Mekka. Jaarboek voor Lezers. Jaargang 1992

Felix Eijgenraam: De wereld en andere planeten

‘Wetenschappelijke onderzoekers zijn gewone mensen zoals u en ik.’

Mary Blockma en Hans van Maanen De schaal van Richter en andere getallen. De ontcijfering van alledaagse nummers, cijfers, maten en gewichten.

Wat betekent het cijfer op een karton eieren? Welke logica zit er achter de nomenclatuur van potloden? Hoe werken streepjescodes? Hoe zit het ook al weer met de octaangetallen van benzine? De Amerikaanse bibliothecaresse Mary Blocksma publiceerde in 1989 Reading the numbers, een boekje waarin tal van dergelijke lastige vragen worden beantwoord. Helaas was deze getallengids, wegens de alomtegenwoordigheid van Engelse en Amerikaanse eenheden en maatsystemen, nauwelijks geschikt voor Europees gebruik. Alle reden dus voor een Hollandse bewerking, en die is door Parool-wetenschapsredacteur Hans van Maanen op voortreffelijke wijze verzorgd. De Nederlandse versie overtreft verre het origineel, niet alleen omdat Van Maanen in zijn enthousiasme het scala van onderwerpen aanmerkelijk heeft verbreed, maar ook omdat het levendiger is geschreven. De schaal van Richter, waarin bij de tweede druk enkele foutjes zijn gecorrigeerd, verdient een plaatsje op elke referentieplank.

Jan van de Craats Pasjes en pincodes. Over de cryptologie van plastic geld.

Met de introductie van magneetstrippasjes, betaalautomaten en andere verworvenheden van het elektronisch geldverkeer is het gemak voor de consument met sprongen vooruitgegaan. Maar niet de veiligheid, aldus Jan van de Craats, hoogleraar wiskunde aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda.

Het pincodesysteem is volgens Van de Craats allesbehalve waterdicht en het vervelende daarbij is, dat de risico's van ‘spookopnames’ en andere vormen van fraude geheel voor rekening komen van de consument (in plaats van

[p. 62]

voor die van de bank). En dat, betoogt Van de Craats, terwijl er wel degelijk manieren denkbaar zijn om een sluitende beveiliging te maken. Met behulp van niet eens zo heel recente wiskundige resultaten uit de cryptografie (geheimschriftkunde) zou men smart cards (chipkaarten) kunnen ontwerpen die absoluut fraudebestendig werken. Zulke kaarten kunnen zich tegenover een betaalautomaat legitimeren zonder enige informatie over zichzelf prijs te geven via een vernunftige wiskundige truc, een zero knowledge proof of identity. Pasjes en pincodes is enerzijds een felle aanklacht tegen de bestaande pincodesystemen en geeft anderzijds aan hoe het beter en veiliger kan. Van de Craats slaagt er wonderwel in om de essenties uit te leggen zonder ook maar in de geringste mate technisch te worden. Wie dieper op de zaken in wil gaan, kan terecht bij de beknopte literatuuropgave.

E.J. Dijksterhuis Clio's stiefkind. Samengesteld en van een inleiding en commentaar voorzien door K. van Berkel.

Eduard Jan Dijksterhuis (1892-1965) was de nestor van de Nederlandse wetenschapsgeschiedenis. Hij is vooral bekend door zijn magnum opus De mechanisering van het wereldbeeld uit 1950, dat de auteur niet alleen (via een Engelse vertaling), een blijvende internationale reputatie opleverde, maar ook, in eigen land, de P.C. Hooftprijs (1952). Naast de Mechanisering en verscheidene andere studies en monografieën schreef Dijksterhuis ook kortere essays en artikelen, die de moeite van het herpubliceren meer dan waard zijn. De historicus Klaas van Berkel maakte uit dit materiaal een keuze van tien essays. Het verbindende element daarin is Dijksterhuis' overtuiging dat het in zijn tijd nogal stiefmoederlijk behandelde vakgebied van de wetenschapsgeschiedenis een bijdrage kan leveren tot de overbrugging van de kloof tussen de alfa- en bètaculturen.

