Mekka. Jaarboek voor Lezers. Jaargang 1992

Tracy Metz: Poolavonturen

‘We waren afgedaald tot het diepste punt van de menselijke ziel.’

Hoe koud het was, en hoe ver: daar gaat poolliteratuur per definitie over. Anders dan de benaming suggereert, is het lezen daarvan lang niet altijd een literair genoegen. Voor een geslaagde carrière als poolreiziger zijn nu eenmaal andere vaardigheden vereist dan voor een als literator. Bovendien wil men nogal eens in de openbaar gemaakte versie van reisverslag en dagboek terwille van het imago de pikante details weglaten. Bij heldenverhalen - die er bovendien vaak toe moesten dienen de volgende expeditie gefinancierd te krijgen - pasten bij ontberingen, moed en trouw geen onverkwikkelijke details over onderlinge ruzie, foute beslissingen, krakkemikkige voorbereidingen of vergissingen aangaande de route en/of de hoogtegraad.

Uitermate spannend wordt het daarentegen wanneer iemand met veel kennis van zaken en een soepele pen zo'n dagboek ontleedt, tussen de regels leest en er de ongepubliceerde documenten naastlegt. Dat heeft Wally Herbert, zelf een gerespecteerde poolreiziger, gedaan in The Noose of Laurels. The Dis-

[p. 74]

covery of the North Pole. Na een jarenlange, nauwgezette studie van Robert Pearys ongepubliceerde aantekeningen en sterrenkundige observaties is Herbert - met de grootst mogelijke tegenzin - tot de conclusie gekomen, dat Peary nooit de Noordpool kan hebben bereikt, zoals hij in april 1909 claimde. Zulke dagmarsen als Peary op het laatst van de tocht zegt te hebben afgelegd, zijn volgens Herbert fysiek niet mogelijk. Bovendien heeft Peary kennelijk nagelaten de breedtegraad in de gaten te houden, waardoor hij waarschijnlijk veel te ver naar het westen is gereisd. Herbert vermoedt dat Peary zich dit alles tijdens zijn tocht realiseerde, maar eenmaal terug in Amerika daalde de strop van lauweren om zijn hals. Hij was al boven de vijftig, Cook zat hem op de hielen, president Roosevelt had zich als zijn beschermheer opgeworpen, kortom, hij kon het zich eenvoudigweg niet veroorloven om toe te geven dat hij zich vergist kon hebben. Overigens hecht Herbert evenmin geloof aan de claim van Cook op de Noordpool - al zou dat voor Peary, die zich voor een tribunaal van het Congres moest komen verdedigen, een schrale troost zijn geweest.

De claim van Robert Falcon Scott op de Zuidpool is nooit in twijfel getrokken. Maar helaas, zoals elk schoolkind weet, Amundsen was hem te vlug af en de terugtocht hebben Scott en zijn mannen niet overleefd. Scotts laatste expeditie moet een van de beroemdste poolverhalen aller tijden zijn en uitgeverij Hollandia heeft het terecht in vertaling in zijn reeks reisboeken opgenomen. Het heeft alle meeslepende elementen van tragiek en heroïek in zich, juist misschien omdat het om Scotts summiere en onuitgewerkte notities gaat. Mijn hart krimpt ineen bij het lezen van een zin als: ‘Verder is hier niets te zien - niets dat zich van de afschuwelijke eentonigheid van de afgelopen dagen onderscheidde. Mijn God! Wij hebben ons afgebeuld om deze weerzinwekkende plek te bereiken en het resultaat is dat wij hier niet als eersten aankomen!’

Een van de mannen die Scott op een eerdere tocht had vergezeld, was Ernest Shackleton. Hij wist dat hij te laat was voor de strijd om de polen en verlegde daarom zijn doel: hij zou als eerste over ‘het bevroren continent’ lopen. Hij heeft het niet gehaald, sterker nog, hij is er niet eens aan begonnen. Zijn schip Endurance is door het ijs gekraakt, waarna hij en zijn manschappen zich zeulend over het ijs en zeilend in miniscule bootjes door de Antarctische Zee uiteindelijk hebben gered.

