Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 40

[p. 78]

A la mode
De identiteit van het platteland
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

In mijn werkkamer hangen sitsen Marker mutsjes aan een ropie. Dat is een dubbel gedraaid touw, waaraan men vanouds op een schip de was te drogen hangt. In plaatsen rond het IJsselmeer doet men dat aan wal. Tegenwoordig hangt er modern goed aan: linnen hemden, lijfjes en borstrokken zijn schaars. Streekgebonden kleding sterft uit.

Niet overal: op Urk, in Staphorst/Rouveen en Spakenburg/Bunschoten hangen nog gestreepte borstrokken en wijde rokken aan de waslijnen. In het straatbeeld zijn vrouwen in klederdracht te zien. Veel mannen hebben uit praktische overwegingen de burgerkleding aangenomen.

In Volendam en op Marken steken een paar oudere vrouwen zich iedere dag in traditionele kleding. Andere inwoners doen dat nog op feestdagen, zoals koningsdag en bij havenfeesten. Ook elders in het land worden feesten opgeluisterd met dansgroepen in (semi-)originele kleding. Klederdrachtgroepen geven shows. Er is veel origineel goed bewaard en te koop!

Met het uitsterven van regionale gebruiken groeit de belangstelling ervoor. Er wordt onderzoek gedaan en er zijn publicaties door historische verenigingen en stichtingen, streekmusea, en het Meertens Instituut. Op de zomerdonderdagen in Schagen presenteren zich klederdrachtgroepen uit het hele land begeleid

[p. 79]

door deskundige uitleg. In het Openluchtmuseum te Arnhem bevindt zich de Collectie Wilhelmina, de streekkledingcollectie die koningin Wilhelmina aangeboden kreeg in 1948, aangevuld met nieuw verkregen objecten. In Amsterdam is recent op Herengracht 427 het Klederdrachtmuseum geopend en het Markermuseum stelt de collectie oude kleding ieder jaar met een ander thema ten toon.

Overeenkomsten

Streekdrachten uit verschillende delen van Nederland tonen overeenkomsten in stoffen, sieraden, snit, hoofdbedekking en schoeisel. Mode-elementen zijn in de loop der eeuwen vermengd met boeren- en visserskleding en uitgegroeid tot voor een regio kenmerkende kleding. De bovenlaag van de bevolking heeft wel modekleding gedragen, zij het enkele decennia ten achter, met streek-eigen toevoegingen.

Stoffen

Sits komt in bijna alle klederdrachten voor. Het is een kleurige katoenen stof met bloemdessins, voor vrouwen- en mannenkleding. Kleurige geruite katoen, de madrasruitjes, wordt door het hele land gebruikt, vooral voor schorten, halsdoeken en bovenkanten van schorten en rokken evenals gestreepte flanel. Alle vrouwen dragen een schort. En men vindt het geen probleem om geruite, gebloemde en gestreepte stoffen te combineren.

Damast is een wollen of zijden dubbelweefsel in bloempatroon voor vrouwenrokken, jakken en hemdrokken. Baai en laken zijn geliefd voor broeken en jasjes van mannen. Wit linnen, katoen, batist en kant worden algemeen toegepast voor onderkleding, voering en mutsen.

[p. 80]

Sieraden

Streeksieraden kenmerken zich door fijn filigrain goud- of zilverwerk voor broches en mutsversieringen. Halssnoeren zijn van gitten, granaten en het in de stad al in de zeventiende eeuw uit de mode geraakte bloedkoraal. Mannensieraden bestaan uit gouden of zilveren knopen, kettingen en van munten vervaardigde broeksknopen.

Oorijzers van goud of zilver houden de mutsen op hun plaats, schoenen hebben zilveren gespen.

Silhouet

De kleding van iemand uit Marken of Volendam of van een dame uit de Zaanstreek lijkt duidelijk. Maar er zijn per dracht verschillen al naar gelang de gelegenheid: kleding voor feestdagen, voor werk en ‘pronk’, winter en zomer, rouw, doop en bruiloften, voor de woensdagse en de zondagse kerkgang... Streekdrachten hebben een rijke beeldtaal. Er zijn in de loop van de tijd wel veranderingen geweest, en in de ‘levende’ drachten gebeurt dat nog.

Een rijglijf (korset) is een belangrijk element onder het jak op de wijde rokken. Omslagdoeken verwarmen de vrouwen bij guur weer. Aan de witte gesteven en geplooide mutsen kan men zien waar een vrouw vandaan komt.

Het silhouet van de mannen uit de kustplaatsen verschilt van andere, meer landelijke streken. Zij dragen de wijde broeken van varensgezellen. In landbouwgebieden dragen mannen een kniebroek met eronder witte of gekleurde kousen of een rechte lange broek. Plattelandsbewoners dragen een hemdrok als bovenkleding of onder een kort jasje, in de stad draagt men een hemdrok onder een overjas.

Achttiende eeuw of ouder?

Streekkleding draagt men tot in de twintigste eeuw, maar de patronen van kledingstukken stammen uit de achttiende eeuw of eerder. Zo kent de exotisch aandoende Hindeloper dracht de wentke, een japon met lange mouwen die van voren open is. Het lijkt een achttiende-eeuws dameskledingstuk, maar de snit stamt uit de zestiende eeuw. Het lange jak, kassekijntje genaamd, is achttiende-eeuws. Sitsen en geruite stoffen zijn meegebracht door de voc.

Op Marken is de van oorsprong Waterlandse dracht van ver vóór de achttiende eeuw. Vrouwen dragen een geborduurd rijglijf, een gestreept jak, een enkelvrije donkere rok en een schort. Een lapje sits wordt voorgespeld op het jakje. Ze draagt leren muiltjes (trippen), die ook in Volendam gedragen worden. Hier zijn ook oude kenmerken in de kleding, zoals het zwarte jakje, het kletje (collerette), dat stamt uit het begin van de achttiende eeuw, evenals de ‘streepte’ rok. Aan streekdrachtkleding is te zien uit welke modedracht ze afkomstig is. Zilveren schoengespen zijn uit de achttiende eeuw, evenals kniebroeken. Wijde pofbroeken zijn varianten op de Spaanse mode uit de zestiende eeuw. Damasten en sitsen hemdrokken met zilveren knopen worden in de zeventiende eeuw modedracht en in de achttiende eeuw zeer populair. Halsdoeken zijn in de zeventiende en achttiende eeuw algemeen gedragen.

De Zaanse dracht stamt puur uit de achttiende eeuw!