Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 40

[p. 117]

De verzamelwoede van Martinus van Marum voor Teylers museum
Bert Sliggers¹

Toen in 1784 het pas gebouwde Teylers Museum in Haarlem zijn deuren opende en de eerste directeur Martinus van Marum (1750-1837) aan de slag ging, stond de wetenschappelijke wereld aan de vooravond van ingrijpende veranderingen. Zo golden fossielen niet langer als versteende getuigen van de zondvloed, werd de bijbelse leeftijd van de schepping van circa zesduizend jaar opgerekt tot een ongehoorde lengte - met inbegrip van een vóórmenselijke geschiedenis - en werden de mineralogie en paleontologie zelfstandige wetenschappen. Op grond van Linnaeus' systematische indeling van de natuur hadden onderzoekers en verzamelaars zich toegelegd op het classificeren en determineren van specimina, maar omstreeks 1800 nam de neiging toe om aan de hand van gesteenten en fossielen geologische processen te verklaren.

In deze algemeen-Europese ontwikkeling nam Nederland een enigszins afwijkende plaats in, want bodemkundig georiënteerde verzamelingen waren hier slechts in bescheiden mate voorhanden. Mijnbouw werd in de Republiek niet bedreven en bergen kwamen er niet voor, zodat Nederlandse verzamelaars meer gericht waren op plant- en dierkunde. Wel groeide in de laatste drie decennia van de eeuw de geologische belangstelling. Tussen 1769 en 1811 verscheen de negendelige Natuurlijke historie van Holland van de Leidse polyhistor Johannes le Francq van Berkhey (1729-1812). Het tweede deel (1771) was een bijna duizend pagina's tellende verhandeling over de vaderlandse bodemgesteldheid en over tal van mineralen die gewonnen konden worden. In zijn fraai geïllustreerde werk presenteerde Berkhey tevens een handleiding voor het aanleggen van een mineralenkabinet.² Kort daarop kwam de Amsterdamse verzamelaar en Linnaeus-adept Martinus Houttuyn (1720-1798) met een uitvoerige studie over mineralen.³ Ook tijdschriften als de Vaderlandsche Letteroeffeningen begonnen in de jaren zeventig aandacht te schenken aan deze nieuwe tak van wetenschap.

Fossielen maakten wel deel uit van sommige natuurhistorische verzamelingen. Nog lang waren deze ‘versteningen’ omgeven door een waas van geheimzinnigheid en werden er geneeskrachtige werkingen aan toegeschreven. Langzaam groeide het besef dat fossilia - afgeleid van het Latijnse fodere, (op) graven - inzicht konden verschaffen in het ontstaan van bepaalde gesteenten en bijdroegen tot de kennis van de aardgeschiedenis. De gedachte dat het ging om uitgestorven diersoorten diende zich aan, maar werd niet uitgewerkt: de eigentijdse fauna was daarvoor nog te onvolledig bekend. Voor de kennis van Nederlandse fossielen uit de Krijtafzettingen van de Sint-Pietersberg zijn de Maastrichtse particuliere verzamelingen uit de tweede helft van de achttiende eeuw van grote waarde geweest.⁴

Een tweede cruciale verandering in het laatste kwart van de achttiende eeuw was de wijze van verzamelen. Eerder werden vooral fraai uitziende of kostbare gesteenten verzameld of van de natuurlijke orde afwijkende curiosa, met de

1 Dit artikel is gebaseerd op mijn dissertatie De verzamelwoede van Martinus van Marum (1750-1837) en de ouderdom van de aarde. Herkomst en functie van het Paleontologisch en Mineralogisch Kabinet van Teylers Museum (Leiden 2017).

2 Johannes le Francq van Berkhey, Natuurlijke historie van Holland, 6 delen (Amsterdam 1769-1811).

3 Martinus Houttuyn, Natuurlijke historie of uitvoerige beschrijving der dieren, planten en mineralen volgens het samenstel van den heer Linnaeus, 37 delen (Amsterdam 1761-1785).

4 C.O. van Regteren Altena, ‘Achttiende-eeuwse verzamelaars van fossielen te Maastricht en het lot hunner collecties’, in: Publicaties Reeks ix van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg (1956), p. 83-112; idem, ‘Nieuwe gegevens over achttiende-eeuwse verzamelaars van fossielen te Maastricht’, in: Natuurhistorisch Maandblad 52 (1963), nr. 2, p. 28-32.

[p. 118]

nadruk op de aspecten van status en vermaak. In plaats daarvan kwam nu een meer systematische verzamelwijze in zwang, die we retrospectief ‘wetenschappelijk’ kunnen noemen. Fossielen en mineralen werden in onderlinge samenhang en met duidelijke registratie van de vindplaats vergaard. Bovendien waren institutionele kabinetten in opkomst, een proces dat borg stond voor een grotere continuïteit en wetenschappelijke toegang tot relevante collecties. Een van de belangrijkste verzamelingen van dit type werd aangelegd door Van Marum in zijn hoedanigheid van directeur van Teylers Museum. Daarmee was hij een pionier op het gebied van ontwikkelingen die in de negentiende eeuw gestalte zouden krijgen aan universiteiten en natuurhistorische musea.

Charles H. Hodges, portret van Martinus van Marum, 1826 (Teylers Stichting, Haarlem)

Uitwisseling van kennis

Via Van Marums verrichtingen is de vorming van de mineralogische en paleontologische collecties goed te volgen. De uitvoerige documentatie die bewaard is gebleven in Teylers Museum maakt niet alleen een reconstructie in materiële zin mogelijk, maar illustreert ook de kennisuitwisseling via zijn internationale netwerk. Dankzij de faam van de collectie kwamen buitenlandse geleerden naar

[p. 119]

Haarlem voor onderzoek, zoals de Franse anatoom Georges Cuvier (1769-1832); hij bestudeerde in 1811 het fossiel Andrias scheuchzeri, een reuzensalamander die in 1725 was gevonden door de arts en natuuronderzoeker Johann Jakob Scheuchzer. Deze had er een geraamte in gezien van een mensachtig wezen dat bij de Zondvloed was omgekomen, een homo diluvii testis - een opvatting die Cuvier weerlegde.

