Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 39

[p. 180]

A la mode
Daagse kleding in de stad en op het platteland
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

Voor een loopje naar de markt of de bakker hoefde men geen bijzondere kleding aan, heren gingen zelfs in hun Japonse rok (huisjas) de straat op; dames en vrouwen uit de werkende stand kleedden zich in een jak en een in de taille gerimpelde wijde rok met een schort erover. Met dit verschil: dames trokken 's middags een japon (samaar) aan, werkende vrouwen en dames en vrouwen ten plattelande droegen altijd een jak en rok.

Hoepelrokken waren wel in gebruik, maar werden allengs als lastig ervaren bij de dagelijkse bezigheden. Vóór deze hoepels in de mode kwamen werd de ruimte in de taille over de heupen verdeeld door er een rol van stof, gevuld met paardenhaar, onder te dragen. Zo'n rol werd om de taille gestrikt en beuling of, spottend, wijvenspek genoemd.

Brede heupen werden gewaardeerd. Vrouwen die een beuling ouderwets vonden, droegen korte ronde verstevigingen (paniers) van riet of paardenhaar (crin). Bij de werkende stand en op het platteland bleef de beuling nog lang in zwang.

De vrouwenrok

De bovenkant van de rok was gerimpeld, aan een band genaaid en met een haak gesloten. Bovenaan (onder het schort) was een lange split. Men deed lang met een rok: Betje Wolff meldde dat bij een van haar rokken ‘na negen jaren de haak was afgegaan’. In haar pastorie, het huidige Museum Betje Wolff in Middenbeemster, evenals in vele andere musea, bewaart men tal van rokken uit de achttiende en begin negentiende eeuw, die in zeer goede staat zijn. Ze werden gemaakt van gebloemde sits, van doorgestikte katoen en zijde, van wollen damast en effen laken (geschoren wollen stof), van bedrukte en witte katoen. De onderste rok was wit.

Vrouwen droegen soms wel zes rokken over elkaar en trokken zo'n rokkenvracht, die de pels genoemd werd, in zijn geheel aan en uit. Onder de rokken, over hun hemd, droegen zij een dij- of diezak, een linnen of katoenen zak (15 x 30 cm) met een bandje om het middel gebonden. Via de splitten in de rokken haalden zij hier hun beurs, pepermuntdoosje of zakdoek (neusdoek) uit. Bij het werken werden de bovenste rokken opgeslagen en in de splitten van de onderste gestopt. In de stadsmode deed men dit na en noemde deze dracht op zijn Frans robe retroussée dans les poches.

Jakken

Over haar hemd droeg de vrouw een borstrok of lijfje van linnen en een halsje, een voor- en achterpandje, op de schouders aan elkaar gezet, met bandjes om de romp gestrikt. Hierover ging het keurslijf met veters voor of/en achter. Het keurslijf was mouwloos en voorzien van walvisbaleinen voor de stevigheid. In de taille was een naad met daaronder een ‘schootje’ met ingeknipte splitten, om

[p. 181]

de heupen ruimte te geven. De uitgespaarde stof noemde men piccadillekens. Onderbroeken droeg men zelden. In boedelbeschrijvingen trof ik soms wollen onderbroeken aan, maar men had er dan maar één of twee, die bij het paardrijden gebruikt werden om de billen te beschermen. Om de hals werd een witte hals-neusdoek tot een driehoek gevouwen.

Het bovenste jak had een sluiting van haakjes en oogjes. Het werd kassekien of kassekijntje genoemd, in het Frans caraco. De jakken varieerden in model, stof en prijs. Ze konden tot over de heupen vallen, maar ook tien centimeter onder de taille. De rug kon een plooi à la française hebben of ook aangesloten zijn. Men noemde zo'n aangesloten jak ook wel een juste of perrot. Na de opvoering van Mozarts Bruiloft van Figaro kwam de juste à la Figaro in de mode. De jakken waren gemaakt van bedrukte katoen, wollen damast, sits of zijde. Die laatste stoffen waren duur en werden gedragen door rijke plattelandsvrouwen. Vooral in de Zaanstreek liet men ‘het breed hangen’: veel wijde rokken, een batisten schort en een wijd uitlopend zijden jak. Een witte muts hoorde er altijd bij.

De gewone en plattelandsdracht groeide in de achttiende eeuw uit tot regionale dracht: wat in de stad al uit de mode was werd gekoesterd. Verschillende elementen werden tot specifieke kleding van een bepaalde streek. Door het toenemend zelfbewustzijn van de plattelandsbevolking door economische vooruitgang, kwam een trots op de eigen kledingstijl. Hierbij hebben stadsmode en streekmode elkaar beïnvloed.