Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 38

[p. 194]

Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur (1733) van Weyerman: een voorlopig afscheid
Jac Fuchs¹

In 1731 en 1732 had Weyerman enige tijd in de directe omgeving van de baron van Syberg doorgebracht.² Het is moeilijk uit te maken of hij geprobeerd heeft om mee te profiteren van de dubieuze praktijken van deze nepbaron, of juist van begin af aan een onthullende kroniek heeft willen schrijven over diens activiteiten. In 1733 moesten zijn investeringen in Syberg geld gaan opbrengen. Syberg zelf was buiten zijn bereik. Weyermans enige kans op inkomsten stak daarom in de verkoop van werk over de nepbaron.³ Het lukte hem de brochure Den voorlooper van de leevens byzonderheden, van Johan Hendrik, baron van Syberg, &c. en de tweedelige biografie De leevens byzonderheden, van Johan Hendrik, baron van Syberg, heer van Ermelinghoven en Bonckersbek, &c. gedrukt te krijgen.⁴ Ook zette hij de goudmaker te kijk in een toneeltekst, Den Maagdenburgsche alchimist, of Den gewaanden baron van Syberg ontmaskert.⁵ Daarnaast bracht hij een periodiek op de markt waarin Syberg uitgebreid aan de orde komt: Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur.

Met 29 nummers is Den Kluyzenaar het langstlopende tijdschrift uit Weyermans Viaanse jaren. Er is dus geen jaargang volgemaakt, maar de bewaard gebleven exemplaren zijn desondanks voorzien van een voorwerk, dat volgens de aankondiging achterop het laatste nummer vanaf 12 oktober 1733 verkrijgbaar zou zijn.⁶ De nummers van Den Kluyzenaar zijn niet van een datum voorzien; op basis van verwijzingen als die naar het voorwerk en aan de hand van enkele krantenadvertenties kwam Jan Bruggeman tot een benadering van de verschijningsdata: het eerste nummer lag waarschijnlijk op maandag 2 februari 1733 in de winkel en het laatste nummer op enig moment in september.⁷ Dat impliceert dat de verschijning van het blad enkele weken onderbroken moet zijn geweest. Op grond van typografische verschillen tussen de eerste vijf afleveringen en de laatste 24 nummers plaatste Bruggeman de onderbreking in de weken na 2 maart. Twee advertenties van boekverkopers in de Leydse Courant van maandag 30 maart die Den Kluyzenaar noemen, wijzen ook in die richting: een daarvan stelt dat het blad ‘Heeden en vorder weekelyks werd [= wordt] uytgegeeven’.⁸ Zou het blad daarna continu verschenen zijn, dan verscheen nummer 29 op maandag 7 september, maar verontschuldigingen in afleveringen 22 en 24 ‘dat de uytgave van dit Papier is verachtert door myn nalaatigheyt, achteloosheyt, slofheyt, of zo als men die zaak gelieft te doopen’ en de belofte ‘dat de toekomende bladen prompter zullen uytkomen’ kunnen erop wijzen dat onderweg nog eens vertraging is opgetreden en dat de verschijningsdatum van de laatste aflevering later in september heeft gelegen.⁹

1 Mijn hartelijke dank aan Jan Bruggeman, die zijn vondsten en ideeën zonder enig voorbehoud met mij deelde.

2 Een overzicht van Weyermans verwijzingen naar Syberg, een inleiding op de baron, en een literatuurlijst staan in: Rietje van Vliet (ed.), Syberg. De Zoetermeerse alchemist (Zoeterwoude 2010). Zie ook: Peter Altena ‘“Veynzen en Ontveynzen” voor gevorderden. De leugenkunsten van Jacob Campo Weyerman en Johan Hendrik baron van Syberg’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 37 (2014), p. 28-36.