In zijn verzamelwoede importeerde Van Marum objecten en ook ideeën die hier te lande onbekend waren. Zo was hij al vroeg een pleitbezorger van de nieuwe systematische kristallografie van de Parijse abbé René Just Haüy (1743-1822), wiens inzichten hij met kristalmodellen verwerkte in de inrichting van de museale collectie. Hij was een adept van de nieuwe scheikunde van Antoine Laurent Lavoisier (1743-1794), waardoor ook mineralen met een andere blik werden bekeken. Tevens nam hij deel aan het Europese debat over de vulkanische oorsprong van basaltzuilen. Voor het museum verwierf hij een kolom automorfe basalt van de beroemde Giant's Causeway in Ierland. Ook onderkende hij het grote belang van de toen nog onbegrepen Krijtfossielen, waarvan hij unieke exemplaren als de Maashagedis (Mosasaurus) wist te verwerven.⁵

Andrias scheuchzeri: reuzensalamander en ex-zondvloedmens (Teylers Stichting, Haarlem; foto: Andreas Praefcke)

Zoals cultureel erfgoed in het algemeen maatschappelijke ontwikkelingen weerspiegelt, zo illustreert dit specifieke materiële erfgoed het ontstaan van wetenschappelijke disciplines. Zulke collecties van universiteiten en musea zijn nauwelijks vanuit dat perspectief bestudeerd, terwijl ze een onmisbare rol hebben gespeeld in de constructie en overdracht van kennis. De paleontologische en mineralogische objecten die Van Marum vergaarde voor Teylers Museum zijn bij uitstek geschikt om die processen zichtbaar te maken.

5 M. van Marum, ‘Beschryving der beenderen van den kop van eenen visch: gevonden in den St. Pietersberg by Maastricht, en geplaatst in Teylers Museum’, in: Verhandelingen Teylers Tweede Genootschap 8 (1790), p. 383-389.

Reizen, brieven en veilingen

De geringe aandacht voor aardwetenschappen in Nederlandse natuurhistorische verzamelingen is opvallend. Dieren en planten waren daarin goed vertegenwoordigd, mineralen en fossielen veel minder. Een uitzondering is de collectie van Pieter Valckenier (1641-1712), diplomaat en gezant bij de Zwitserse kantons, die daar en in Zuid-Duitsland fossielen verzamelde. Ook uit de Thesaurus van Albertus Seba (1665-1736) blijkt dat deze Amsterdamse apotheker een aanzienlijke collectie fossielen en mineralen bezat. Een derde uitzondering is de Leidse geneesheer Johannes Frederik Gronovius (1686-1762), de mecenas van Linnaeus. Naast andere verzamelingen bezat hij een omvangrijke collectie mineralen en gesteenten, verkregen via een internationaal netwerk. Zo waren er meer particuliere collecties, die na de dood van hun eigenaar van de aardbodem

[p. 120]

verdwenen lijken te zijn. ‘Lijken’, wel te verstaan, omdat door onderzoek veel herkomstgeschiedenissen kunnen worden gereconstrueerd.

Halverwege de achttiende eeuw werden mineralen ook al institutioneel verzameld, bijvoorbeeld door de Leidse universiteit, maar van een systematisch collectiebeleid was nog geen sprake. In de Nederlanden nam de belangstelling voor de aardwetenschappen toe, maar het buitenland - de vindplaats van de meeste stenen en fossielen - bleef de plek waar de geologie in situ en in verzamelingen het best te bestuderen was.

Vanaf 1782 beschikte Van Marum over de middelen om een paleontologisch en mineralogisch kabinet aan te leggen voor het nieuwe museum. Ook als directeur van het Naturaliënkabinet der Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen deed hij op dit terrein al sinds 1778 spectaculaire aankopen. In 1783 werd vanwege mogelijke belangenverstrengeling en concurrentie een arbeidsverdeling afgesproken: Teylers Museum zou zich toeleggen op fossielen en mineralen, de Maatschappij op voorwerpen betreffende de natuurlijke historie. Van Marum verwierf een omvangrijke en voor Nederland unieke collectie op het gebied van de paleontologie en mineralogie, vooral in de jaren tussen 1784 en 1803.

Opmerkelijk genoeg is deze geologische verzameling nooit onderwerp van een afzonderlijke studie geweest, in tegenstelling tot Van Marums activiteiten op het terrein van fysica, scheikunde, botanie en geneeskunst. De duizenden voorwerpen met bijbehorende etiketten, honderden brieven en enkele reisjournalen maken het mogelijk zijn verzamelbeleid nauwkeurig te reconstrueren, tot en met de inrichting van de museumzalen. Bovendien worden de complexe netwerken zichtbaar die omstreeks 1800 essentieel waren voor het opbouwen van wetenschappelijke collecties. Persoonlijk contact en onderling vertrouwen - onder meer opgedaan via reizen - waren daarin cruciaal.

Van Marum ondernam tien verzamelreizen, onder meer naar België (1782), Parijs (1785), Duitsland (1786), Londen (1790), Duitsland (1798) en Zwitserland (1802). Onderweg ontmoette hij tal van wetenschappers en verzamelaars, wier brieven een rijke bron zijn. Uit de periode 1776-1837 zijn in totaal 3165 brieven van en aan hem bewaard, van 309 correspondenten. Vaak leidde de briefwisseling tot nieuwe aanwinsten, zodat de belangrijkste mineralogen van die tijd hun stempel drukten op de Haarlemse collectie: René Just Haüy, hoogleraar in Parijs, Johann Friedrich Wilhelm Toussaint von Charpentier (1779-1847) en Abraham Gottlob Werner (1749-1817), beiden verbonden aan de Bergakademie in de Saksische mijnstad Freiberg, en de Zwitserse staatsman en geoloog Hans Conrad Escher von der Linth (1767-1823).

