Mekka. Jaarboek voor Lezers. Jaargang 1992

Liesbeth Koenen: Karrevrachten taalboeken

‘Met het allerbeste boek over taal ben ik ook zo klaar. Dat heb ik namelijk zelf geschreven.’

Grappig. Taal is zo in de mode dat de uitgever van Mekka meent dat een kritische beschouwing over alle taalboeken die in een jaar tijd verschenen zijn op z'n plaats is. Of ik de tien beste eruit wil halen, en daar dan ook nog eens de allerbeste van wil kiezen. Prachtige premissen zitten er in zo'n verzoek. Bijvoorbeeld dat er in een jaar karrevrachten taalboeken verschijnen. En dat daar heel veel goede tussen zitten, wat mijn taak natuurlijk verschrikkelijk moeilijk maakt.

Ik moet u teleurstellen. Ik heb een makkie. Er zijn er nauwelijks tien verschenen die zelfs maar de moeite van het noemen waard zijn. Met het allerbeste boek over taal ben ik ook zo klaar. Dat heb ik namelijk zelf geschreven; het heet Het vermogen te verlangen (9 letters). Gesprekken over taal en het menselijk brein, bevat twintig interviews met taalspecialisten, en er komt meer in aan bod over dat onderwerp dan in alle andere taalboeken samen. Uitgegeven bij Nijgh & Van Ditmar en nog steeds te koop voor slechts f 25,-. Dat schiet op.

[p. 112]

Er was maar één taalboek dat maandenlang boven in de toptien stond: Je begrijpt me gewoon niet; hoe vrouwen en mannen met elkaar praten van Deborah Tannen (slordig vertaald door Trudy Schermer-Lodema). Niet dat ik het zelf een taalboek zou noemen, het is meer een soort moderne zedenschets. De titel verraadt het al: die zou uitstekend passen op een bundel tekeningen van Peter van Straaten. De aantrekkingskracht zit hem dan ook, net als bij Van Straaten, in de herkenbaarheid. Alleen zijn Van Straatens schetsen uit ‘Het Dagelijks Leven’ - het kopje waaronder hij voor Het Parool elke dag een tekening maakt met één of twee regels tekst eronder - tien keer raker, gevarieerder en pretentielozer dan de eindeloze reeks anekdotes over botsende mannen en vrouwen die Tannen verzameld heeft.

Tannens boodschap is duidelijk: mannen en vrouwen leven in verschillende culturen en dat levert in de dagelijkse omgang heel vaak wrijving en onbegrip op. Een interessante gedachte waar wel eens iets in zou kunnen zitten. Jammer dat Tannens bewijsvoering niet deugt. Keukentafelgesprekken, flarden herinneringen en heel veel dialogen uit de literatuur zijn het materiaal waaruit ze haar conclusies trekt: mannen zijn over het algemeen erg actiegericht (‘niet lullen maar doen’) en hiërarchiegevoelig (‘uit dit verhaal wordt duidelijk hoe belangrijk ik ben’), terwijl vrouwen meer voor het harmoniemodel voelen (‘vind jij ook niet?’) en ook graag praten als er niet direct een oplossing voor een probleem in het verschiet ligt (‘'t is toch wat met Maaike’). Nu is het ene keukentafelgesprek natuurlijk het andere niet, en de literatuur kent ontelbare scènes, maar oké, in clichés (zoals gezegd: het boek bevat veel herkenbaars) zit vaak een diepe waarheid. En Tannen probeert te overtuigen door ze pagina na pagina voor ons op te stapelen.

Zelf wil ze daar zo te zien niet meer mee bereiken dan enig begrip kweken tussen de seksen: als hij helemaal niks zegt betekent dat niet vanzelf dat hij niet luistert, hij zegt nu eenmaal minder vaak ‘mm’, ‘ja’ en dergelijke dan zij, en als zij met een verhaal komt moet hij niet denken dat ze actie en oplossingen van hem verwacht, wat aandacht en begrip zijn meestal ruim voldoende.

De toon in Je begrijpt me gewoon niet is in ieder geval niet agressief of verontwaardigd, iets wat helaas niet gezegd kan worden van twee andere boekjes over ongeveer hetzelfde onderwerp: Vrouwentaal. Feiten en verzinsels van Dédé Brouwer en Het gewicht van de directrice door Agnes Verbiest. Tjonge, wat is de wereld weer slecht als je dat leest, en wat voelen de dames zich te kort gedaan. Door wie wordt alleen nooit zo duidelijk. Ja, door de woordenboekenmakers.