3 Peter Altena, ‘“Ma plume m'en fera raison”. Vervolg op de levensbijzonderheden van Jacob Campo Weyerman en Johan Hendrik, baron van Syberg’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 27 (2004), p. 1-12. Dit artikel maakt duidelijk dat Weyerman in november 1732, nadat hij had vernomen dat Syberg zich in Königs Wusterhausen bevond, vergeefs geprobeerd heeft een betaling van hem los te krijgen.

4 Van deze werken bestaat een gezamenlijke teksteditie: Jacob Campo Weyerman, De leevens byzonderheden, van Johan Hendrik, baron van Syberg, heer van Ermelinghoven en Bonckersbek, &c. Ed. André Hanou en Hanna Stouten (Deventer 1984). Altena, ‘Ma plume m'en fera raison’, p. 4, meldt zonder bronvermelding dat De leevens byzonderheden vanaf 12 maart verkrijgbaar was. De advertentie staat in de Hollantsche Historische Courant (hierna: hhc) van die datum. Marleen de Vries, Aanzet tot een bibliografie van de gedrukte werken van Jacob Campo Weyerman (1677-1747) (Amsterdam 1990), p. 49, maakt helaas geen onderscheid tussen advertenties die het werk aankondigen en advertenties waarin het te koop wordt aangeboden. Voor Den voorlooper van de leevens byzonderheden is geen advertentie bekend, maar die zal op zijn hoogst acht weken eerder verschenen zijn, want in zowel de Leydse Courant (hierna: lc) van 9 januari als het eerste nummer van Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur wordt in de titel van de voorgenomen biografie nog het woord ‘Leevensloop’ gebruikt.

5 Blijkens advertenties in de lc was Den Maagdenburgsche alchimist op 30 maart nog niet verschenen, maar op 12 april wél verkrijgbaar. De tekst van het werk is afgedrukt in Van Vliet (ed.), Syberg.

6 Jacob Campo Weyerman, Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur (Utrecht z.j.), p. ‘240’ [= p. 232].

7 J. Bruggeman, Descriptieve bibliografie van Jacob Campo Weyerman. Periodieken ('s-Gravenhage 1986), p. 130-134.

8 Een van beide advertenties is geplaatst door de Utrechtse boekverkopers Van Paddenburg en Muntendam. Deze komen pas vanaf het zesde nummer in de stok van Den Kluyzenaar voor, terwijl in de eerste drie nummers Van Lanckom als Utrechts distributiepunt vermeld staat. - Ik heb de editie van de lc van de kb geraadpleegd en die in Delpher, waarbij ik aan de data refereer die achterop de kranten zelf staan, en niet de daarvan afwijkende data zoals die in Delpher voorkomen.

9 Weyerman, Den Kluyzenaar, resp. p. 192 en p. 169.

Den Kluyzenaar: een kruistocht tegen bedrog?

Het al eerder genoemde voorwerk bestaat uit een titelpagina en een zes pagina's lange opdracht aan Syberg. Als we mogen geloven wat Weyerman in die opdracht

[p. 195]

schrijft, dan is bedrog de rode draad in dit periodiek. Zo spreekt Weyerman niet alleen Syberg op zijn eigen bedrog aan, maar houdt hij hem ook voor dat Pieter Poeraet hem nog in bedrog overtreft:

Pietje Poehaens eerste gedacht, als hy ontwaakt op zyn rustbanks nest, is bestendiglyk gericht op de praktyk van een profytelyk bedrog; zyn bezigheyt by den dag bestaat enkelt in dit punt, om dat bedrog werkstellig te maaken; en zyn avondvermaak is, om de zotten, die hy heeft verschalkt by de zon, uyt te lagchen in zyn vuyst by de maan.¹⁰

Het is niet de eerste keer dat Weyerman zijn motieven mooier voorstelt dan ze mij lijken te zijn. Ik zie in Den Kluyzenaar geen consequente kruistocht tegen bedrog, maar een reclamecampagne voor de Syberg-publicaties, die uitmondt in een poging een Viaanse Hermes in de lucht te houden. Den Kluyzenaar presenteert een mengelmoes van onderwerpen die in de meest uiteenlopende vormen gegoten zijn. Als vaste waarden vallen alleen de opmerkingen op ten nadele van de Syberg-verslaggeving in de Hollantsche Historische Courant van Reinier Boitet en ten gunste van Weyermans eigen Syberg-publicaties, alsmede de stroom van uitingen van persoonlijke ergernissen. Zijn drijfveer was veeleer zijn eigen verongelijktheid dan heilige verontwaardiging over bedrog dat eerzame medeburgers is aangedaan. Mag ik hier de frustratie in lezen van iemand die zich realiseert dat hij niet meer in staat is zaken naar zijn hand te zetten?