Aan de hand van aantekeningen op etiketten (waarover straks meer) is de herkomst van vele objecten vast te stellen. Op die manier komen ook de oudere verzamelingen in beeld die Van Marum kocht van de eigenaars of op veilingen. Zo verwierf hij op een veiling in 1782 die van de Amsterdamse koopman Willem van der Meulen (1714-1808); in 1784 die van de Leidse hoogleraar Wouter van Doeveren (1730-1783); in 1785 die van de reeds genoemde Berkhey en in datzelfde jaar die van de geleerde Johann David Hahn (1729-1784) uit Heidelberg; in 1789 legde hij de hand op die van de eveneens eerder genoemde Houttuyn - enzovoorts, want tussen 1780 en 1830 sloeg hij zijn slag op zo'n twintig veilingen.

Interessant is ook de destijds florerende handel in mineralen en fossielen. Van Marum had goede contacten met handelaren die Teylers Museum aandeden of

[p. 121]

die hij op zijn reizen bezocht. Hij deed zaken met de belangrijkste handelaren van zijn tijd.

De Ovale Zaal van Teylers Museum, geschilderd door Wybrand Hendriks, 1800/20. Op de voorgrond Van Marums elektriseermachine in haar oorspronkelijke opstelling. Daarachter de vitrine waarin sinds 1802 de gesteenten en mineralen zijn opgeborgen (Teylers Stichting, Haarlem)

Netwerken

Toen Van Marum op grote schaal gesteenten en fossielen begon te kopen, kon hij voortbouwen op oudere verzamelpraktijken en putten uit reeds bestaande collecties. Zijn intensieve briefwisseling met geleerden en geestverwanten speelde in zijn verzamelaarsactiviteit een belangrijke rol. Schriftelijk contact was de gebruikelijke manier om feiten, meningen, ideeën en ook objecten uit te wisselen. Men reageerde op een publicatie of geschenk, deelde een vondst mee, vroeg om advies of deed een bestelling, gewoonlijk nadat eerder een ontmoeting had plaatsgevonden.⁶ In de wereld van verzamelaars, deels samenvallend met de Republiek der Letteren, was het gebruikelijk geschenken, informatie en publicaties uit te wisselen en objecten te ruilen. Die wisselwerking was ook een middel om kennis te verbreiden, netwerken uit te bouwen en de eigen reputatie te vergroten.

De herkomst van bepaalde objecten kan via brieven van en aan Van Marum worden herleid. Zo wordt duidelijk hoe een ammoniet van de Zwitserse geneesheer Johannes Gessner (1709-1790) of een brachiopode⁷ uit Shropshire van de Duits-Britse botanicus Dionysus Georg Ehret (1710-1770) in Teylers Museum terechtkwam. Ook verwierf Van Marum talrijke objecten uit verzamelingen van Nederlandse geleerden. Een vergelijking dringt zich op met de verzamelaar en geleerde Hans Sloane (1660-1753), wiens collecties aan de basis stonden van het British Museum, de British Library en het Natural History Museum in Londen. Van Sloane is wel gezegd dat hij een ‘collector of collections’ was, een omschrijving die ook van toepassing is op Van Marum.⁸

6 Voor de zeventiende eeuw is er het brievenproject Circulation of knowledge and learned practices in the 17th century Dutch Republic van Huygens ing/knaw. Het beoogt aan de hand van brieven van geleerden de wetenschappelijke ontwikkelingen en debatten te analyseren. Aan de Universiteit van Stanford loopt het project Tracking 18th-century ‘social networks’ through letters. Zie www.news.stanford.edu (bijvoorbeeld 11-4-2013: James Kierstead, ‘Digital mapping at Stanford reveals social networks of 18th-century travelers’). Zeventiende-eeuwse netwerken van wetenschappers komen aan de orde bij Julie McDougall-Waters e.a., Philosophical Transactions: 350 years of publishing at the Royal Society (1665-2015) (Londen 2015). Voor netwerken rond wetenschappelijke academies: René Sigrist, ‘Scientific networks and frontiers in the Golden Age of academies (1700-1830)’, in: Jürgen Barkhoff en Helmut Eberhart (red.), Networking across borders and frontiers (Frankfurt a.M. 2009), p. 35-66. Voor de achttiende eeuw in relatie tot de Verlichting: Dena Goodman, The Republic of Letters: a cultural history of the French Enlightenment (Ithaca 1996). Van belang is ook Electronic Enlightenment (www.e-enlightenment.com), waarop 67.875 documenten te vinden zijn van 8331 correspondenten. Zie verder: Anne Goldgar, Impolite learning. Conduct and community in the Republic of Letters, 1680-1750 (New Haven 1995); David S. Lux en Harold J. Cook, ‘Closed circles or open networks? Communicating at a distance during the scientific revolution’, in: History of Science 36 (1998), nr. 2, p. 179-221.

7 Brachiopode: armpotige, een schelpdier.

8 James Delbourgo, ‘Collecting Hans Sloane’, in: Alison Walker (red.), From books to bezoars. Sir Hans Sloane and his collections (Londen 2012), p. 9-23.

