Merlyn. Jaargang 2

[p. 71]

Querido's Achterberg
R.P. Meijer

‘Onlangs zijn de Verzamelde Gedichten van Gerrit Achterberg in een voor de dichter (en de lezer) waardige vorm verschenen. Vraag uw boekverkoper naar deze 1000 bladzijden van de mooiste poëzie, die in onze tijd is ontstaan. Dundrukpapier, een ballonlinnen band en een meesterlijke typografie maken het boek, dat ƒ29,50 kost, extra om te hebben.’ Deze woorden zijn niet van mij, maar uit een advertentie van de uitgever Querido, en ik citeer ze met ongeveinsde instemming (al vind ik ‘extra om te hebben’ niet fraai uitgedrukt). Het boek ziet er inderdaad mooi uit, de vorm is waardig zoals de advertentie zegt, en wat betreft de waardering van de inhoud ben ik het ook al met Querido eens. Toch heb ik wel wat bezwaren tegen de vorm en de inhoud van deze uitgave, tegen de vorm van de inhoud, om precies te zijn.

Tegen wie ik deze bezwaren moet richten, weet ik niet, want de uitgave blijft merkwaardig anoniem. Dat is op zichzelf al een bezwaar, en het maakt ook een rare indruk naast alle andere namen die het colofon wel geeft: er wordt ons deftig medegedeeld dat de typografie ‘ten huize van de uitgeefster ontworpen’ is, de naam van de tekenaar van band en stofomslag wordt ons niet onthouden, zetter, drukker en binder staan met naam en toenaam te boek, maar we komen er niet achter wie verantwoordelijk is voor de inhoud. Men vindt dat niet belangrijk, men is verlegen, of overbescheiden. De naam van de samensteller, verzorger, bezorger, of hoe ik hem of haar noemen moet, blijft dus geheim, maar ook elke verantwoording van de wijze van uitgeven ontbreekt. Dat is ongebruikelijk bij een verzamelde uitgave, en lastig, want nu blijven er allerlei vragen ontbeantwoord. Zo ziet de lezer tot zijn verrassing dat de titel Cryptogamen uit deze uitgave verdwenen is. Waarom? Achterberg heeft zijn vier verzamelbundels allemaal onder die titel laten verschijnen, zodat het er op leek dat hij zijn werk onder die ene noemer wilde laten lezen. Nu is die titel ineens weg. Is dat Achterbergs intentie geweest,

[p. 72]

is hij zelf van die verzameltitel teruggekomen, of is dit ook ten huize van de uitgeefster ontworpen? Het zou wel aardig zijn om het te weten en een woord ter verklaring was wel op zijn plaats geweest.

Volgens het colofon, onze enige bron van inlichtingen dus, is deze uitgave een herdruk van de bundels opgenomen in Cryptogamen, Oude Cryptogamen, Cryptogamen III en Cryptogamen 4, plus Vergeetboek en drie ongebundelde gedichten. Achter de woorden ‘herdruk van de bundels opgenomen in etc.’ schuilt een probleempje met tegelijkertijd een poging tot oplossing. Er blijkt namelijk uit dat deze uitgave niet zo maar een herdruk is van de vier verzamelbundels, en dat is zeer terecht. De verzamelbundels waren van chronologisch standpunt een te erge warboel om ze onveranderd te kunnen herdrukken. Bij elke verzamelde uitgave, en in het biezonder in het geval van Achterberg, is het van betekenis om het werk in zo strikt mogelijke chronologische volgorde aan de lezer te presenteren. Alleen dan kan hij zich een beeld vormen van de ontwikkeling van dat werk. Er is nogal wat geschreven over de eenvormigheid van Achterbergs poëzie, en over zijn ontwikkeling, over de verschillende perioden, en over zijn lier met één snaar, maar verantwoorde conclusies op dit punt zal men toch pas kunnen trekken als men het werk in chronologische orde voor zich heeft. Querido (zeg ik nu maar) heeft een ietwat eenvoudige poging gedaan om de chronologie van de vier verzamelbundels uit de knoop te halen. Hij gaat uit van het verschijningsjaar van de oorspronkelijke bundels en laat zijn indeling precies samenvallen met zijn bibliografie achterin het boek. Hij heeft daarbij een storende fout uit de vroegere bibliografieën, die voor Sphinx 1945 in plaats van 1946 gaven, hersteld, maar is aan een enkele andere onnauwkeurigheid niet ontkomen, want Energie is tenslotte een paar maanden eerder verschenen dan Radar. Tot een consequente reconstructie van de chronologie is hij echter niet gekomen, waardoor deze uitgave, met zijn betrouwbaar uiterlijk, toch weer onbetrouwbaar wordt en de kansen op misverstanden aanzienlijk blijven.

Afvaart staat nu in elk geval op zijn plaats aan het begin, gevolgd door Eiland der ziel, Dead end, Osmose en Thebe. Daarop volgen dan Morendo, Inertie en Sintels. Nu is het vrij zeker dat deze laatste drie bundels samengesteld zijn uit gedichten die over het algemeen ouder zijn dan Eiland der ziel etc. Jan Vermeulen schrijft in zijn nawoord bij Morendo dat het de bedoeling was om met deze bundel een duidelijker beeld te geven van Achterbergs evolutie tussen de jaren 1931 en 1939, ‘dus de opvallende lacune tussen zijn eerste en tweede bundel enigszins

[p. 73]

aan te vullen, en anderzijds om de verzen die niet in Afvaart en zijn latere bundels werden opgenomen, maar daarin chronologisch thuis horen, alsnog onder te brengen’. Er staan dus twee soorten gedichten in Morendo: gedichten die ouder zijn dan die van Eiland der ziel, en een aantal die uit dezelfde tijd zijn. Omdat er dus in Morendo gedichten staan die al in Afvaart gebundeld hadden kunnen worden, zou ik Morendo stellig tussen Afvaart en Eiland der ziel plaatsen, en niet, zoals nu gedaan is, na Thebe. Hetzelfde geldt voor Inertie. De gedichten uit deze afdeling (een afzonderlijke bundel is het nooit geweest) komen volgens mededeling van Achterberg na die van Morendo, en verhuizen dus ook mee naar voren. De negen overgebleven gedichten uit Sintels (de rest van de oorspronkelijke bundel Sintels is indertijd herdrukt in Hoonte), sluiten daar weer bij aan, zodat de volgorde wordt: Afvaart, Morendo, Inertie, Sintels, Eiland der ziel.