De opstellen in Clio 's stiefkind zijn geschreven in een klassiek aandoende en aanvankelijk misschien wat moeilijk toegankelijke stijl. Maar na een pagina of dertig dwingt de machtige cadans daarvan juist geweldige bewondering af en is het moeilijk, zo niet geheel onmogelijk het boek nog voor het uit is terzijde te leggen.

Maarten Franssen Archimedes in bad. Mythen en sagen uit de geschiedenis van de wetenschap.

In de geschiedschrijving van de wetenschap wemelt het van de persoonsgebonden anekdotes die in een notedop de geboorte van een idee of een nieuwe wetenschappelijke doorbraak samenvatten. Voorbeelden zijn Galileï en de zwiepende kroonluchter, Newtons appel en de zichzelf in de staart bijtende slang van Kekulé. Bij nadere inspectie blijken deze anekdotes veelal apocriefe versimpelingen: illustratief, makkelijk te onthouden maar op zijn hoogst ten dele waar. Natuurkundige en filosoof Maarten Franssen zocht een aantal bekende en minder bekende mythen der wetenschap tot de bodem uit. Het resultaat is een even opmerkelijk als ontnuchterend boek, dat overigens geheel stoelt op eigen bronnenonderzoek.

[p. 63]

René van Helden Mensen zoals wij. Hun speurtocht naar het begin van het heelal.

Na vele decennia van popularisering klinkt het als een cliché, maar daarom is het nog niet minder waar: wetenschappelijke onderzoekers zijn gewone mensen zoals u en ik. René van Helden, docent natuurkunde aan de Hogeschool Midden Nederland, schetst de ontwikkelingsgang van de twintigste-eeuwse kosmogenie aan de hand van haar makers. Aan de hand van korte biografische schetsen van Niels Bohr, Wolfgang Pauli, Ernest Rutherford, Albert Einstein en een groot aantal anderen wordt in een vlot leesbare, niet-wiskundige taal een beeld opgeroepen van het intellectuele avontuur dat de natuurkunde in de loop van de eeuw op het spoor bracht van de oerknal.

David H. Hubel Visuele informatie. Schakelingen in onze hersenen.

Dit boek is niet geschreven door een Nederlandse auteur. Toch verdient het in de keuze uit 1990-1991 een plaatsje, al was het alleen maar om de aandacht te vestigen op de uitstekende en snel groeiende ‘Wetenschappelijke Bibliotheek’ van de uitgevers van het maandblad Natuur & Techniek. Dit project behelst de Nederlandse vertaling van de begin jaren tachtig aangevangen Scientific American Library: een reeks pittige, maar uiterst informatieve en schitterend uitgegeven boeken over de meest uiteenlopende onderwerpen, geschreven door kopstukken uit de respectieve vakgebieden.

Visuele informatie is geschreven door de man die in 1981 samen met collega Torsten Wiesel een Nobelprijs ontving voor zijn fysiologisch onderzoek naar de verwerking van visuele informatie door de hersenen. Het boek geeft een fascinerende beschrijving van de spectaculaire resultaten die dit onderzoek heeft opgeleverd.

Liesbeth Koenen Het vermogen te verlangen (9 letters). Gesprekken over taal en het menselijk brein.

Peuters kunnen elke willekeurige taal snel en probleemloos oppakken. Volwassenen kunnen dat niet. De speurtocht naar de structuur van de ingeboren

[p. 64]

universele grammatica van de mens vormt een rode draad in de bundel vraaggesprekken van journaliste Liesbeth Koenen. In twintig vlot geschreven interviews, waarvan het eerste met de goeroe van de naoorlogse taalkunde Noam Chomsky, komen onderwerpen aan de orde uiteenlopend van de betrekkelijke bijzin tot pidgin- en creolentalen, fonologie en lexicografie.

