenschap, die dit deel van haar taak veronachtzaamt of op andere wijze geen ernst maakt met de aard van het literaire werk, deugt niet. Zo is een literaire geschiedschrijving in termen van bronnen en invloeden slechts een pseudo-geschiedschrijving. Zij houdt zich ipso facto niet bezig met het literaire werk zelf maar met wat er nu juist niet toe behoort. En hier treft dan inderdaad een belangrijke overeenkomst met de New Critics. Ook in de literaire theorie van Wellek wordt het literaire werk zelf afgegrensd van de causale factoren, die het ontstaan ervan hebben beïnvloed. Zonder de studie van die factoren te willen elimineren, wil hij haar duidelijk een ondergeschikte plaats geven. ‘The study of literature as literature’ is een gemeenschappelijke slogan, van hem en de voornaamste woordvoerders van het New Criticism.

De historische exposé's, die Wellek in dit boek geeft, zijn dus zelden in een neutrale toon gesteld. Hij beschrijft en verheldert niet alleen, hij prijst en laakt; zijn ‘geschiedenissen van een begrip’, zijn overzichten van richtingen en onderzoekingen, dienen de bevordering van wat hij als de gewenste begrippen, richtingen en onderzoekingen ziet. En dit normatieve aspect vloeit voort uit zijn opvatting van de aard van het literaire werk, kernstuk van zijn literaire theorie.

In Concepts of Criticism is deze opvatting nergens uiteengezet, al zijn er enkele vingerwijzingen aanwezig. Evenals in Theory of Literature betuigt Wellek zijn instemming met de gedachte van de Poolse fenomenoloog Roman Ingarden, dat het literaire kunstwerk een gelaagde structuur heeft. Deze structuur is er dan één van ‘signs and meanings’ (blz. 293). Dit is een plausibel uitgangspunt. Elders echter in het boek wordt het literaire werk gekwalificeerd als een ‘structure of values (blz. 15, verg. ook 52 en 68), resp. als de belichaming daarvan (blz. 18).

Een dergelijke kenschets is heel wat minder plausibel. Wat zijn precies de bestanddelen van die structuur van waarden, en welke relaties bepalen haar? Raadpleegt men Theory of Literature, dan vindt men daar het literaire werk o.m. gekarakteriseerd als een ‘structure of norms’ c.q. ‘standards’ (hfdst. 12). Is hiermee hetzelfde bedoeld als met een ‘structure of values’? Men zou het vermoeden, want de argumentatie in

[p. 74]

Theory is analoog aan een beschouwing in Concepts die verband houdt met de kwalificatie ‘structure of values’ (blz. 18). Wellek betoogt er, dat niet alle interpretaties van literaire werken even goed zijn; sommige zijn beter dan andere. Akkoord. Nu heeft men in de loop van de geschiedenis onweersbuien op zeer verschillende manieren geïnterpreteerd, en sommige van die interpretaties zijn beter dan andere. Wil dat nu zeggen, dat een onweersbui een ‘structure of norms’ is? Wellek lijkt in Theory deze conclusie te aanvaarden, want in een fenomenologisch getinte passage kent hij zo'n structuur van normen toe aan elk object van kennis. Het is echter kennelijk niet zijn bedoeling, dat een onweersbui ook een structuur van waarden is. En inderdaad worden in Theory de normen (in bovenstaande zin) van de waarden gescheiden. Maar ook het hoofdstuk Evaluation, dat overigens van de hand van Austin Warren is, brengt de lezer, die wil weten in welke zin precies het literaire werk een structuur van waarden is, niet veel verder.

Men wordt dus teruggeworpen op Concepts of Criticism. Een bevredigende oplossing biedt dat boek echter niet. Het vermoeden rijst, dat Wellek de kwestie min of meer als triviaal beschouwt. Zelfs poneert hij zonder motivering: ‘structures involve values’ (blz. 49), maar het is niet moeilijk deze mening met tegenvoorbeelden te weerleggen: zij gaat zeker niet voor àlle structuren op.

Men behoeft de grondgedachten van Wellek's literaire theorie nog niet te verwerpen om het toch te betreuren, dat hij een zo centraal leerstuk van die theorie niet wat overtuigender heeft verantwoord. Maar deze en andere bezwaren verhinderen niet, dat Concepts of Criticism belangrijke bijdragen ook tot de theoretische literatuurwetenschap bevat. In alle hoofdstukken wordt het onderzoek van de grondslagen, de methoden en de begrippen van de literatuurstudie verrijkt, en ook waar Wellek's voorstellen aanvechtbaar zijn kan het slechts een voordeel zijn, dat de voor het merendeel reeds eerder gepubliceerde opstellen thans gebundeld zijn. Het boek wordt ingeleid door de samensteller, en besloten met een bibliografie van Prof. Wellek's geschriften.

J.J.A. Mooij