Ik vind het altijd verbijsterend om te zien hoe mensen die toch echt niet achterlijk zijn de zaken omdraaien. Dat er in de wereld verschillend tegen mannen en vrouwen wordt aangekeken, dat die daar niet dezelfde rollen vervullen is genoegzaam bekend. En dat je daar de neerslag van vindt in het woordenboek (wel het woord ‘manloos’, niet ‘vrouwloos’) dat haalt je de koekoek. De ‘zie je wel zie je wel’-toon die zowel Brouwer als Verbiest aanslaat

[p. 113]

heeft daardoor iets belachelijks. Maar goed, als je de stukken over het woordenboek schrapt dan blijft er wel heel weinig ‘taal’ over. Brouwer geeft na haar bijzonder rancuneuze begin in enkele tientallen bladzijden een keurig overzicht van alle vrouwentaalonderzoek (ook Tannen wordt handig in een paar pagina's samengevat). Gelukkig vergeet ze niet te vermelden hoe lastig het vaak is om goede onderzoeksgegevens te krijgen (‘spontaan’ taalgebruik als er een bandje meedraait) of om ze goed te interpreteren. Verbiest doet dat wel. Zij schrijft veel vlotter dan Brouwer, maar ze fietst vrolijk over alle onzekerheden heen.

Maar voor alledrie de vrouwentaalboeken geldt een hoofdbezwaar: ze gaan nauwelijks over taal. Mannen en vrouwen maken gebruik van exact hetzelfde taalsysteem. Als vrouwen bijvoorbeeld vaker verkleinwoordjes gebruiken, dan betekent dat nog niet dat mannen niet weten hoe je moet verkleinen. De kwesties waar het om draait liggen veel meer op het psychologische of sociologische vlak. Niet dat ze daardoor minder interessant zijn, maar ‘taal’ is gewoon een invalshoek die te weinig oplevert. Wat ik wil weten is waar die cultuurverschillen tussen mannen en vrouwen vandaan komen. Ja, die beginnen in je jeugd, is daar het antwoord op: tussen hun vijfde en vijftiende is er nauwelijks contact tussen jongens en meisjes. Ze spelen en praten dan voornamelijk met hun seksegenootjes, en dan blijken ze verschillende dingen te leren. Hoe dat komt is de vraag waarop ik een antwoord wil, maar dat is meer iets voor socio-biologen dan voor taalkundigen.

Voor woordenboeken was het een leuk jaar. Allereerst zorgde Het Spectrum dat zijn serie Prisma handwoordenboeken moderne talen compleet werd. Nederlands-Frans, Nederlands-Engels, Nederlands-Duits en omgekeerd, het is nu allemaal te koop in felrode deeltjes van nog geen twintig gulden. En die zijn een stuk dikker dan de Prismapocketjes van vroeger: de delen Frans bevatten ongeveer 30000 woorden, de andere 35000. Voor de selectie

[p. 114]

is gebruik gemaakt van de bestanden van Van Dale, en dat zijn nog steeds de beste die we hebben. Ik hoop voor Van Dale dat ze zich goed hebben laten betalen, want de Prisma's zijn een grote concurrent voor Van Dales eigen handwoordenboeken, die weliswaar gebonden, maar ook dubbel zo duur zijn. Mooi van de Prisma's is vooral dat ze heel goed zijn in voorbeelden van vaste woordcombinaties, uitdrukkingen en manieren van zeggen: van die nuttige dingen als de juiste vertaling voor ‘de kosten drukken’, ‘aan de aandacht ontsnappen’, ‘een boom van een vent’, ‘het anders aanpakken’ enzovoort. Kortom: een zeldzaam sterk geval van waar voor je geld.