Met deze reconstructie zijn we in elk geval een stukje dichter bij de chronologische waarheid dan met de volgorde waarin de bundels nu in de Verzamelde Gedichten staan. Maar we zijn er nog niet, want nu zou Thebe gevolgd worden door Eurydice, en ook dat klopt niet. De verwarring die hier ontstaan is, werd veroorzaakt door de samenstelling van de bundel Existentie. Toen deze bundel in 1946 verscheen, bestond hij uit twee delen, een deel Existentie, en een deel Zestien. Dat tweede deel was veel ouder dan het eerste deel: de eerste vijf gedichten ervan hadden in mei 1939 al in het tijdschrift Werk gestaan (en de eerste vier werden al in 1940 gebundeld in Dead end). Bij de samenstelling van Cryptogamen III werd Existentie in twee delen gesplitst, maar de afdelingen bleven bij elkaar staan. Ook in de Verzamelde Gedichten volgt Zestien weer op Existentie, terwijl de juiste plaats voor Zestien op zijn minst zou zijn tussen Thebe en Eurydice, en misschien zelfs meteen na Dead end.

Als men de indeling van de Verzamelde Gedichten op deze manier retoucheert, is het probleem van de chronologie nog lang niet opgelost, zoals ik in De Gids van december 1961 al eens heb laten zien. Er blijven dan nog allerlei groepjes gedichten op verkeerde plaatsen staan. Ik noem bijv. het tweede gedeelte van de oorspronkelijke bundel Sintels: de gedichten Watermolen, Watertoren, Melkknecht, Plateel, Zeiltocht en Ziekenhuis. Ze staan nu verspreid in Hoonte, maar ze zijn veel ouder dan het verschijningsjaar van Hoonte suggereert en zouden eigenlijk tussen Thebe en Eurydice moeten staan. Daarmee komen we op een ander probleem, dat van de chronologische verhouding in de bundels

[p. 74]

zelf. Achterbergs principe bij het samenstellen van zijn bundels was niet in de eerste plaats chronologisch. ‘De gedichten werden min of meer chronologisch in de bundels opgenomen’, heeft hij mij indertijd geschreven, en uit dat ‘min of meer’ blijkt wel dat de chronologie voor hem niet van primair belang was. Hij was er meer in geïnteresseerd om zijn bundels een zekere eenheid te geven en bij elkaar te zetten wat volgens hem bij elkaar hoorde. Vandaar een bundel als Hoonte, met gedichten die alle buiten de centrale thematiek vallen, een bundel als Stof, waarin de gedichten met hun stofnamen alle onder één noemer staan, een bundel als Doornroosje, met alleen sonnetten. Dit heeft er toe geleid dat een bundel soms samengesteld is uit gedichten uit ver uiteenliggende perioden, en omgekeerd, dat gedichten uit eenzelfde periode soms in ver uiteenliggende bundels zijn terechtgekomen. Als sterk staaltje heb ik indertijd al genoemd de zes gedichten die in 1930 in De Gids stonden: Zinnespel, Herboren en Sneeuw werden opgenomen in Afvaart (1931), Geheel den dag in Osmose (1941), Waaien in Hoonte (1949) en het laatste, Zwaar en verschaald, pas in de afdeling Inertie van Oude Cryptogamen (1951). Zes gedichten dus, waarschijnlijk uit dezelfde tijd en verspreid over vier bundels en twintig jaar. In de Vrije Bladen van 1930 (blz. 323-24) stonden drie gedichten: Verzen I, II en Vrouw. Het eerste vindt men (als Woestijnstad) in Osmose, het tweede (als Verbeiden) in Afvaart, het derde in Inertie. In Groot Nederland van 1930 (blz. 48-52) stonden er tien, zes werden gebundeld in Afvaart, drie in Morendo, een in Sintels. En zo kan ik doorgaan. Het is ook wel duidelijk dat Hoonte gedichten uit zeer verschillende perioden bevat. Een paar voorbeelden nog: Waaien uit De Gids van 1930, Dronken Nachtliedje uit De Stem van 1931, Vincent uit Criterium van 1940, Status nascendi uit Centaur van 1946, Hoonte uit Criterium van 1947. We weten ook dat de Kwatrijnen uit Osmose ouder zijn dan de andere gedichten uit die bundel en dat de gedichten Moeder I en II, ook uit Osmose, nog weer ouder zijn en uit de Afvaart-tijd stammen.

Zo zouden we in de uitgave van Querido heel wat retouches kunnen aanbrengen, maar het blijft lapwerk omdat onze inlichtingen op geen stukken na volledig zijn. De enige oplossing is een nieuwe uitgave, maar dan strikt chronologisch. Dan kan meteen aandacht besteed worden aan de zo belangrijke varianten, aan de opdrachten, en aan de alleen in tijdschriften gepubliceerde gedichten. Dat zal een uitzoekerij van belang worden en het zal wat geld kosten, maar aan Achterberg zijn we dat wel verplicht.