Mekka. Jaarboek voor Lezers. Jaargang 1992

Hans Ree: Geduld is alles

‘Wat is nu het mooiste schaakboek van het afgelopen jaar? Er kan geen twijfel over bestaan.’

Auteurs: Redactiecollectief onder leiding van A.E. Karpov: Sjachmati; Entsiklopeditsjeskij Slovar. (Schaken. Een encyclopedisch woordenboek.)

Dat oud-wereldkampioen Anatoli Karpov als hoofd van het redactieteam vermeld wordt, hoeft nog niet te betekenen dat hij veel met dit boek van doen heeft gehad, maar in ieder geval is er een imposant collectief aangetreden: vijftien redacteuren en

[p. 57]

meer dan honderd medewerkers uit binnen- en buitenland. Bij de buitenlandse medewerkers zag ik tot mijn genoegen Ken Whyld en David Hooper. Zij publiceerden in 1984 The Oxford Companion to Chess, een van de betrouwbaarste schaakencyclopedieën en zeker de leukste om te lezen.

Of deze Russische encyclopedie ook leuk om te lezen is weet ik niet, daarvoor is mijn Russisch te slecht, maar een schat aan informatie is er zeker bijeengebracht. Geen encyclopedie is zonder fouten. Er is in de schaaktijdschriften al een aantal onnauwkeurigheden aangewezen. Iemand zei me dat deze encyclopedie zich tot de waarheid verhield als glasnost tot vrijheid van meningsuiting. Hij bedoelde het volgende: als dit boek een aantal jaren eerder was verschenen, zouden de emigranten en de schaakmeesters die in de Stalin-tijd vermoord zijn er niet in gekomen zijn. Over een paar jaar zouden ze misschien de aandacht gekregen hebben die hun toekomt. Nu zit het er een beetje tussen in. Kortchnoi krijgt wel ruimte, maar minder dan sommige andere schakers die veel minder gepresteerd hebben. Toch is het begrijpelijk dat British Chess Magazine dit boek uitriep tot ‘het boek van de decade’. Op het moment dat ik dit schrijf is het boek te koop bij de in schaken gespecialiseerde boekwinkels. Als de voorraad op is zullen er waarschijnlijk niet gauw nieuwe exemplaren komen. Dat was altijd al een probleem met Russische boeken. De laatste jaren is het een chaos geworden met de schaakpublikaties uit de Sovjetunie. Sommige tijdschriften verschijnen niet meer. Andere hebben de verzendingen naar het Westen gestaakt. Als u deze encyclopedie in Nederland niet meer kunt krijgen, kunt u hem misschien door iemand mee laten nemen uit de Sovjetunie. Daar kost hij vijftien roebel, iets meer dan een gulden.

Mark Dvoretsky: Secrets of Chess Training. Met een voorwoord van Gary Kasparov.

Mark Dvoretski is vaak de beste schaaktrainer ter wereld genoemd. Twee van zijn bekendste leerlingen zijn Artur Joesoepov en Sergej Dolmatov, die aan het begin van dit jaar in Wijk aan Zee tegen elkaar een kandidatenmatch speelden. Dvoretski was er ook bij. Het was een moeilijke tijd voor hem. Voor het eerst in zijn loopbaan kon hij zijn pupillen niet helpen, omdat hij onpartijdig moest zijn.

De partijstellingen die Dvoretski hier bespreekt zijn bijzonder moeilijk. Hij is niet de leider van een kleuterklasje, maar hij leidt topschakers op. Meesters en grootmeesters zullen hard moeten werken om de opgaven op te lossen. Hebben minder sterke schakers eigenlijk wel iets aan dit boek? Volgens mij wel. Niemand zal hier makkelijk verteerbare algemene inzichten vinden. Het gaat om details. De lezer moet bijna alles zelf doen. Vaak zal hij falen. Maar wie ernstig probeert om de geheimen van deze stellingen te doorgronden, moet zijn schaakkracht wel vergroten. Geduld is alles. Een bladzijde per dag is voor dit prachtige boek een scherp tempo.

John Nunn: Beating the Sicilian 2. Van de schaakboeken worden de boeken

[p. 58]

die over openingen gaan verreweg het meest verkocht, maar voor een recensent zijn ze over het algemeen niet erg interessant. Routineuze compilatiewerken zijn het meestal. De eigen bijdrage van de auteur is vaak klein. Een doorsnee-openingsboek zou door bijna iedere competente schaker geschreven kunnen zijn. Dat geldt niet voor de openingshoeken van John Nunn, die op een bijzonder hoog peil staan en uitmunten door scherpe en originele analyses. Op dit lijstje zou ik ook een ander openingshoek van Nunn hebben kunnen zetten, The Marshall Attack, bij dezelfde uitgever verschenen, maar dit boek over de bestrijding van de Siciliaanse opening is voor de gemiddelde clubschaker zeker het nuttigst. Het is een herziene versie van Beating the Sicilian, dat een paar jaar geleden verscheen. Er is zoveel in veranderd dat beslist van een nieuw boek gesproken kan worden. Nunn schrijft in zijn voorwoord dat hij zich verbaasde toen hij merkte dat ook grootmeesters zijn boek gebruikten. Het was bedoeld voor gewone clubspelers. Die zijn in ieder geval tegen de gevaarlijke Siciliaan tot de tanden gewapend als ze dit boek bestudeerd hebben.