Aan het einde van de negenentwintigste aflevering neemt Weyerman abrupt afscheid van de lezers: ‘Vaart wel, schryfpen, en zyt welkom konstpenseel; met het eerste konstwerktuyg heb ik naar een naam getournooit, doch by het laatste instrument heb ik my wel het best bevonden’.¹¹ Hij staakt zijn activiteit als auteur, maar ook als schilder weet hij in de volgende jaren de pennen niet in beweging te brengen. Wat heeft hem hiertoe bewogen? Slechte verkoopcijfers zijn een voor de hand liggende verklaring, maar volgens mij niet de goede: zou er een voorwerk uitgebracht zijn voor een weekblad dat het jaar niet volmaakte, als dat werk een tegenvallend aantal kopers had? De zin waarmee Weyerman afscheid neemt, klinkt ongemeen oprecht, maar Weyerman zette zijn lezers wel vaker op het verkeerde been. Had hij het werkelijk gehad met zijn schrijverschap? Opmerkelijk is dat hij al langer met de gedachte speelde om de pen voor het penseel te verruilen. Hij had dat voornemen in vrijwel dezelfde bewoordingen in De Vrolyke Tuchtheer laten afdrukken:

[...] dat de vrolyke Tuhtheer [sic!] gezint is, om de hier onderstaande boeken uyt te geeven by inschryving; en dat gedaan zynde, de pen te verzaaken, die hem zo veele laaggezielde vyanden heeft gemaakt, om zich te begeeven tot het konstpenseel, dat hem geen kleyn getal doorluchte vrienden heeft verworven.¹²

Weyerman, lijkt mij, wilde zowel in 1730 als met Den Kluyzenaar een financiële basis leggen voor een carrièreswitch: hij was het schrijven van satirische weekbladen beu en wilde verder als kunstschilder in een veel vriendelijker omgeving. Dat zijn reputatie als ruziemaker en als man bij wie geen geheim veilig was, hem zou blijven aankleven, en dat zijn schilderwerk niet langer modieus was, lijkt hij zich niet gerealiseerd te hebben. Anderzijds neemt hij niet zozeer afscheid als

10 Weyerman, Den Kluyzenaar, voorwerk, f. *3r.

11 Weyerman, Den Kluyzenaar, p. ‘240’ [= p. 232].

12 Jacob Campo Weyerman, De Vrolyke Tuchtheer (Amsterdam 1730), p. 383, d.d. 5-6-1730. Ik vond deze passage dankzij Jan Bruggeman, ‘De kronyk der paruyken. Een nooit verschenen werk van Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 29 (2006), p. 71-88, aldaar p. 73.

[p. 196]

schrijver, maar alleen als schrijver van weekbladen waarin hij veelvuldig courantennieuws van commentaar voorziet en waarmee hij zich bovenal veel vijanden maakte door geen blad voor de mond te nemen. Eerder heb ik geopperd dat de opzet van Den Laplandschen Tovertrommel, Den Adelaar en De Naakte Waarheyt verschilt van die van de overige periodieken van Weyerman.¹³ Zo bezien kan Den Kluyzenaar de laatste Hermes genoemd worden die Weyerman heeft geschreven.

13 Jac Fuchs, ‘Weyermans Laplandschen Tovertrommel (1731): een chantageblaadje?’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 38 (2015), p. 10-25.

