Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 39

[p. 73]

Ala mode
Mode voor dames: een overzicht
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

‘Toute l'Europe est à la française’. Volgens de Nederlandsche Spectator van 1753 at, dronk, en snoof men op zijn Frans, had Franse ‘lonkjes’ (lokjes) en viel op zijn Frans in de armen van zijn dame... en omgekeerd. De Franse stijl stond voor frivool en dat bleef heel lang zo. Annie M.G. Schmidt dichtte in het midden van de twintigste eeuw over de kippetjes van de koning die zo vreselijk koket zijn en alles op ‘zijn hollekie pollekie Frans’ doen.

[p. 74]

De invloed van de Franse mode was onmiskenbaar in de achttiende eeuw. De laatste decennia van de regering van Lodewijk xiv werden gekenmerkt door een stijve, sombere mode, onder invloed van zijn vrouw Madame de Maintenon, die streng religieus was. Protestanten vluchtten naar het buitenland na de herroeping van het Edict van Nantes, waardoor de Franse invloed in Europa vergroot werd. Na zijn dood in 1715 werd de hertog van Orléans regent voor de jonge troonopvolger Lodewijk xv. In de mode liet deze Régence-periode een reactie zien: aan het Franse hof barstte de zucht naar weelde los en de damesmode werd losser en vrouwelijker. De schilder Jean-Antoine Watteau tekende deze japonnen, losse negligégewaden met een uitwaaierende rugplooi, die later ‘plis Watteau’ genoemd werd.

De Régence-mode duurde tot 1730, toen de belangrijkste periode voor de Franse mode aanbrak: die van de rococostijl. Tijdens de regering van Lodewijk xv kreeg na 1745 vooral zijn maîtresse Madame de Pompadour grote invloed op de mode. Vrouwen verkregen een duidelijke rol in de maatschappij en die kwam tot uiting in de imposante gewaden met rokken die over brede paniers vielen. Uit Parijs stuurde men poppen, naar de laatste mode gekleed, verpakt in een doos, naar alle hoven in Europa: de Pandora-poppen.

Het decolleté

Ook in de Republiek droeg men de robes à la française, die met hun elegante rugplooi en zwierige sleepjes, hun paniers, strikken en linten bepaald niet ingetogen oogden. De lage halsuitsnijdingen met de door een keurslijf opgestuwde boezem brachten dominees het hoofd op hol als ze vanaf de kansel hun blik daar niet vanaf konden houden, zo klaagde men. Moralisten hadden er geen goed woord voor over. Zich optooien en sieren was ijdel en paste een christenvrouw niet. Zelfs werd in sommige kringen het poetsen van het zilveren slot van de bijbel als zodanig bestempeld.

Robe ajustée, jak en rok, fichu's. Collectie Jacoba de Jonge, Amersfoort. De collectie bevindt zich inmiddels in het Mode Museum (MoMu) in Antwerpen.

Daarom werd het dragen van een fichu in de halsuitsnijding gepropageerd, en niet alleen in de Republiek. Natuurlijk was het ook wel koud, zo'n blote hals, zeker in ons klimaat en in een tochtige kerk. Een fichu was in goed Nederlands een vierkante halsdoek. De doek werd, tot een driehoek gevouwen, om de schouders en in het decolleté gestoken. Dikwijls werd er nog een grotere doek kruiselings over de boezem en de rug geslagen. Aan de voorkant, onder de boezem werden de slippen samengeknoopt. Van deze doeken, meestal van witte katoen of fijn batist met wit borduursel (sneewerk genoemd), hadden de vrouwen veel exemplaren in de kast. Er zijn er nu ook veel overgebleven.

[p. 75]

Verandering

Op feesten en partijen liet men bij de robe française de fichu weg. Gaandeweg haalden de dames deze kledingvorm alleen voor deze gelegenheden uit de kast. Rond het midden van de achttiende eeuw droegen zij een wijde ronde rok. De rugzijde was ingestikt, de zijnaden van het lijfje volgden het lichaam en de voorzijde van de rok was dicht. Deze japonnen werden robe ajustée genoemd. Over het lijfje droeg de vrouw haar onafscheidelijke witte halsdoek. Haar kapsel was klein en ze droeg er een kanten of batisten mutsje op. Het was een burgerdracht, men had behoefte aan een rustiger modebeeld. De Franse frivoliteiten waren overigens niet verdwenen, de hof- en uitgaansmode was extravagant en duur.

De Engelse mode

In de tweede helft van de eeuw zochten velen naar een eenvoudige stijl. De Engelse mode, die niet door een uitbundig hofleven gestimuleerd werd, maar geïnspireerd was op de dracht van de landadel, werd in die tijd de tegenhanger van de als decadent beschouwde Franse mode. Eenvoud, natuurlijke houding, natuur en buitenleven maakten opgang. De robe à l'anglaise kreeg een plaats naast de nog steeds in zwang zijnde robe à la française voor de burgerdame. Mouwen werden lang, de rok minder wijd. De halsdoek hoorde er nog steeds bij en men droeg grote strohoeden.

In 1780 brak de vierde Engelse oorlog uit tussen de Republiek en Engeland. Deze keer was de reden de steun van de Republiek aan de Amerikaanse vrijheidsstrijd. De in dat kader geleverde zeeslag bij de Doggersbank (1781) eindigde weliswaar onbeslist, maar werd in de Republiek als een overwinning gevierd. De Nederlandse vlootvoogd Johan Zoutman werd als een held ingehaald. Meteen grepen de kappers hun kans: ze bedachten de coiffure à la Zoutman. Kapsels werden hoger en getooid met attributen die van toepassing waren op de strijd. In 1784 werd vrede gesloten, waarna de Engelse mode pas goed populair werd. Een veel gedragen kledingstuk was een jas met knopen en tressen, de riding-coat. De naam werd verfranst tot redingote.

Fantasie

In de regeringsperiode van Lodewijk xvi (1774-1792) bleef de tegenstelling tussen eenvoud en weelde. Zijn vrouw Marie-Antoinette droeg zowel de eenvoudige, ruim vallende robe chemise als de pracht en praal van de hofmode. Het laatste kwart van de eeuw is interessant vanwege de vele variëteiten in de vrouwenkleding. De robe anglaise werd zeer modieus. De halsdoek werd opgedoft. Werd eerder in de eeuw de blote boezem pront getoond, nu leek het of de vrouwen over een enorm gemoed beschikten dat schuilging onder de doek, trompeuse genaamd, die opgevuld was met gesteven gaas.

Mogelijk geïnspireerd door de Poolse delingen kwam ook de polonaise in de mode: een kittige, fantasievolle dracht met een voetvrije rok, die men opnam in drie delen: achter en aan de zijkanten. In 1772 was Polen verdeeld onder drie landen: Rusland, Pruisen en Oostenrijk. Ook in 1792 en 1795 vonden Poolse delingen plaats, maar de polonaise stamde uit de tijd van de eerste deling. Het kledingstuk kwam echter niet uit Polen maar uit Frankrijk!