[p. 122]

Etiketten

Aan de hand van zijn reisverslagen zijn Van Marums reizen te volgen, zijn netwerk is te reconstrueren aan de hand van zijn correspondentie en uit de financiële administratie van Teylers Stichting valt gewoonlijk te achterhalen hoeveel voor aankopen werd betaald. Maar vooral de duizenden handgeschreven etiketten uit de achttiende eeuw bieden inzicht in de herkomst van de objecten. Vele zijn in de loop van de tijd losgeraakt van hun dragers, maar de meeste zijn toch bewaard gebleven. Momenteel bestaat de hele collectie uit circa zesduizend objecten, inclusief die waarop de oorspronkelijke etiketten nog vastgelijmd zitten.

De etiketten zijn met de hand geschreven, soms op voorgedrukte formuliertjes, soms op papiertjes die eerder dienst hadden gedaan als brief, speelkaart of drukwerk. Vele etiketten hadden de functie van een systeemkaart: ze bevatten informatie over naam, vindplaats en herkomst en soms stratigrafische en bibliografische gegevens. Dat kan een vorige eigenaar zijn, met een verwijzing naar de veiling waarop het object werd verkregen en het bedrag dat ervoor werd betaald.

Een voorbeeld: ‘min no. W 33, ex. Mus. Van Doeveren no. 971 et d.d. G.F. Danz 1772’. Deze cryptische mededeling moet als volgt worden gelezen: de mineralenhandelaar Danz heeft in 1772 dit stuk kopererts aan de Leidse hoogleraar Wouter van Doeveren gegeven. In 1784 werd diens collectie geveild en werd dit stuk onder nummer 971 door Martinus van Marum voor Teylers Museum aangekocht. De latere conservator Tiberius Winkler (1822-1897) gaf het object het nummer 33 in de catalogus van gesteenten en mineralen die hij in 1889 samenstelde.⁹

De etiketten maken de genealogie van de verzameling zichtbaar. Door handschriftanalyse en vergelijking met aankoopbewijzen, veilingcatalogi, reisjournalen en correspondentie is het mogelijk de herkomst van het mineralogische deel van de Teylers-collectie grotendeels te reconstrueren. Het bepalen van de provenance, zoals kunsthistorici doen bij een kunstwerk, blijkt in dit geval mogelijk bij geologische objecten: meer dan zeventig vorige eigenaren konden worden opgespoord. De etikettencollectie van Teylers Museum is waarschijnlijk de oudste, omvangrijkste en meest diverse ter wereld.¹⁰

Registratie en etikettering van geologische objecten was al in de zeventiende eeuw gebruikelijk. In 1668 zag een bezoeker van het Museo Aldrovandi in Bologna dat elk object voorzien was van een beschrijvend etiket. In 1686 bepaalde de Britse oudheidkundige Elias Ashmole (1617-1692), dat elk gesteente of fossiel van zijn collectie in Oxford voorzien moest worden van een nummer, corresponderend met een catalogus.¹¹ John Woodward (1665/7-1728), de eerste serieuze Britse verzamelaar van geologische objecten, met uitgesproken ideeën over de zondvloed, stelde in 1696 zijn Brief instructions for making observations in all parts of the world samen.¹² Hierin beschreef hij hoe alle relevante informatie over een voorwerp bijeengebracht en gerubriceerd moest worden.

In een later rapport, postuum gepubliceerd in 1728, gaf hij gedetailleerde richtlijnen voor het beheer van een verzameling: plak een stukje papier met een nummer op het voorwerp, beginnend met nummer 1 en zorg dat de nummering van de objecten overeenkomt met die in een register. Verder dient men te noteren: 1) het soort fossiel of gesteente; 2) de vindplaats; 3) of er nog meer was en in welke hoeveelheid; 4) of het object aan de oppervlakte werd gevonden;

9 L. Touret, ‘Een onverwachte museumschat’, in: Teylers Museum Magazijn 3 (1985), nr. 1, p. 4-7.

10 Omdat de belangstelling voor deze papiertjes recent is, zijn er in de loop van de tijd vele verdwenen. Sommige conservatoren brachten nieuwe etiketten aan in hun eigen handschrift, om hun stempel op de collectie te zetten. Vaak verdween daarmee het verleden in de prullenbak. De oudste mij bekende publicatie over etiketten is ‘An introduction to mineral label collecting’, dat R.E. Bentley en R.A. Bideaux in 1981 schreven voor het Mineralogical Record Label Archive in Tucson, Arizona; hier worden 15.000 etiketten bewaard, merendeels twintigste-eeuwse uit de Verenigde Staten (www.minrec.org/labelarchive.asp). In Europa bestaat geen specifieke literatuur over het etiket. Michael P. Cooper (Robbing the sparry garniture. A 200-year history of British mineral dealers, Tucson 2006) beeldt relevante etiketten af, maar de achttiende eeuw komt niet aan bod. Otto Fitz deed onderzoek naar Weense verzamelaars en handelaren en drukte een aantal etiketten af in ‘Eine Sammlung Erzählt’, Sonderheft van de Mitteilungen des Institutes für Bodenforschung und Baugeologie (Wenen 1993). Günther Grundmann beschreef de etiketten die door de Bergakademie in Freiberg werden gebruikt (‘Fundort-Etiketten aus Freiberg’, in: Lapis 11 (1986), p. 61-62). W. Fuchs deed dat voor Krantz's Mineralien Kontor (‘160 Jahre Mineralien-Kontor: Dr. F. Krantz im Spiegel von Etiketten’, in: Mineralien Welt 3 (1983), p. 4-5). Soms worden etiketten in het handschrift van één verzamelaar gepubliceerd: M. Reich, A. Böhme e.a., ‘“Preziosen jeglicher Couleur”. Objektdigitalisierung der naturhistorischen Sammlungen von Johann Friedrich Blumenbach (1752-1840)’, in: Philippia 15 (2012), nr. 2, p. 155-168.

11 Arthur MacGregor (red.), Tradescant's rarities. Essays on the foundation of the Ashmolean Museum (1683) with a catalogue of the surviving early collections (Oxford 1983), p. 54.