Syberg en de Hollantsche Historische Courant

Koploper onder de stenen des aanstoots in Den Kluyzenaar is Syberg, die ik op 27 van de 232 bladzijden tegenkwam. Hij neemt niet alleen een prominente plaats in het voorwerk in, maar ook in de eerste paar afleveringen. Op elf pagina's maakt Weyerman ook nog eens duidelijk dat de Hollantsche Historische Courant (Weyerman noemt deze de Delfsche Historische Courant, zoals de krant vóór 1733 nog heette) een onmogelijk saai blad is en er niet in slaagt de geplaatste berichten over Syberg lezenswaardig te maken. De conclusie ligt voor de hand dat Den Kluyzenaar als hoofddoel heeft om De leevens byzonderheden onder de aandacht te brengen.

Het verband tussen Weyerman en de Hollantsche Historische Courant is behoorlijk complex. Het blad, dat op dinsdag, donderdag en zaterdag verscheen, opende zijn kolommen met een feuilleton over een actueel onderwerp. Bijna de hele maand januari 1733 was dat ‘'t verhaal van de rol, die de gewaande baron van Sieberg eenigen tyd gespeeld heeft’.¹⁴ Dit relaas over een rondreizende edelman die zijn geloofwaardigheid inmiddels verspeeld had, valt uit de toon bij andere onderwerpen, die doorgaans van staatkundige aard waren. In maart 1733, bijvoorbeeld, plaatste de Courant ‘het verhaal van de verkiezing van Frederik Augustus, keurvorst van Saxen, tot koning van Polen’, en in april en mei ‘de historie der wisselvalligheden van koning frederik-augustus in Polen’ en ‘byzonderheden nopende de zaken van Polen’. Door de Syberg-hype aan te wakkeren diende de uitgave, bewust of onbewust, Weyermans doel. Het was daarmee dé plek om voor De leevens byzonderheden te adverteren. Dat gebeurde dan ook eerder en veel uitvoeriger dan in de grote landelijke bladen: de advertentie waarin staat dat het werk uitgekomen is, verscheen van donderdag 12 maart tot zaterdag 28 maart maar liefst zesmaal - alleen op de twee laatste donderdagen werd hij niet geplaatst.¹⁵

Vermeldingen van Syberg in gewone nieuwsberichten in de kranten zijn na december 1732 schaars.¹⁶ Mogelijk was hij geen nieuws meer nadat hij zowel in Berlijn als in Dresden was ontmaskerd en tot persona non grata was verklaard. Dat maakt een relatief lang bericht in de Hollantsche Historische Courant van zaterdag 18 april bijzonder: het beschrijft Sybergs activiteiten in Venetië en zijn gedwongen vertrek, vermoedelijk naar Modena.¹⁷ Het heeft duidelijke raakvlakken met wat Weyerman in nummer 9 van Den Kluyzenaar over hetzelfde onderwerp schrijft en dat hij baseert op berichten van ‘Mijn correspondent’. Dat is opmerkelijk, omdat Weyerman met zijn meeste reacties in Den Kluyzenaar weken achter het nieuws aan loopt, terwijl Bruggeman en ik vermoeden dat nummer 9 al op maandag 20 april te koop was.¹⁸ Zou er over Syberg een nauw contact tussen Weyerman en Boitet geweest zijn en is het vervolgverhaal over

14 De teksten van de bewaard gebleven afleveringen van dit feuilleton zijn opgenomen in Van Vliet (ed.), Syberg. Wie van de verdere inhoud van de hhc kennis wil nemen zal een bezoek aan het Archief Delft moeten brengen.

15 Ook Weyermans vijanden wisten de weg naar de hhc te vinden. Voor de dichtbundel van Pieter Poeraet is er op 18 augustus en ook een week later geadverteerd, en van het verschijnen van Poeraets Sjaekenkampweierveltspoehaenenkraeisrymelary was op 24, 26 en 28 november kennis te nemen. Zie hierover Ton Jongenelen, ‘Opkomst en ondergang van een poehaantje: dominee Pieter Poeraet’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 37 (2014), p. 13-27.