Dat geldt ook voor het meest bijzondere woordenboek in jaren: het Groot woordenboek van Synoniemen van Van Dale. Het kost maar liefst honderdvijftig gulden, maar het is het waard. Het is werkelijk een uniek boek geworden, en ik kan het weten: toen Van Dale een paar jaar geleden het plan opvatte een synoniemenboek te gaan maken, lieten ze mij uitzoeken wat er hier en in de omringende landen zoal bestond. Nergens hadden ze zo'n gebruikersvriendelijke opzet als Van Dale nu gemaakt heeft. Synoniemen zijn namelijk lastige dingen. Eigenlijk bestaan ze niet eens: twee woorden die volstrekt inwisselbaar zijn, onder alle omstandigheden, komen niet voor. Van Dale is nu de eerste die naast een rijtje synoniemen in de marge aanwijzingen geeft over de context waarin je het ene of het andere woord gebruikt. Zo zijn er vele soorten leiders, maar een ayatollah is nog geen gids en een aanvoerder geen ceremoniemeester. Korte aanwijzingen als ‘die de weg wijst’ (bij gids) en ‘van plechtigheden’ (bij ceremoniemeester) maken veel duidelijk.

Doorverwezen wordt er alleen naar verwante woorden die een ruimere betekenis hebben, zogenaamde hyperoniemen. Bij lenigen staat bijvoorbeeld verzachten en verminderen, bij lendendoekje lees je naast schaamschortje (met de aanduiding dat dat schertsend bedoeld is) kledingstuk. En soms wordt er echt een hele ‘betekenisboom’ gegeven: bij dinkie vind je carrièremaker → streber → persoon → mens → wezen. En passant krijg je als gebruiker zo ook nog wat inzicht in de betekenisnetwerken in je hoofd. Wie wil kan bij die woorden verder zoeken, maar de verwijzingen zijn tot een minimum beperkt.

Dat heeft wel tot gevolg dat veel woorden er een heleboel keer in staan. Neem het bijvoeglijk naamwoord gek, daar staan tientallen synoniemen achter, van abnormaal via mesjoche en ben je nou helemaal een haartje betoeterd tot stapel. Kijk je nou bij een van die tientallen woorden, dan kom je daar ook weer diezelfde complete lijst tegen. Dat spaart zoekwerk, maar kost ruimte. In die enorme pil van 1215 pagina's zijn toch maar zo'n 48000 verschillende trefwoorden te vinden. Niet dat dat nu zo weinig is: alle andere synoniemen-boeken en -boekjes die de afgelopen jaren verschenen zijn, kunnen niet in de schaduw staan van deze nieuwe uitgave. Alleen in Het juiste woord is een respectabel aantal woorden opgenomen, maar dat boek is zo hopeloos ondoorzichtig van opzet dat het om die reden niet kan tippen aan Van Dale. Iedereen die wel eens iets moet schrijven en daarbij soms denkt ‘hè, hoe zal ik dat nou

[p. 115]

eens een keer anders zeggen?’ kan dus voortaan zijn hart ophalen, ook al is het Groot woordenboek van Synoniemen natuurlijk niet compleet of foutloos, en zijn de aanwijzingen in de marge wel eens aanvechtbaar.

Leuk vind ik de extraatjes, zoals de antoniemen: woorden met een tegenovergestelde betekenis. Samen met een ontkenning kunnen die weer zorgen voor een nieuw synoniem: immuun is hetzelfde als niet vatbaar. En het boek biedt nog iets prachtigs: je kunt er woorden in vinden waar je niet op kunt komen. Van Dale wil ons met zijn reclamecampagnes al tijdenlang wijsmaken dat dat voor alle woordenboeken Nederlands-Nederlands geldt, maar dat is natuurlijk onzin. Als je je een woord dat op pagina drieduizendzoveel van De Dikke Van Dale voorkomt niet meer herinnert, dan koop je er geen fluit voor dat het er wel instaat, want waar moet je beginnen te zoeken? In het synoniemenboek is dat geen probleem. Wanneer je bijvoorbeeld even niet meer weet hoe dat eten met kaas smelten in Zwitserland ook alweer genoemd wordt, dan kijk je onder eten en vind racletten. En zo'n Spaanse hoed met een brede rand? Te vinden onder hoed: sombrero. Sombrero af voor dit boek.

In de categorie ‘leuk voor de liefhebber’ wil ik nog drie boekjes noemen. Klein woordenboek van de Golfcrisis van Max Pam, omdat er op een originele manier iets in vastgelegd is van de sfeer en de waanzin van de gebeurtenis die het afgelopen jaar het meest in het nieuws heeft gestaan. Verder het Eponiemenwoordenboek, woorden die teruggaan op historische personen, van Ewoud Sanders, omdat het het eerste eponiemenwoordenboek in Nederland is en verklaart waar ammehoela vandaan komt. En ten slotte Riemer Reinsma's Spreekwijzer internationaal; (een naar onderwerp - Het Weer, Het Lichaam, Geld etcetera - gegroepeerde collectie spreekwoorden en zegswijzen uit allerlei talen), omdat het leuk is te lezen hoe dezelfde dingen anders gezegd worden in andere landen, en omdat het nuttig is te weten wanneer je iets wél letterlijk kunt vertalen.