12 John Woodward, Fossils of all kinds, digested into a method (Londen 1728), p. 93-119.

[p. 123]

5) zo niet, op welke diepte; 6) in welke toestand het werd aangetroffen; 7) in welk sediment; 8) in een gelaagde afzetting of in een scheur. ‘This is the fittest conduct and procedure I can pitch on’, aldus Woodward.¹³

13 H. Torrens, ‘Early collecting in the field of geology’, in: O. Impey en A. MacGregor, The origins of museums (Oxford 1985), p. 204-213.

Goethe

Een paar voorbeelden van de kennis die aan etiketten kan worden ontleend. Drie stukjes papier met het opschrift ‘de Goethe’ trekken natuurlijk de aandacht.¹⁴ Van Marum, wiens handschrift gemakkelijk herkenbaar is, schreef vermoedelijk de etiketten van Goethe zelf over: tweemaal een ‘spätiger Eisenstein aus Graubünden’ en een ‘Pikerts met Braunspath van Johan Georgenstad in Saxen’. Op 17 juli 1798 had Van Marum in Weimar voor het eerst een ontmoeting met ‘Geheimraad de Goethe’, die hem met ‘ongemeene beleefdheid’ ontving.¹⁵ Na een bezichtiging van zijn mineralogische verzameling bood Goethe Van Marum zaken aan die in Haarlem ontbraken.

Omdat Goethe nauwelijks fossielen bezat, beloofde Van Marum hem als ruilmiddel materiaal uit de Sint-Pietersberg te sturen.¹⁶ De kans is groot dat Van Marum bij Goethe direct mineralen voor het museum mocht uitzoeken en meenemen, want een zending uit Weimar blijkt niet uit archivalia. Daarentegen arriveerde op 11 december 1798 een kistje fossielen bij Goethe, waarvoor hij de volgende dag Van Marum hartelijk bedankte. Zoals Van Marum in zijn reisjournaal schreef, had Goethe veel zelf verzameld. Ook de stukken die hij aan Teylers Museum schonk?

Etiket van een stuk pikerts uit Johann Georgenstadt, voor- en achterzijde. Geschreven door Van Marum, die het object in 1798 kreeg van Goethe (Teylers Stichting, Haarlem)

Onderweg naar Karlsbad in 1785 deed Goethe het mijnstadje Johann Georgenstadt aan, waar bergwerkers hem mineralen aanboden, onder andere stukken ‘Pechblende’ (pikerts).¹⁷ Vier jaar later onderzocht de Duitse scheikundige Martin Heinrich Klaproth (1743-1817) stukken erts uit dezelfde mijn, die hij uraniet noemde en waaruit naderhand uranium werd gewonnen. Hoewel het etiket slechts summiere informatie verschaft, kunnen we er bijna zeker van zijn dat het stuk pikerts in 1785 aan Goethe ten geschenke werd gegeven. Enkele jaren later, in 1788, raapte Goethe in het Zwitserse Graubünden stukken ‘Eisenstein’ op, waarvan twee zich nu in Teylers Museum bevinden.¹⁸

14 Etiketten in de collectie van Teylers Museum: L 650, 667, 2037.

15 J.A.M. Rijk, ‘Drei bisher unveröffentlichte Briefe an Goethe’, in: Neophilologus 16 (1930), p. 261-267.

16 Deze schenking van tien objecten wordt genoemd door Hans Prescher, Goethes Sammlungen zur Mineralogie, Geologie und Paläontologie. Katalog (Berlijn 1978), p. 639, lemma ‘Maastricht’.

17 www.bergbauverein-ronneburg.de (geraadpleegd mei 2016).

18 Erwin Poeschel, ‘Goethes Reise durch Graubünden’, in: Bündnerisches Monatsblatt. Zeitschrift für bündnerische Geschichte, Landes- und Volkskunde 4 (1951), p. 97-107.

Groen zand uit Peru

Een ander etiket, wederom in Van Marums handschrift, vermeldt ‘Sable verd du perou’, dat verzameld zou zijn door de Franse botanist Joseph Dombey (1742-1794).¹⁹ Dombey vergezelde een Franse expeditie naar Zuid-Amerika, waar hij in 1769 in de Atacama-woestijn tussen Peru en Chili een bijzonder groen mineraal ontdekte. Hij presenteerde een specimen aan de Académie des Sciences,

19 Etiket in collectie Teylers Museum: L 2474.

[p. 124]

waarna het in 1801 van prins Dimitri Alexeievich Gallitzin (1728-1803) de naam ‘atacamiet’ kreeg; chemisch gezien gaat het om koper-chloor-hydroxide. Het Muséum national d'Histoire Naturelle in Parijs bewaart nog een flesje onder nummer n^o 5.98 (‘cuivre muriaté du Pérou’), dat Dombey aan het Cabinet du Roi had geschonken. Later werd het mineraal in grote hoeveelheden geïmporteerd uit de mijnen van Atacama, omdat het uitstekend geschikt bleek om de inkt van handgeschreven teksten te drogen.²⁰

Hoe zijn deze groene kristalletjes in Teylers Museum terechtgekomen? De laatste regel op het etiket vermeldt ‘Abbé Rochon d.d.’ oftewel ‘dono dedit’, dat wil zeggen geschonken door Alexis-Marie de Rochon (1741-1817), een astronoom die zeer geïnteresseerd was in mineralogie. Hij maakte verschillende reizen, onder andere naar Zuid-Afrika, waar hij het later door de Duitse mineraloog Abraham Gottlob Werner beschreven mineraal prehniet ontdekte en meenam naar Europa. De Rochon en Van Marum hebben elkaar in 1790 in Londen ontmoet, waarbij de overdracht van de ‘Sable verd du perou’ moet hebben plaatsgevonden.

