Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 40

[p. 178]

A la mode
Insteken, omslaan...
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

‘Ik brei de Beemster aan elkander, als ik niets heb te naayen’, vertelt Elisabeth Wolff-Bekker, wonende in Middenbeemster, in de pastorie (nu Museum Betje Wolff) van haar echtgenoot, dominee Wolff. Als ze een middag doorgebracht had op haar zolderkamer die ze ‘kippenrust’ noemde, kwam ze naar beneden om bij het vuur haar breiwerk ter hand te nemen. Breien en haken was voornamelijk vrouwenwerk. Schaapherders en zeelui konden ook breien, maar zij hoefden niet te voldoen aan de eis die aan ieder meisje gesteld werd: per dag een verplicht aantal rijtjes te breien.

Breien, haken, kruissteekborduren (merken) en dergelijke behoorden tot de nuttige handwerken die meisjes van hun moeder en op de breischool leerden. Zo werden mutsen, kousen, wanten, kragen, omslagdoeken, steekmouwen, truien en ondergoed vervaardigd van breiwerk, dat ontstaat uit één draad van een knot wol of katoen en twee, drie of vier breipennen. Betje Wolff verzette zich niet tegen breien, maar geeft aan dat een vrouw, naast de breipennen ook een schrijfpen kan hanteren. In Bespiegelingen over de staat der rechtheid (1763) schreef ze: ‘Zo begrijp ik dat er vrouwen zijn kunnen, en zijn, die, gelijk ik, zeggen, zonder iets te verzuimen, voldoen mogen aan ene Neiging die ons ene pen, en geen breinaalden in de handen geeft’.

[p. 179]

Visserstruien

Tot de Engelsman William Lee in 1859 de breimachine uitvond, werd alles op de hand gebreid. Het was niet vreemd dat deze uitvinding in Engeland gedaan werd: deze van oorsprong middeleeuwse techniek was al in de zestiende eeuw populair op de Shetlandeilanden. Vissers en andere zeelui droegen onder een gerimpelde linnen kiel, een gebreide trui. Lekker warm en rekbaar. Een gebreid rekbaar weefsel noemt men nu nog jersey, naar het eiland van die naam. Later werd deze trui bovengoed en breiden de vrouwen van deze lieden er allerlei patronen in. Hoe noordelijker (dus kouder), hoe ingewikkelder de patronen, want die maakten het breisel dikker. De truien werden met vier pennen aan één stuk in de rondte gebreid, dus niet in elkaar gezet. Kabels, gerstekorrels, visgraat en zelfs het Alziend oog werd ingebreid. Men nam de patronen van elkaar over en hierdoor ontstonden aan plaatsen en dorpen gekoppelde patronen. Via de contacten tussen Engelse en Nederlandse zeelui werden de patronen in Nederlandse kustplaatsen overgenomen, zoals blijkt uit onderzoek van Stella Ruhé (zie haar site www.stellaruheproducties.nl).

De visserstruien waren in allerlei tinten blauw geverfd, met indigo, een uit planten (de indigofera tinctoria) getrokken verfstof, afkomstig uit het Verre Oosten en Guatemala. De verfstof uit de wortels van de binnenlandse meekrapplant, die vermiljoenrood was, werd eveneens veel gebruikt voor hemden en voor de ‘gezondheid’, een brede band die om de lendenen werd gedragen. Deze verfstof zou beschermen tegen reuma, wat door het Leids umc is aangetoond.

Slaapmutsen en andere mutsen

De muts van Petronella Moens in Museum de Waag, Deventer

Meisjes leerden al jong ingewikkelde patronen breien, uit het hoofd en op de tast. De blinde dichteres Petronella Moens breide een katoenen slaapmuts met de ingebreide tekst ‘Denkd waar het lot U leid, Moens heeft mijn muts gebreid’. Dergelijke slaapmutsen werden zowel in de achttiende als in de negentiende eeuw gebreid, in allerlei steken, met een schulprand aan de onderkant en een kwastje er boven op. Naast recht en averecht breide men kantbreisel met gaatjes en figuurtjes. De muts van Moens is uit verschillende stekenlapjes gemaakt. In haar poëzie rept ze wel van huishoudelijke taken en moederlijke zorgen, maar breiwerk komt daar niet in voor. Wel is haar muts te zien in museum De Waag in Deventer.

Behalve slaapmutsen breiden de vrouwen en meisjes ‘kapers’, warme mutsen met een lang stuk in de nek. En kindermutsjes: jongetjes hadden een mutsje met zes segmenten

[p. 180]

en meisjes met drie. De kindjes werden gewikkeld in een witte gebreide doek, die hun moeder als bruidsdoek om de schouders had gedragen. Kriebelend ondergoed, hemdjes, bolerootjes die simpelweg ‘mouwtjes’ werden genoemd, kousen en sloffen, steekmouwen (mouwen voor de onderarmen), polsmofjes en mitaines voor jong en oud, en warme wanten, vaak met twee duimen, maakten dat de vrouwen voortdurend een werkstuk op de pennen hadden. Niet alleen bij het haardvuur, maar zelfs op straat. Praten en breien, kletsen mag, maar maak je nuttig.

Knotjes en naalden

Voor al die verschillende breiwerken werden allerlei soorten materiaal gebruikt. Wol was er in alle dikten. Sajet, een glanzende wol van de korte haren van Texelse schapen, was erg in trek. Nu is die wolsoort nauwelijks meer te krijgen. Van katoen maakte men kinderkleren en ook van zijde werd breiwerk gemaakt, met name in de kralenbreiwerken voor kindermutsjes, wantjes en polsmofjes. Hierbij reeg de breister eerst kralen op een draad, die vervolgens gebreid werd. Voor dikke wanten werd de wol ‘gevold’, dat wil zeggen: vochtig gemaakt zodat ze krimpt. Het knotje kon in een houten standaard worden gezet, waarop een dekseltje zat met een gaatje voor de draad. Breiwerk werd veelvuldig gestopt en verlengd.

Breinaalden waren er in alle dikten en maten. De vrouwen zetten er aan de uiteinden puntige dopjes op, zodat de steken niet van de pen gleden. Deze breidoppen waren een sieraad: ze waren vaak van zilver en zaten aan een zilveren ketting die om de nek gedragen werd. Een andere breiaccessoire is de knothouder, een zilveren houder die samen met naaldenkoker, schaar en vingerhoed aan de rokband in de taille hing. Ook deze attributen waren van zilver en het geheel werd ‘tuigje’ genoemd. In de negentiende eeuw sprak men van ‘châtelaine’, die als overblijfsel uit de achttiende eeuw vooral in de Zaanstreek gedragen bleef.

Achttiende-eeuwse mitaines in het Zaans Museum (foto: Inge Bosman)