16 Helaas zijn er geen exemplaren van de hhc uit 1732 bekend en kan ik dus niet zeggen hoe de berichtgeving over Syberg er daar dat jaar uitzag. Het enige bericht uit 1733 dat ik in een andere krant dan de hhc aantrof, staat in de lc van 20 april. Het meldt de aankomst van Syberg in Straatsburg.

17 De tekst van dit artikel luidt: ‘Venetie den 3 april. De beruchte baron van Sieberg, die na zyn schielyk vertrek uit Saxen zich eenige weken hier heeft opgehouden en een grote figuur maakte, heeft in deze stad verscheide menschen opgeligt, daaronder een voornaam ryk heer, die dwaas genoeg geweest is om hem eenige 1000 guldens te schieten, in die hoop, dat de baron hem binnen zekeren korten tyt tienmaal zoo veel goud in plaats zoude geven. Hy gaf voor, goud in overvloet te konnen maken, en voor elke 5000 scudis aan goud die men hem bragt, tekende hy, 50000 scudis in plaats te zullen geven; op deze wyze heeft hy verscheide aanzienlyke luiden betrokken, behalven andere bedriegeryen die hy in 't werk gestelt heeft om gelt te krygen, waarom de regering aan hem order gezonden heeft om binnen twee dagen uit deze stad te vertrekken, zoo als hy dan ook zedert gedaan heeft, om zich zoo men zegt, na Modena te begeven’.

18 Ik heb maar van een paar nieuwsberichten geprobeerd te achterhalen wanneer ze in reguliere kranten hebben gestaan. Uitgaand van de eerder gegeven datering van de nummers van Den Kluyzenaar wekken de resultaten de indruk dat Weyerman het nieuws bepaald niet op de voet volgde. Zo vond de veiling van de bloemen van Jan van Leeuwen plaats op 16-18 april en 11-13 mei 1733, en werd voor die veiling ruim tevoren geadverteerd, onder andere in de hhc en de lc. Weyerman blikt op die veiling terug in nummer 18 van Den Kluyzenaar, dat volgens mij zeker niet eerder dan 22 juni te koop was.

[p. 197]

Syberg in de Hollantsche Historische Courant mogelijk een door Boitet geredigeerde versie van wat Weyerman hem aangeleverd had?

Den Kluyzenaar en de Hollantsche Historische Courant hebben, maar dat is niet zo vreemd, meer onderwerpen gemeen: zo besteedt de krant heel veel aandacht aan de val van bisschop Coscia en het proces tegen hem, en aan de overleden koning Frederik Augustus van Polen.¹⁹

19 Boitet adverteerde op 4 juli zelfs voor een voorgenomen publicatie over het proces tegen Coscia, maar die lijkt nooit verschenen te zijn. Overigens berichtten ook andere kranten over deze zaak.

De overige ergernissen van Weyerman

Pieter Poeraet, die de hoofdrol in het voorwerk kreeg, herkende ik in Den Kluyzenaar maar op een pagina of zes. Hij duikt pas laat in het blad op: in nummer 22. Daarbij moet wel gezegd dat Weyerman in nummer 26 met een karakterschets van bijna twee pagina's flink tegen Poeraet uitpakt.²⁰

Weyermans afkeer van in de Republiek verschijnende Franstalige periodieken, Le Glaneur van Janiçon voorop, steekt op bijna twintig pagina's de kop op.²¹ Ook is er ruime aandacht voor jezuïeten, met vermeldingen op meer dan vijftien bladzijden, deels naar aanleiding van de rechtszaak tegen pater Girard, de bul Unigenitus (zeven vermeldingen), en de verwikkelingen rond kardinaal Coscia. Andere overbekende zeurpunten als Rotsoord, de Leydse Courant en Harmanus van den Burg duiken ook in het blad op.