Van Marums reisjournaal refereert slechts met één zinnetje aan de ontmoeting, maar in de financiële administratie is meer terug te vinden: ‘aan den Abt Rochon voor vier prisma's van quarts cristal om de dubbelde straalbreking te toonen, van Z.Ed. overgenomen 4-4’.²¹ Een van die vier prisma's is nog steeds in de middenvitrine van de Ovale Zaal van Teylers Museum aanwezig.

20 Anne-Marie Brenot, ‘Les voyageurs français au Pérou au xviiie siècle’, in: P.A. Colin (red.), Des européens dans l'Amérique coloniale et aux Caraïbes, xvie-xixe siècles = Revue d'Histoire Moderne et Contemporaine 35 (1988), nr. 2, p. 240-261; Catherine Lang, ‘Joseph Dombey, un botaniste au Pérou et au Chili. Présentation des sources’, ibid., p. 262-274.

21 Archief Teylers Stichting (ats) 622 (‘Nota van uitgaaf te London voor Teylers Museum in Julij & Augustus 1790’).

Aanbevelingsbrieven

Van zes van zijn tien reizen heeft Van Marum dagboekaantekeningen bijgehouden, de andere vier zijn bekend uit zijn correspondentie en te reconstrueren aan de hand van rekeningen van aankopen ter plaatse. Het ging in die reizen niet alleen om het verwerven van objecten: zo was zijn eerste reis naar Parijs in 1785 mede van belang door zijn ontmoeting met de scheikundige Lavoisier, die hem overtuigde dat ‘phlogiston’ - een ‘brandstof’ die geacht werd in alle brandbare materialen aanwezig te zijn - niet bestond en dat verbranding beter kon worden verklaard als een chemische reactie met de in de lucht aanwezige zuurstof. Een bezoek aan Londen in 1790 stond in het teken van ontmoetingen met vooraanstaande instrumentmakers, maar de meeste reizen waren toch vooral gericht op het verwerven van fossielen en mineralen. Zelf schreef Van Marum hierover in zijn Geschiedenis van Teijler's Museum:

Op mijne verscheidene reizen door Duitschland, Frankrijk en de Oostenrijksche, nu Belgische Nederlanden, bij het bezigtigen van vele Naturaliënkabinetten, optekenende wat in verschillende landen gevonden wordt, en aldaar correspondentie makende met lieden, die mij daarvan het verkrijgbare wel willen zouden [afstaan], hetzij in koop of in ruiling, verkreeg ik op deze wijze, onder anderen een rijke verzameling van hetgeen van dierlijke overblijfselen in den omtrek van Brussel wordt gevonden, door Burtin in zijn Oryctographie de Bruxelles beschreven; - eene verzameling van fossile conchyliën van Champagne, vele rijke verzamelingen uit verschillende oorden van Duitschland.²²

Buitenlandse contacten waren essentieel, maar men kon niet plompverloren zijn opwachting maken - aanbevelingsbrieven waren een vereiste. Voor zijn

22 Noord-Hollands Archief (nha), 529 (Van Marum), nr. 9, f. 75.

[p. 125]

reis naar Parijs in 1785 had Van Marum zulke brieven meegekregen van zijn leermeester Petrus Camper, terwijl diens zoon Adriaan Gilles, die enige tijd in de Franse hoofdstad verbleef, hem vergezelde bij het doen van aankopen.²³ Ook kreeg Van Marum tijdens andere reizen aanbevelingen mee die deuren openden. In 1802, in Frankfurt am Main bij Samuel Thomas Sömmering (1755-1830), ontmoette hij Johann Gottfried Ebel (1764-1830), bekend van zijn Anleitung auf die nützlichste und genussvolste Art in der Schweiz zu reisen. Deze gaf hem adressen van zijn Zwitserse vrienden, zoals van Johannes Conrad Escher von der Linth, de kundigste ‘geologist’ van Zwitserland.²⁴ Ter voorbereiding van een reis deelden anderen hun ervaringen met hem. Zo kreeg Van Marum begin 1802 een uittreksel uit het reisjournaal van Adriaan Gilles Camper, met aantekeningen die hijzelf in 1788 had gemaakt en die Van Marum nu van pas konden komen. Het betrof vooral zijn Zwitserse impressies en ideeën voor een bezoek aan Italië.²⁵

23 H. Bots en R. Visser, ‘Correspondance, 1785-1787, de Petrus Camper (1722-1789) et son fils Adriaan Gilles Camper (1759-1820)’, in: Lias 28 (2001), brief x, 15-7-1785.

24 R.J. Forbes, Martinus van Marum. Life and work, dl. 2 (Haarlem 1970), p. 148 (19-6-1802).

25 nha 529, nr. 15, brief 23-4-1802.

Walvis in de kelder

Van Marums jacht op objecten maakte hem niet altijd geliefd. Als voorbeeld moge dienen zijn bezoek aan Parijs in 1785, waar Adriaan Gilles Camper al enige tijd verbleef. Uit de correspondentie met diens vader blijkt dat Van Marum soms op onbetamelijke wijze zaken deed. Toen Camper junior hem op de hoogte bracht van bijzondere botvondsten in een kelder aan de rue Dauphine, vroeg Van Marum meteen naar de prijs. Adriaan Camper zag de bui hangen en verzocht Van Marum schriftelijk te wachten met het uitbrengen van een bod op het bot, omdat zijn vader ook interesse had getoond. ‘Ik hoop dat UEdl. de consideratie voor mijnen vader zal gelieven te hebben, van zijn rival in het bekomen van die beenderen niet te willen zijn. Ik durve mij selfs daar meede te vleijen uit hoofde van de wederzijdsche betrekking zoo van achting als vriendschap’.²⁶

Balaena lamanoni: het walvisbot dat Van Marum in 1785 kocht in Parijs (Teylers Stichting, Haarlem; foto: Martijn Zegel)

Maar Van Marum was al in onderhandeling met de eigenaar en wist het grootste bot te bemachtigen. Daarop schreef Camper junior aan zijn vader: ‘A présent je ne dit plus mot à Van Marum et comme il parle très mauvais français, il ne

26 nha 529, nr. 15, brief 13-6-1785.