Alle interviews zijn onderhoudend en de meeste ook leerzaam. De leukste gesprekken zijn misschien wel die met Hugo Brandt Corstius (‘een woord kan niet vies zijn’), dr. J.B. Drewes (in zijn eentje samensteller van de ‘Grote Koenen’) en de eigenzinnige prof. P.C. Paardekoper. Het vermogen te verlangen biedt een uitstekende informele kennismaking met de wondere wereld van de taalkunde, een kennismaking die via de lijst aanbevolen literatuur kan worden verdiept.

Rudy Kousbroek Einsteins poppenhuis. Essays over filosofie I.

Essayist Rudy Kousbroek staat al ruim twintig jaar bekend als een vurig bestrijder van pseudowetenschap en een pleitbezorger van het gezond verstand. Einsteins poppenhuis, zijn nieuwste bundel opstellen, handelt in tegenstelling to de delen uit zijn reeks Anathema's uitsluitend over filosofie, religie en (pseudo-)wetenschap. De essays, daterend uit de jaren tachtig, vertegenwoordigen Kousbroek op zijn allerbest. Hoogtepunten vormen onder meer de ironiserende hoofdstukken over Mulisch en de bittere aanvallen op Andreas Burnier en Stephanie de Voogd. Wie spijt heeft het boek uit te hebben kan zich vastklampen aan het Romeinse cijfer in de ondertitel, dat uitzicht biedt op meer.

W. Roebroeks Oermensen in Nederland. De archeologie van de oude steentijd.

Door spectaculaire opgravingen in de laatste tien jaar weten we dat ons land al in een veel vroeger tijdvak bewoond was dan tot dusver werd aangenomen. Al in de oude steentijd, 250000 jaar ofwel 10000 generaties (!) geleden, bewoonden kleine groepen ‘oermensen’ kampementjes in Zuid-Limburg. De restanten daarvan werden vanaf 1981 blootgelegd in de Belvedère-groeve aan de Maas dicht bij Maastricht.

Prehistoricus Wil Roebroeks was als onderzoeker betrokken bij deze opgravingen en promoveerde er in 1989 op aan de Rijksuniversiteit Leiden. Bewonderenswaardig is dat hij zijn verhaal ook in een voor leken toegankelijke vorm heeft willen opschrijven en, belangrijker nog, dat hij hierin uitmuntend is geslaagd. Oermensen in Nederland geeft namelijk niet alleen een leesbaar en degelijk overzicht van de verrassingen van de Belvedère-groeve, maar plaatst deze tegelijkertijd in de bredere context van het ontstaan en de evolutie van de mens. Roebroeks boek, dat overigens schitterend is geïllustreerd, doet je afvragen hoe de wereld er uit zou zien als alle promovendi zo boeiend over hun vak zouden kunnen vertellen.

Govert Schilling Werelden naast de aarde. De planeten: ontstaan, evolutie, onderzoek.

De indrukwekkendste en nuttigste missie uit de geschiedenis van de ruim-

[p. 65]

tevaart is ongetwijfeld die geweest van de Voyager II, de in augustus 1977 gelanceerde onbemande sonde die in een reis van twaalf jaar een grand tour maakte langs de vier reuzenplaneten en hun manen. De schat van gegevens die deze reis opleverde, heeft het planeetonderzoek in één klap een geweldige sprong vooruitgebracht. Als er ooit een geschikt moment was voor een overzicht van de kennis van onze buren in het zonnestelsel, dan was het na de laatste Voyager-passage uit de reis, die langs Neptunus op 25 augustus 1989. Govert Schilling, programmaleider van het Artis Planetarium in Amsterdam en een zeer ervaren wetenschapsjournalist, voorziet op voorbeeldige wijze in deze behoefte. In heldere, toegankelijke taal beschrijft hij de binnen- en de buitenplaneten en besteedt hij in tussenliggende hoofdstukken aandacht aan zaken als planeetatmosferen, ringenstelsels en catastrofes in het zonnestelsel. De voortreffelijke illustraties (waarvan vele in kleur) geven een intrigerend beeld van de wijd uiteenlopende en dikwijls bizarre werelden ‘naast de aarde’.