Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 41

[p. 33]

A la mode
Kant in de tijd van Kant
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

In de zeventiende en achttiende eeuw was de Franse mode toonaangevend in heel Europa. Vooral accessoires en andere kledingversierselen waren populair. Galanteriewinkels deden goede zaken.

Immanuel Kant (1724-1804) bezocht deze winkels niet om iets voor een geliefde uit te zoeken. Hij was vrijgezel, leefde sober en droeg weinig opsmuk. Misschien had hij eenvoudige strookjes kant aan hemd of bef, maar een kanten jabot droeg hij zeker niet. Zijn ideeën over het sublieme en schone betroffen geen uiterlijke zaken. De meeste tijdgenoten vonden echter dat de zintuigen gestreeld werden door zachte zijde en soepele kant met fraaie patronen. Kragen en fichu's (halsdoeken), mutsen, huiven, barbes (slippen aan de muts), engageantes (wijde manchetten), strikken en volants (geplooide stroken), capes, handschoenen, mitaines (handschoenen zonder vingers), waaiers: er was van alles te koop.

[p. 34]

Barbe, slip aan de muts, van Mechels kant

Naast zijde was kant zeer populair. Het was er in allerlei kwaliteiten en patronen, van luxe zijden soorten tot degelijke linnen wasbare kantjes die langs ondergoed en ondermutsen gezet werden. Ook aan de eenvoudigste mutsen zette men, als het kon, een strookje kant. Huiven waren hoge mutsen die vaak rijkelijk met kanten stroken waren versierd. Sobere huifmutsen waren er ook, waarbij de voorkant ver uitstak boven het voorhoofd. Zowel heren als dames droegen kant en ook (rijke) kinderen tooide men ermee.

In Frankrijk en Engeland mislukten pogingen om de weelde en daarom de invoer te beperken: kant werd gesmokkeld en men betaalde er veel voor. Aan het einde van de achttiende eeuw, in de tijd van de revolutie, nam de vraag naar kant af en verdween de kantproductie nagenoeg. Napoleon blies deze industrie weer nieuw leven in.

Open weefsel

Kant is een open weefsel, gemaakt door gespecialiseerde kantwerkers of kantwerksters. Eigenlijk zijn alle open weefsels, borduursels, vlechtwerk inclusief brei- en haakwerk, kantsoorten. Al in de Oudheid was er vlecht- en knoopwerk als afwerking van stoffen en kleding. De eigenlijke kant is rond het jaar 1500 ontstaan, uit borduursels langs de randen van de kragen van het hemd en draden die afgewerkt werden. Aanvankelijk was er een vierkante borduursteek, de Holbeinsteek, genoemd naar Hans Holbein die portretten schilderde waarop deze borduursteek te zien was. Deze steek groeide uit tot met steken opgevulde lussen en een zelfstandig weefsel dat los aan de randen werd gezet, in geometrische patronen.

De mooiste vorm bereikte kant in de achttiende eeuw. De meest ingewikkelde patronen kon men toen maken: ranken, bloemen, jachttaferelen en vazen. Het was zeer tijdrovend en men zocht naar manieren om kant machinaal te vervaardigen. Dat lukte het eerst met tule, die de ondergrond van deze figurale patronen vormde.

Men kende twee soorten kant: naaldkant en kloskant. De kantwerksters werkten in opdracht van een fabrikant en om perfectie te bereiken hielden zij zich aan één kantsoort. Voor een leek zijn de twee soorten moeilijk te onderscheiden.

Naaldkant

Deze kantsoort is ontstaan uit borduurwerk, dat met naald en draad gemaakt werd. Uit dunne stoffen trok men draden, die bijeengebonden werden met siersteken, het open naaiwerk en smokwerk. Open stukken die ontstonden door het

[p. 35]

uitknippen van stukjes stof (point coupé) werden met de naald met verschillende steken opgevuld.

De patronen werden op donker papier getekend en op dubbel linnen genaaid. Langs de kanten naaide men een dikke draad om het kantwerk aan vast te maken. Op het patroon stonden bloemen, bladeren en ranken of geometrische patronen. Langs de rand van een vorm (een bloem of blad) werd ook een dikke of dubbele draad gelegd, waarbinnen steken werden gemaakt die aan de randen vastgezet werden. De ondergrond was van kleine tulesteken (zeshoekige mazen) of van spijltjes.

Kloskant

Deze kantsoort is voortgekomen uit vlecht- en knoopwerk. Rond 1600 werden er al patroonboeken voor gemaakt. Ze werd met houten klosjes, waarop de draad gewikkeld zat, op een stevige ondergrond gemaakt. Deze ondergrond was een houten kantkussen van ongeveer 40 × 40 centimeter of een rol. De kantwerkster kloste volgens een patroon dat op het kussen werd gelegd. Ze stak hier spelden in op de plaatsen waar dit in het patroon was aangegeven. Om de spelden sloeg ze de draad. De klosjes werden in volgorde over elkaar heen gelegd en dan weer terug, zodat een weefsel ontstond.

De basissteken zijn de linnenslag (horizontale en verticale binding), de netslag (zeshoekige gaatjes) en de blaadjesslag of point de reprise. De ondergrond kon mee geklost worden, maar ook met verschillende klossen gemaakt. De stukjes kant werden dan met een haakje aan elkaar gezet.

De draden zijn van linnen of zijde. Ook zwarte zijde en gouddraad werden gebruikt. Gouddraad kant was aan weeldewetten onderhevig.

Toepassing

Zowel klos- als naaldkant werd in verscheidene landen gemaakt, zoals Italië, Frankrijk, Vlaanderen en Engeland. Omdat de kantindustrie in Nederland niet van de grond kwam, was men hier voor kanten aangewezen op het buitenland. ‘Hollandse kant’ werd in Vlaanderen gemaakt, speciaal voor de Hollandse markt.

Men kocht in de achttiende eeuw stroken met een breedte van 6 tot 20 centimeter en een lengte van 3 à 4 meter. Die werden gerimpeld en van boven naar beneden op de japonnen genaaid. Ook kapsels konden worden getooid met afhangende stroken kant of een voile. Mutsen en ondermutsen waren geheel van kant of afgezet met strookjes kant. Ze hadden vaak kanten slippen (barbes).

Luxere toepassingen waren ook mogelijk. Soms hadden de engageantes aan de mouwen dubbele of driedubbele stroken. Tabliers (voorkant van de rok) konden geheel van kant zijn. Kragen en fichu's, waaiers en zakdoekjes eveneens. Heren droegen fraaie manchetten aan hun hemd. Dassen en jabots van kant of met kant afgezet waren hoog mode voor de bezittende klasse. Doopsgezinden deden niet mee aan dit uiterlijk vertoon. Maar een eenvoudig dienstmaagdje was blij met Valenciennekant aan haar mutsje.

Het Rijksmuseum bezit een prachtige kantcollectie. Die werd ooit bijeengebracht door dames van het Kantsalet. Het Kantsalet is opgegaan in de Nederlandse Vereniging voor Kant, Kostuum, Mode en Streekdracht. Er wordt nog intensief onderzoek gedaan naar kantsoorten.