Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 38

[p. 204]

A la mode
Van zwangerschapskleding tot galajapon
Leontine Kuijvenhoven-Groeneweg

Achttiende-eeuwse dames hadden meer informele kledingstukken dan heren. In huis en tijdens de kraamperiodes droegen ze een huisgewaad of deshabillé (ook negligé): een los vallende japon met open voorkant. Het kledingstuk had veel Franse benamingen, zoals contouche, robe à dos flottante, robe flottante, robe volante, saque of adriènne. Die laatste benaming was ontleend aan de komedie Adriènne, waarin de actrice madame Dancourt in 1703 een dergelijk los gewaad droeg toen ze uit het kraambed kwam. De schilder Antoine Watteau maakte schetsen van deze theaterkleding die, qua snit, driekwart van de achttiende eeuw de damesmode zou beheersen. Als u deze namen tegenkomt in de archieven of de literatuur, gaat het dus om dezelfde kledingstukken. Omdat het Franse hof (Lodewijk xiv, xv en xvi) de mode voorschreef, gebruikte men Franse benamingen. In de Republiek bezigde men het woord samaar.

De rugkant had vanaf beide schoudernaden twee diepe plooien die uitwaaierden naar de zoom en een sleepje vormden. Later duidde men dit ontwerp aan met plis de Watteau (zie illustratie). De mouwen waren aanvankelijk wijd en hadden horizontaal geplooide manchetten. De japonnen zijn een reactie op de stijve kleding tijdens de regering van Lodewijk xiv, hoewel Madame de Montespan toen al zo'n gewaad droeg als zwangerschapskledij.

Enkele jaren later stikte men de japon aan de zijnaden en achternaden in tot de modieuze robe (à la) française, herkenbaar aan de plooien aan de rugzijde. Deze robe evolueerde van huiskleding tot elegante damesjapon en galakledingstuk. Na ongeveer 1770, toen er andere ontwerpen in de mode kwamen, werd de robe française nog als hof- en galakleding gedragen.

Damesjaponnen

De basisvormen van de kleding in de achttiende eeuw bleven lange tijd dezelfde: naast de robe française kwam ook een dichte, in de rug aangesloten, burgerlijke japon voor: de robe anglaise. Binnen beide vormen waren veel variaties mogelijk. De rokken van de robe française waren wijd en vielen over een panier (mand) van riet of paardenhaar, die met een lint om de taille werd gestrikt. De panier had horizontale zijkleppen, waarover de rokken aan weerszijden breed uitstonden. De voorkant was plat. In 1733 maakte Justus van Effen in zijn Hollandsche Spectator gewag van ‘een gruwelijke breedte’ van rokken van enkele dames op de Lange Voorhout in Den Haag. Zij kwamen niet tegen de wind in. Na 1750 vond men die breedte lastig en ging over op een smallere versie.

De rok van de japon was naar beide kanten opgenomen en met strikken en linten versierd. De bovenste onderrok was aan de voorkant van dezelfde stof als de japon, de achterkant was vaak, zuinig, van linnen of katoen. De voorkant

[p. 205]

werd tablier (schort) genoemd. Bij de daagse kleding droeg de dame daarover een mooi batisten schort. Haar korset werd van voren gesloten met haakjes en veters; het lijfje van de japon sloot met haakjes en strikjes. Aangesloten mouwen reikten tot aan de elleboog en waren voorzien van stroken stof of kant, zogenoemde engageantes. De halsuitsnijding was laag, de rand was afgezet met een kanten strookje.

De stoffen varieerden: vooral katoenen sitsen waren populair, al verpieterden ze wel in de regen. Damast en zijde, zowel effen als in streep-, bloem- en ruitmotieven, waren chiquer. Dat er tot 1735 nog veel zwart gedragen werd, bleek uit mijn eigen onderzoek in boedelinventarissen in Amsterdam en Alkmaar. Irene Groeneweg (Universiteit Leiden) deed onderzoek in kasboeken van het Hof en de (rijke) burgerij, waaruit blijkt dat de stoffen prijzig waren, maar het maakloon laag. Dameskleding werd niet alleen door dames gedragen: op de tweedehands markt was voor ‘koffiehuisnichtjes’ genoeg voorhanden. De kledingstukken die tot op heden bewaard bleven, zijn dikwijls gemoderniseerd of vermaakt voor verkleedpartijen.

Gala

Rijke dames droegen in het uitgaansleven en bij bruiloften zeer brede paniers, zodat ze dwars door een deuropening moesten. De plooien aan de rugkant bleven tot in de jaren negentig in de mode voor de gala- en hofdracht.

De - zeer kwetsbare - japonnen waren van zijde, met zijde geborduurd of beschilderd met bloemen, insecten en vlinders. Er waren voorbeeldboeken, maar men gebruikte ook modieuze echte bloemen als voorbeeld. Er zijn enkele van deze robes bewaard, zoals de bruidsjapon van Helène Slicher uit 1759, door jonkvrouwe C.I. Six geschonken aan het Rijksmuseum (nr. bk 1978-247). Deze robe française is beschilderd met meer dan tachtig bloem- en vlindersoorten.

[p. 206]

Handbeschilderde zijden stoffen, 18de eeuw. (Collectie Gemeentemuseum Den Haag)

Het Amsterdam Museum bezit vergelijkbare japonnen (nr. ka 20062 en ka 20063). Wie ze gedragen heeft is niet bekend. Op grond van de jaren waarin de bloemsoorten werden geïmporteerd, dateerde bioloog Sam Segal ze tussen 1755 en 1760. Eva Geene deed onderzoek naar deze dessins en schreef hierover een artikel: ‘In volle bloei. Een onderzoek naar realistische bloemmotieven in de mode van de 18de eeuw in Nederland’ (Jaarboek Kostuum, 2010).

Dat beschilderde en geborduurde zijde niet aan de achttiende eeuw zijn voorbehouden, toonde koningin Maxima op Prinsjesdag 2015. Zij droeg een lange, wijde, op deze wijze bewerkte japon, met een dessin dat geïnspireerd was op een zeventiende-eeuwse decoratie in Huis ten Bosch. Zonder paniers overigens, anders zou ze er niet over gestruikeld zijn.