[p. 126]

plaît pas aux gens de ce pays, donc il n'a pas mes avantages et il ne reste icy que 4 semaines, donc il est à espérer que beaucoup de choses lui resteront inconnues’.²⁷ Volgens hem had Van Marum weinig benul van wat hij had gekocht: ‘Van Marum n'y comprenait rien, avant que je lui eus[se] dit’.²⁸ Al eerder had hij zijn vader uit Parijs gemeld: ‘En un mot, c'est un homme singulier et que je n'aime pas’.²⁹ Het inderhaast aangekochte walvisbot is nog steeds een vreemde eend in Teylers' bijt - en eigenlijk was het een kat in de zak.

In 1779 werd in de kelder van een pand aan de rue Dauphine bij werkzaamheden een groot bot ontdekt. Paquet, eigenaar van de daar gevestigde wijnhandel, kreeg met grote moeite een deel eruit, niet zonder beschadigingen. Het grote, 110 kilo zware bot toonde hij datzelfde jaar op de markt van Saint Germain aan nieuwsgierigen. Het object trok de aandacht van de natuuronderzoeker Robert de Paul de Lamanon, die er in 1781 een artikel aan wijdde in de Observations sur la physique, sur l'histoire naturelle et sur les arts.³⁰ Daarin constateerde hij, gesteund door zijn collega Louis Jean Marie Daubenton (1716-1799), dat het een bot van een walvisachtige moest zijn, maar dat het geen fossiele indruk maakte. Toen Lamanon botvondsten in Frankrijk en elders inventariseerde, ging hij ervan uit dat deze grote dieren zich ooit hadden verplaatst via het water. Het walvisachtige bot zou dus via de Seine in Parijs kunnen zijn beland.

27 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief x, 15-7-1785, p. 47.

28 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief xxxiv, 17-10-1785, p. 112.

29 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief xi, 15-7-1785, p. 47. Later had Camper jr. meer respect voor Van Marum. In hun intensieve briefwisseling was hij zeer complimenteus over de verzamelingen in Teylers Museum.

30 Robert de Paul de Lamanon, ‘Mémoire sur un os d'une grosseur énorme qu'on a trouvé dans une couche de glaise au milieu de Paris; & en générale sur les ossements fossiles qui ont appartenu à de grands animaux’, in: Observations sur la Physique, sur l'Histoire Naturelle et sur les Arts 17 (1781), p. 393-405.

Bot kopen en bot vangen

Het was Van Marum ontgaan dat Lamanon deze vondst wereldkundig had gemaakt, meldde Adriaan Gilles aan zijn vader. Camper junior was een uitstekende waarnemer, want bij het zien van het bot dacht hij meteen aan een os temporale - het schedelbot bij de slapen - van een walvis: ‘Ik zie de holte waar het gehoororgaan in gezeten kan hebben, de zenuwdoorgang, en daarop volgend het interne deel dat overeenkomt met de schedelholte, enz. en tot slot de sulcus van de slaapspier. Terug thuis raadpleegde ik uw tekeningen en zei tot mezelf: het klopt’.³¹

Intussen was Van Marum druk bezig het bot te bemachtigen en voor tien louis d'or wist hij het grootste deel ervan in handen te krijgen. De drie overgebleven stukken kocht Adriaan Gilles. ‘Die heb ik nog via Duinkerken moeten versturen, zodat het erg veel kost. De zaken zijn alle gevonden in 1781 [bedoeld is 1779, BS], niemand wilde ze hebben en niemand wist wat het was. Ik ben de eerste die er een os temporis in zag [...]. Van Marum begreep er niets van, totdat ik het hem vertelde’.³²

In 1785 werd het walvisbot dus verdeeld over twee Nederlandse collecties, maar de Parijse pogingen tot determinatie gingen door. Daubenton vergeleek het met andere walvisachtigen, maar kwam er niet uit.³³ In 1823 kwam Cuvier op de kwestie terug, nadat Van Marum hem een natuurgetrouwe tekening had gestuurd van de hand van de schilder Wybrand Hendriks (1744-1831), opzichter van Teylers ‘Kunstverzamelingen’. Ook Cuvier concludeerde dat het om een onbekende soort ging, omdat het bot zowel van fossiele als recente walvissen afweek.³⁴ Wel was hij ervan overtuigd dat het door mensenhanden in Parijs terecht was gekomen. In 1836 durfde hij het object zelfs een naam te geven: Balaena lamanoni, waarin de naam van de eerste beschrijver voortleeft. De Franse geleerde schatte de lengte van de walvis op achttien meter. Het slaapbeen vond hij minder scheef dan gewoonlijk en minder hol dan dat van een Groenlandse walvis, Balaena mysticetus.

31 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief xi, 15-7-1785. Vertaling auteur.

32 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief xxxiv, 17-10-1785. Vertaling auteur.

33 J.L.M. Daubenton, ‘Observations sur un grand os qui a été trouvé en terre dans Paris; et sur la confirmation des os de la tête de Cétacées’, in: Mémoires de l'Académie des Sciences 1782 (Parijs 1785), p. 211-218.

34 G. Cuvier, ‘D'un fragment considérable de tête de baleine déterré dans le sein de la ville de Paris’, in: Recherches sur les Ossemens Fossiles 5 (1823), p. 393-396.