Het boek dat Shackleton erover schreef, South, is een klassiek avonturenverhaal, dat ook in vertaling in de Hollandia-reeks is verschenen. Over het moment dat ze ten lange leste bij een walvisvaardershut aankomen, schrijft hij: ‘We hadden geleden en getriomfeerd, waren bijna verhongerd, waren tot in het stof vernederd en hadden toch onze handen naar de glorie uitgestrekt. We waren afgedaald tot het diepste punt van de menselijke ziel.’ Hoe curieus is het dan te bedenken dat Shackleton luttele jaren later aan zoiets gewoons als een hartaanval zou overlijden. In het antarctisch gebied, dat wel.

[p. 75]

Waaraan overleden de 130 mannen van de expeditie die in 1845 onder de unverfroren (maar wel 59-jarige) Sir John Franklin eropuit ging om de beruchte Noordwestelijke Passage tussen de Atlantische en Stille Oceaan te ontdekken? Bijna anderhalve eeuw lang is het verdwijnen van de schepen Erebus en Terror met alle hens een van de grote poolmysteries geweest. Alleen al de expedities die op zoek gingen naar Franklin - deels gefinancierd door zijn echtgenote nadat de staat de zaak als hopeloos had opgegeven - hebben een heel hoofdstuk toegevoegd aan de literatuur over het arctische gebied.

De doorbraak kwam, als we de auteurs Owen Beattie en John Geiger van Bevroren in de Tijd mogen geloven, pas in 1981, toen ze een scherf van een uitgebleekte menselijke schedel vonden. Dit spoor leidde naar drie van de lijken, die dank zij de permafrost nog in opmerkelijk goede staat verkeerden, zoals de wel zeer beeldende foto's laten zien. Hun conclusie, gruwelijk in zijn eenvoud, is dat de expeditieleden al tijdens de reis aan boord loodvergiftiging opliepen, waarschijnlijk door een nieuwe uitvinding: eten in blik. Hierdoor waren ze, in combinatie met scheurbuik en de toch al zware omstandigheden in het hoge noorden, vatbaar voor allerlei ziektes. Bovendien zou het lood de mentale vermogens hebben aangetast, waardoor bijvoorbeeld de officieren - die waarschijnlijk nog meer van het ‘moderne’ eten binnenkregen dan de mannen - niet meer tot heldere besluitvorming in staat waren.

In Amerika is een boek verschenen van een man die wel, maar dan in etappes, de Noordwestelijke Passage in zijn geheel heeft doorploegd: John Bockstoce. Ruim een kwart eeuw inmiddels vertoeft hij regelmatig tussen de Canadese Eskimo's en zwerft hij door het hoge noorden, liefst in een umiak, een met walrusvel bespannen boot. Ik was een beetje verbaasd om te lezen dat

[p. 76]

zijn umiak door een buitenboordmotor werd voortgestuwd, maar dat is natuurlijk achterhaalde romantiek. Zoals een van zijn Eskimo-vrienden, die al sinds kort na de Eerste Wereldoorlog buitenboordmotoren gebruiken, tegen Bockstoce zelf zei: ‘Je denkt toch niet dat we gek zijn?’

Bockstoce heeft zonder meer zijn sporen verdiend. Tien jaar lang maakte hij elke zomer deel uit van een groep Eskimo walvisjagers; zijn dissertatie ging over de opgravingen van een prehistorische Eskimo-nederzetting. Hij is met hen bevriend, hij spreekt hun taal. En in een jarenlange estafette heeft hij de 3500 mijl afgelegd om Alaska heen, langs het noorden van Canada en onder Groenland langs, naar New York. De man is uit het goede hout gesneden, maar er is één probleem: hij kan niet schrijven. Zijn Arctic Passages is een onafzienbare opsomming van en-toen-en-toen, hoe was het ijs, hoe stond de wind. Alle drama, de hoogst persoonlijke obsessie om door die Passage heen te breken... die zijn tussen de schotsen zoekgeraakt.