Vladimir Nabokov: De verdediging. Hoort dit boek wel in dit rijtje thuis? Het is geen schaakboek, maar een roman. Het verscheen voor het eerst in 1930, en het is al eens eerder in het Nederlands vertaald. Deze nieuwe vertaling uit 1991 is wel de eerste die schakers kunnen lezen zonder zich te hoeven ergeren aan een verkeerde vertaling van de schaaktermen. De verdediging gaat over grootmeester Loezjin, voor wie de wereld buiten het schaken weinig meer dan een droom is en het schaken een onontkoombare afgrond, die steeds dreigender wordt. Hij kan niet met het schaken leven, maar ook niet zonder. Het is de mooiste schaakroman die ooit geschreven is.

Alexander Nikitin: Mit Kasparov zum Schachgipfel. Het is moeilijk nog iets nieuws over Kasparov te zeggen. Hij heeft zelf al zoveel boeken geschreven en zoveel interviews gegeven. Nikitin ontkomt er ook niet aan dat hij dingen moet vertellen die we al weten. Toch is dit boek interessant, door het schokkende beeld dat het geeft van het leven aan de top van de sovjetschaakbond, voor de tijd van de perestroika. Leugens, omkoping, intriges en machtsmisbruik. Karpov en zijn bondgenoten zijn de grote schurken in dit boek, maar van de held Kasparov wordt eigenlijk ook een heel onaangenaam beeld geschetst. Nikitin was de trainer van Kasparov sinds die tien jaar oud was. Kasparov heette toen nog Wainstein. Nikitin was zo onder de indruk van het talent van de jongen dat hij een paar jaar later aan Kasparovs moeder het advies gaf om de naam van haar zoon te laten veranderen. Een schaker met een joodse naam zou van de autoriteiten nooit toestemming krijgen om de wereldtitel van Karpov over te nemen, dacht Nikitin. Het wereldkampioenschap wordt hier beschreven als een collectieve politieke prestatie. Vooraanstaande politici kiezen een schaker uit die wereldkampioen moet worden, zoals een rijke man uit zijn renstal een favoriet paard kiest dat voortaan met de beste berijders de koersen moet winnen. In het boek zijn alle partijen van de wereld-

[p. 59]

kampioenschapsmatch uit 1990 opgenomen en nog drieënveertig andere partijen van Kasparov, waaronder ongeveer twintig niet zo erg bekende jeugdpartijen. Wie de onverkwikkelijke verwikkelingen aan de schaaktop van de kant van Karpov beschreven wil zien kan een ander boek lezen: Schachgenie Karpov door Viktor Baturinski, eveneens verschenen bij Sportverlag. Veel mooie partijen natuurlijk, maar minder openhartigheid dan in het boek van Nikitin.

A. Kotov: Das Schacherbe Aljechins. De Zwitserse uitgeverij Olms brengt reprints uit van klassieke schaakboeken die voordien alleen moeizaam in antiquariaten gevonden konden worden. Dit boek (de twee delen die rond 1960 in de ddr verschenen nu in één band) is ook in de reeks van Olms al eens eerder verschenen. Het is misschien een beetje gekunsteld om het in een lijstje van de beste boeken van het afgelopen jaar onder te brengen; ik doe het vooral om de prachtige serie van Olms onder de aandacht te brengen. Dat neemt niet weg dat het een schitterend boek is. De Rus Kotov was een propagandist van de sovjetschaakschool. De passages over het decadente westerse schaak zijn nu alleen nog vermakelijk. Behalve politiek propagandist was Kotov ook een begaafd schaakschrijver en dit is zijn meesterwerk. Ik had uit de Olms-serie ook het boek van Max Euwe en Hans Kmoch over het toernooi in Groningen 1946 kunnen nemen, waarvan de Duitse versie eveneens in 1990 herdrukt werd. Ook een prachtig boek, maar de oorspronkelijke versie is, in het Nederlands en een stuk goedkoper, nog heel makkelijk bij schaak-antiquariaten te krijgen.