[p. 127]

Tiberius Winkler, samensteller van Teylers eerste Gids voor den bezoeker (1887), meldde daarin dat hij in 1865 de Groningse hoogleraar Claas Mulder over de vloer kreeg. Deze chemicus, tevens walviskenner, zag dadelijk dat het om een aangetast bot ging, ‘misschien een ziekelijk misvormd been van den basis des schedels van een walvisch’.³⁵ Die misvorming had heel wat kenners op het verkeerde been gezet. Ook was het bot niet afkomstig van de slaap, zoals eerder was beweerd, maar van de onderzijde van de walvisschedel. Dat had Van Marum zelf ook gezien, getuige een brief van Petrus Camper aan zijn zoon: Van Marum, inmiddels terug in Haarlem, had hem meegedeeld dat uit een vergelijking met de walvisschedel in het Kabinet van de Hollandsche Maatschappij bleek dat het bot niet uit de slaap afkomstig was.³⁶

Hoewel het bot ‘eenig gerucht in de wereld heeft gemaakt’, zoals Winkler in de bezoekersgids schreef, heeft het geen wezenlijke bijdrage geleverd aan de kennis van deze zoogdieren.³⁷ Maar omdat nog zoveel onbekend en dus onbeschreven was, werd onredelijk veel tijd in het vreemde object gestopt. Vermoedelijk is het een overblijfsel van een walvisschedel, waaruit de baleinen waren gedemonteerd ten behoeve van korsetten en hoepelrokken. Had Van Marum dat geweten, dan was zijn animo om het te verwerven ongetwijfeld kleiner geweest.

35 T.C. Winkler, Teyler's Museum. Gids voor den bezoeker van de verzameling versteeningen (Haarlem 1887), p. 94.

36 Bots en Visser, ‘Correspondance’, brief xx, 25-8-1785. Tegenwoordig gaat men uit van het wiggebeen van Eubalaena glacialis.

37 Winkler noemt in zijn gids het apocriefe verhaal dat het bot bijna doormidden was gezaagd na een ruzie tussen Cuvier en Van Marum over het eigendom. Halverwege is een zaagsnede zichtbaar, maar deze dateert uit de tijd dat de eerste eigenaar het bot probeerde te verwijderen uit de Parijse kelder.

Vasthoudendheid

Uit Van Marums correspondentie blijkt dat hij zeer vasthoudend kon zijn bij het verwerven van stukken. Meer dan eens gaf hij gewichten en afmetingen op, bijvoorbeeld aan de Duitse verzamelaar Heinrich von Struve (1772-1851).³⁸ In 1799 zond hij de mineraloog Johann Georg Lenz (1748-1832) in Jena zelfs papiertjes met afmetingen waaraan de op te sturen stukken moesten voldoen. Toen hij teleurgesteld was over een zending van Lenz, stak hij dat niet onder stoelen of banken.³⁹ Ongevraagde zendingen, zoals die van de Keulse verzamelaar Von Hüpsch in 1803, werden niet gewaardeerd en betekenden het einde van de correspondentie.⁴⁰ Toen Van Marum in 1786 een gesteentecollectie kocht van Nathanael Gottfried Leske (1751-1786), professor te Leipzig, probeerde hij via zijn Duitse contacten alsnog aan de bijbehorende catalogus te komen: Goethe en anderen werden op zoektocht gestuurd. Dankzij zijn vasthoudendheid en perfectionisme groeide de collectie niet alleen in omvang, maar ook in kwaliteit.

In zijn aardwetenschappelijke activiteiten was Van Marum meer een volger van de ontwikkelingen dan een producent van kennis. Het aantal publicaties van zijn hand op dit terrein was gering en bracht weinig nieuws of zelfs verkeerde interpretaties. Zijn successen in de fysica en scheikunde kon hij in de geologie niet evenaren. Door zijn functies bij Teylers Stichting en de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, en vanwege zijn publicaties op het terrein van de plantfysiologie en statische elektriciteit, kon hij zich wel scharen onder de toonaangevende wetenschappers van zijn tijd. Hij correspondeerde met meer dan driehonderd vakgenoten en bezocht velen van hen op zijn verzamelreizen.

Een aantal maakte hij lid van de Hollandsche Maatschappij, wat soms resulteerde in schenkingen aan Teylers Museum. Maar in vergelijking met geleerden als Cuvier en Werner, de grote spelers van die tijd, was hij van het tweede garnituur; op hun vakgebied, respectievelijk grote fossiele zoogdieren en de stratigrafie van de aardkorst, was hij geen gelijkwaardige partner. Zo zocht Cuvier uiteindelijk samenwerking met Adriaan Gilles Camper, die de erfenis van zijn

38 nha 529, nr. 11, aan Von Struve, 22-11-1802: ‘Pour les pièces No 1, 2, 3, 4, 5, 6 je vous prie de m'en choisir les plus belles, puisque j'en ai assez de pièces ordinaires. J'aime aussi des pièces d'un certain grandeur, et qui ne la surpasse pas beaucoup. La largeur de 4 à 5 pouces ou tout au plus 5 ½ ou 6 pouces est le plus convenable pour notre collection, et leur hauteur ne doit pas excéder 4 pouces’.

39 nha 529, nr. 18a, aan Lenz, 12-3-1801: ‘Ik had niets aan de door u toegezonden kristallen; ze waren kapot of ik had ze al’. Vertaling auteur.

40 nha 529, nr. 17b, aan Von Hüpsch, 5-1-1804: ‘De fossielen die u bijgevoegd heeft heb ik al, of hebben weinig belang voor ons kabinet. Daarom is het niet geoorloofd u in ruil de waardevolle stukken te sturen waar u om vraagt’. Vertaling auteur.

[p. 128]

vader bewaakte en bewerkte. Van Marum bleef gedurende zijn gehele loopbaan een encyclopedische allesweter, een generalist, die vooral als verzamelaar van onschatbare waarde is geweest.