Een misluke poging tot popularisering van de polen is Poles Apart; The Natural Worlds of the Arctic and Antarctic, een gezamenlijke onderneming van auteur Jim Flegg en het vader-en-zoon fotografenteam Eric en David Hosking. Door het lettertype alleen al valt het direct door de mand: dit boek is bestemd voor de salontafel. Maar belangrijker nog: hoe moet je een poolboek serieus nemen dat verklaart dat Peary als eerste de Noordpool bereikte, zonder ook maar in een bijzin de controverse daarover aan te halen die al meer dan een halve eeuw woedt? En wie Spitsbergen met een ‘z’ schrijft, heeft zijn huiswerk niet goed gedaan.

De afbeeldingen in Poles Apart maken wel veel goed. De kaarten zijn overzichtelijk en in kleur; de reprodukties van foto's die H. Ponting maakte tijdens zijn expedities met Scott zijn altijd een genot. Het boek is overigens opgedragen aan de zoon van Scott, die vlak voor het ter perse gaan overleed. De Hoskings weten goed de stilte en de weidsheid in beelden te vangen, evenals ijsbergen van gepolijst aquamarijn en zonsondergangen van onverwacht warme tinten. Hun portret en profil van een trompetterende zeeleeuw is kostelijk.

Voor de popularisering van de pinguïn is weinig nodig, want dit beest heeft een van de hoogste, zo niet dé allerhoogste vertederingscoëfficiënt van het dierenrijk. James Gorman heeft er een verrukkelijk boek over geschreven dat in de Engelse uitgave The Complete Penguin heet en in de Amerikaanse, net even beter, The Total Penguin. De foto's van Frans Lanting zijn in één woord magnifiek. Gorman is geen stijve wetenschapper die net probeert te doen alsof zijn onderwerp hem niet raakt, integendeel, hij laat zijn vertedering de vrije loop, waarbij hij slechts een enkele keer in het kleffe of te leuke vervalt. Gormans tekst is ook gewoon informatief: ik wist bijvoorbeeld niet dat er ook pinguïns zijn die alleen 's nachts leven, of die holletjes onder het gras graven, of op groene weiden vertoeven die ze met schapen delen.

In het eerste hoofdstuk, ‘Dressed for dinner’ geheten, onderzoekt Gorman

[p. 77]

de schattigheid (‘cuteness’) van pinguïns. Die is volgens hem niet alleen te danken aan hun jacquet-achtige kleuren en postuur van een torpedo (al dan niet met knalgele borstelige wenkbrauwen gecompleteerd), maar ook uit hun grappige, onhandige manier van lopen, het (noodgedwongen) schuin kijken en hun nieuwsgierige onschuld. Het is frappant hoe snel vertedering plaats maakt voor ontzag op het moment dat de koddige pinguïn in een elegante vogel verandert die onder water vliegt. Scott vergiste zich ernstig, zou je kunnen zeggen, toen hij in zijn dagboek schreef over een groep ‘bespottelijke’ Adlie-pinguïns die met schijnbare haast voorbij het kamp trok. Wat heet bespottelijk, vraagt Gorman retorisch, als je bedenkt met wat voor onderneming, en tegen welke prijs, Scott bezig was! Aan het slot trekt Gorman nog een laatste vergelijking tussen mens (in jacquet) en pinguïn: ‘Meer dan andere dieren lijken ze op ons. Op een zekere manier zijn het grapjassen. Ook wij krijsen en vechten en vervuilen onze steden. Maar wij zijn niet schattig.’

Boekhandels gespecialiseerd in poolboeken

Boekhandel Blankevoort Rembrandtweg 683, 1181 gv Amstelveen

Vakboekhandel Architectura + Natura Leliegracht 44, 1015 dh Amsterdam

Gert Jan Bestebreurtje Lichte Gaard 2, 3511 kt Utrecht

Sotheran's nr. 2 Sackvillestreet Picadilly, Londen

Martin & Co Oude Leeuwenrui 541, 2170 Merksem

Vlaamse Toeristen Bond Sint Jakobsmarkt 45, 2000 Antwerpen