Een pijnpunt dat we uit geen enkel ander periodiek van Weyerman kennen, is het pamflet De slapende philosoof in 't harnas gejaagt door den Goliath J.C. Weyerman. Het is overduidelijk dat het Weyerman hoog zat dat hij niet kon ontdekken wie de auteur ervan was, maar deze liet zich niet uit zijn tent lokken door de schimpscheuten die in de afleveringen 15 en 16 voorkomen. André Hanou bezorgde in 2007 een herdruk van dit ongedateerde pamflet en stelde al dat het een reactie op Weyermans biografie van Syberg was, maar hij kwam er niet aan toe te signaleren dat Weyerman in Den Kluyzenaar op dit pamflet reageerde en dat het daarmee vrij nauwkeurig te dateren valt: het moet tussen 18 maart en 1 juni 1733 verschenen zijn.²²

Bij het introduceren van zijn afkeer van Franse bladen wijzigt Weyerman ook de koers van Den Kluyzenaar: het publiek lijkt verzot op de commentaren van Le Glaneur op het nieuws. Na afleveringen met een voorproefje van deel 4 van de Konst-schilders en een verhaal waarin een geest hem weer eens een wereldreis laat maken, adviseert die geest hem om ook zulke commentaren te gaan schrijven; hij moet vooral niet vervallen ‘in de staat- en in de zeedekunde’. In de daarna verschenen nummers probeert Weyerman die goede raad op te volgen.

20 Weyerman, Den Kluyzenaar, p. 202-203. Over Weyerman en Poeraet: Jongenelen, ‘Opkomst en ondergang van een poehaantje’. Voor het door Weyerman op p. 168 aangekondigde ‘aanmerkingen over de koppelkunde’: Jan Bruggeman, ‘Het vertoog over de koppelkunde’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 25 (2002), p. 106-109. Ik zie met belangstelling de voorgenomen reactie van Bruggeman op het artikel van Jongenelen tegemoet; met Bruggeman ben ik van mening dat het niet Weyermans intentie lijkt te zijn geweest om de woordkoppelkunsten van Poeraet aan te vallen. De eerste sneer naar Poeraet verschijnt pas een aflevering én een verontschuldiging voor de onregelmatige verschijning van het blad later dan de eerste aankondiging van het vertoog. Ik vermoed daarom dat Poeraet Weyermans aankondiging verkeerd begrepen heeft en dat niet Weyerman, maar hij zelf de vijandelijkheden geopend heeft.

21 Sytze van der Veen, ‘Serendipiteit. Dood voorgeslacht en de boom des levens’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 30 (2007), p. 19-25.

22 Anoniem, De slapende philosoof in 't harnas gejaagt door den Goliath J.C. Weyerman. Ed. André Hanou (Zoeterwoude [2007]).

Bronnen voor Den Kluyzenaar

Zedekunde is bij Weyerman, weten we inmiddels, bijna synoniem met het bewerken van theologische en filosofische passages van Engelse denkers. Bestudering van Den Kluyzenaar leert dat Weyerman er niet in is geslaagd zich aan de richtlijn van de geest te houden: in het blad is weer ruimhartig van Engelse bronnen gebruik gemaakt.

Het eerste nummer van Den Kluyzenaar opent met ‘Het aloud spreekwoort [...] Wel begonnen half verricht’. Dat klinkt Engels. Ik vond een gedeelte van de daaropvolgende overpeinzingen inderdaad in een Engelse uitgave terug: Oswald Dykes wijdde in 1708 het eerste hoofdstuk van zijn Moral reflexions upon select English proverbs aan het spreekwoord ‘Well begun, is half done’.²³ Het is niet het

23 Oswald Dykes, Moral reflexions upon select English proverbs: familiarly accommodated to the humour and manners of the present age (Londen 1708). Vrijwel gelijktijdig verscheen daarvan ook een druk met ‘British’ in plaats van ‘English’ in de titel. Over Dykes heb ik vrijwel niets kunnen vinden. De titelpagina beschrijft hem als ‘formerly of Queen's College, Oxon [=Oxford], and Amanuensis to Sir Roger L'Estrange’. Een bibliotheek geeft zijn levensjaren als 1670?-1728, en Dykes' naam komt voor in een appendix bij George Hickes, Memoirs of the life of mr. John Kettlewell (Londen 1718), temidden van mensen die vanwege hun afkeuring van de Glorious Revolution bij Oxford University in de problemen kwamen.