Jan Timman: Studien und Partien. Dit is een licht gewijzigde vertaling van het boek Schaakwerk i, dat in 1983 bij uitgeverij Andriessen verscheen en niet meer verkrijgbaar is. Jan Timman analyseert zijn eigen partijen, eindspelstudies van hemzelf en van anderen, en partijfragmenten die door anderen gespeeld werden, maar wel een belangrijke invloed op zijn eigen schaakcarrière hadden. Niet alleen schaaktechniek, maar ook verhalen. Het werd geschreven net nadat Timman in het interzonale toernooi van Las Palmas 1982 uitgeschakeld was in de strijd om het wereldkampioenschap. Uit de oorspronkelijke Nederlandse versie citeer ik een paar hoofdstuktitels: ‘Echecs in Rio’, ‘Op zoek naar mijn oude vorm’, ‘Stroomopwaarts door een diep dal’, ‘Opnieuw op de wachtlijst’. En ten slotte gelukkig: ‘Solide vormherstel’. Veel leed aan de schaaktop, maar ook veel schoonheid en diepzinnigheid.

Lyev Polugayevsky: The Sicilian Labyrinth (2 delen). Ook een openingshoek, maar net als bij John Nunn is dit iets anders dan het gebruikelijke fabriekswerk. Veel openingshoeken zijn na een jaar al verouderd. Dit niet. Poloegajevski schrijft niet over de details van actuele varianten die na een maand alweer weerlegd zijn, maar hij bespreekt aan de hand van een groot aantal partijen de strategische motieven die na een Siciliaanse opening kunnen optreden: nu, veertig jaar geleden en in de volgende eeuw. Als geen ander is hij daartoe gekwalificeerd. Zijn hele schakersleven speelt hij al Siciliaans. Het

[p. 60]

meesterwerk van Poloegajevski was het boek Grandmaster Preparation, dat een paar jaar geleden verscheen. Dat was een boek waarvan je de indruk had dat hij het helemaal voor zichzelf geschreven had. Dit boek is meer voor de algemene leergierige lezer. Iets oppervlakkiger, maar daardoor ook wat gemakkelijker toegankelijk.

Egon Varnusz: Paul Keres' Best Games volume 2. Open & semi-open games.

Het tweede deel van een naar opening gerangschikte verzameling van partijen van Keres. Het eerste deel (Closed games, 188 partijen) verscheen in 1987. Dit tweede deel bevat 240 geanalyseerde partijen van de man die twintig jaar lang tot de beste drie schakers van de wereld behoorde, zonder ooit een match om het wereldkampioenschap te kunnen spelen. Er staan ook veel mooie foto's in het boek. De indrukwekkendste is die van de begrafenis van Keres, op 10 juni 1975 in Tallin. Voor de Esten was het de begrafenis van een nationale held. Volgens Euwe, die aanwezig was, volgden honderdduizenden mensen de baar. Een bezwaar van zo'n grote partijverzameling is dat de partijen niet zo uitvoerig besproken kunnen worden als ze verdienen. Het mooiste Keres-boek blijft een boek dat hij zelf geschreven heeft: Paul Keres, Ausgewählte Partien 1931-1958, in 1964 bij uitgeverij Ten Have verschenen.

Harrie Grondijs: Works of Simkhovitch. Dit boek zal geen drommen kopers naar de winkels lokken. Het is geschreven voor een kleine minderheid onder de schakers, de liefhebbers van eindspelstudies. De Rus Simchovitsj (1896-1945) heeft vele prachtige constructies afgeleverd. Ook de grootste eindspelstudiecomponisten kunnen er niet aan ontkomen dat hun studies later soms incorrect blijken te zijn. Grondijs heeft het werk van Simchovitsj verzameld, geclassificeerd, onderzocht en waar nodig verbeterd. Het is moeilijk werk. De auteur moest aanzien dat ook zijn eigen verbeteringen weer door andere onderzoekers verbeterd werden. Toch is het een mooi boek, dat laat zien dat er ook buiten het partijspel veel schoonheid in het schaken te vinden is.

Wat is nu het mooiste schaakboek van het afgelopen jaar? Er kan geen twijfel over bestaan. De Russische encyclopedie. Het verschijnen van een schaak-encyclopedie, vrucht van vele jaren werk, is altijd een belangrijke gebeurtenis. In dit geval zeker. Meer dan honderd eminente deskundigen hebben de handen ineen geslagen om een groots werk af te leveren. Maar ik heb het al gezegd, het is zeer de vraag of Nederlandse schaakliefhebbers dit boek in de nabije toekomst nog zullen kunnen kopen. Iemand die het boek van het jaar zou willen kopen, maar de encyclopedie niet meer aantreft, verwijs ik - na enige aarzeling, want de keus wordt nu moeilijk - naar het boek van Dvoretski. Een boek dat laat zien hoe moeilijk de problemen van een schaakpartij zijn, maar ook dat schijnbaar ondoorgrondelijke problemen door geduld en hard werken kunnen worden opgelost.

[p. 61]

Boekhandels gespecialiseerd in schaakboeken

De Moderne Boekhandel Leidsestraat 72, 1017 pd Amsterdam

Boekhandel Van der Galie Choorstraat 24-26, 3511 kn Utrecht

Boekhandel J.B. van Seters Theresiatraat 123, 2593 ae 's-Gravenhage

Van Stockum, Belifante & Coebergh Venestraat 11-13, 2511 ar 's-Gravenhage