En dan tot slot het onderwerp waar iedereen verstand van heeft: ‘Roep op een saai verjaardagsfeestje dat je de werkwoordsspelling wilt herzien, en binnen enkele minuten ontspint zich een felle discussie met hartstochtelijke voor- en tegenstanders,’ melden Hans Bennis, Anneke Neijt en Ariane van Santen, samenstellers van De groene spelling, geheel naar waarheid in hun inleiding bij deze bundel lezingen.

Het boekje biedt meer dan je op grond van de titel misschien zou denken. Een helder en bijzonder inzichtelijk verhaal over de verschillende schriftsystemen in de wereld bijvoorbeeld, en een goed overzicht van alles wat zich in Nederland op spellingsgebied heeft afgespeeld: de eerste wettelijke regelingen, de geschiedenis en de tekortkomingen van Het groene boekje (officieel de Woordenlijst van de Nederlandse taal, die in 1954 uitkwam), de voorstellen die er sindsdien gedaan zijn, en achterin in de bijlage stukjes tekst waarin je kunt zien wat voor woordbeeld die voorstellen zouden opleveren.

Zoals altijd bij een bundeling zijn niet alle stukken even goed of interes-

[p. 116]

sant, maar je kunt er heel wat basiskennis en dus ammunitie voor saaie feestjes mee opdoen. Het boekje laat zien dat de kwestie ‘wel of geen spellingswijziging’ geen eenvoudige is. De auteurs zijn het onderling ook lang niet altijd eens. Sommigen vinden bijvoorbeeld het naast elkaar bestaan van een ‘voorkeurspelling’ en een ‘toegestane spelling’ voor bepaalde woorden een vloek, anderen zijn minder rigide en zien niet wat daar zo erg aan is.

De origineelste gedachte komt zonder meer van Vincent van Heuven. Die stelt voor om kinderen zoveel mogelijk te laten schrijven wat ze horen. Ze hoeven al die lastige d's en t's en c's en k's en dergelijke niet te leren, omdat tegenwoordig bijna alle teksten die niet voor de eigen vriendenkring bedoeld zijn met behulp van tekstverwerkers gemaakt worden. En die hebben allemaal spellingcheckers die het lastige werk overnemen. Mij lijkt dat een behoorlijk kortzichtig idee. Zo wijdverbreid is de tekstverwerker met spellingchecker nu ook weer niet, en juist voor het checken van de d's en t's in werkwoordsvormen is enig begrip van wat er staat nodig, en daar is nog steeds geen enkele machine echt goed in. Bovendien gaat het idee om kinderen fonetisch te laten spellen maar volgens andere regels te laten lezen, lijnrecht in tegen een gegeven dat bij onderzoekjes steeds naar voren komt: mensen wennen vooral aan woordbeelden. Dat verklaart waarom ook de meest ervaren spellers regelmatig ‘gebeurd’ schrijven als het ‘gebeurt’ moet zijn, of omgekeerd. Ze kennen die woordbeelden, dus ziet de foute variant er niet ‘gek’ uit.

Vaste woordbeelden zijn ook belangrijk voor al diegenen die grote moeite met lezen en schrijven hebben: dyslectici. Ook daaraan is een hoofdstuk uit De groene spelling gewijd. Om met hen rekening te houden bij een spellingswijziging was eerlijk gezegd niet direct bij me opgekomen, maar het lijkt me een nuttig idee.

Hoe dan ook. Vanaf heden is het journalisten en andere krantekolommenvullers pas weer toegestaan meningen over spelling ten beste te geven nadat ze dit boekje gelezen hebben. Het zou sowieso bijzonder plezierig zijn wanneer al die mensen die maar menen verstand van taal te hebben, dat verstand eens zouden willen gebruiken door zich te informeren. En dat is heel eenvoudig te doen. Wie bereid is zijn eigen mythen op te ruimen, leze de eerste vijftien bladzijden van David Crystals in 1987 verschenen The Cambridge Encyclopedia of Language, ook dit jaar nog steeds het beste, leukste en uitgebreidste boek over taal dat er bestaat.