[p. 198]

enige spreekwoord dat Den Kluyzenaar met de Moral reflexions deelt. Zo weidt Weyerman in aflevering 5 uit over ‘Als den Vos de passie preekt, Boer wacht dan uw ganzen’, waarbij hij enkele van zijn beelden deelt met de verhandeling over ‘He sets the Fox to keep his Geese’, spreekwoord 12 bij Dykes. Spreekwoord 48, ‘A Man is a Man still, if he hath but a Hose on his Head’, werd door Weyerman gebruikt voor zijn antwoord van anderhalve pagina aan Jan Bankmuys, die hem had verweten dat hij geen ontzag had getoond voor de edelman die Syberg was.

Het was, met alle culinaire verhandelingen in het werk van Weyerman, wachten tot er een ontlening aan The art of cookery van William King zou opduiken.²⁴ The art of cookery (1708) is een vertaling in culinaire termen van de Ars poetica van Horatius, door King gelardeerd met enkele hilarische brieven aan ene dr. Lister. Weyerman baseerde bijna een heel nummer van Den Kluyzenaar (p. 17-18 en p. 20-23) op twee van die epistels. Zo zijn het recept voor een ‘Slaapmuys’ (dormouse) en de geschiedenis van de tandenstoker sinds de oude Egyptenaren inventies van King, en kan de Franse kok die Weyerman in Londen gekend zou hebben van de lijst met autobiografische verwijzingen worden weggestreept.²⁵ Het karakter van Andrew Fountaine (1676-1753), dat Weyerman de lezer op p. 125 voorschotelt, is licht stereotiep, maar ik heb het niet tot een Engelse bron weten te herleiden.

Natuurlijk komen we in Den Kluyzenaar ook oude bekenden tegen: Owen Felltham is weer vertegenwoordigd met enkele Resolves: Resolve xxvii, ‘of Curiosity in knowledge’, leverde stof voor p. 7, en Resolve lxx ‘of Poets and Poetry’ voor een alinea op p. 27; Resolve xlii, ‘of Dissimulation’, droeg bij aan p. 69 en 70, en voor de opmerkingen over ‘Vrijheit’ op p. 188 dook Weyerman in Resolve xciv, ‘of Liberty and Restraint’.²⁶

Een andere bron waarop al eerder is gewezen, is The English Theophrastus, die op naam van Abel Boyer staat. Hieruit kwamen in ieder geval ‘Eenige Aanmerkingen over koningen en vorsten’ (p. 198-200) en ‘Eenige aanmerkingen over de Doot’ (p. 203-204).²⁷ Ook de werken van Thomas Brown werden al eerder naar voren geschoven als een van Weyermans inspiratiebronnen. Jan Bruggeman wees mij op de onmiskenbare overeenkomsten tussen het schertsrecept dat volgt op de farce The dispensary en het recept om schijnheiligheid te bevorderen op p. 23-24 van Den Kluyzenaar.²⁸

Ten slotte is het nauwelijks voorstelbaar dat Weyerman bij zo'n ijverig gebruik van Engelse werken The anatomy of melancholy van Robert Burton links zou hebben laten liggen.²⁹ Een minimale ontlening aan Burton wist Bruggeman te traceren dankzij een voetnoot die Weyerman er zelf bij plaatste.³⁰ Daar kan mogelijk een even korte passage op p. 78 aan toegevoegd worden, die Weyerman ook van een voetnoot voorzag.³¹

Daarmee is de opsomming van gebruikte bronnen nog lang niet compleet. Bruggeman legde eerder al een verband tussen p. 39-40 en 214 en de Histoire des perruques van Jean-Baptiste Thiers.³² Op p. 45-48 vertelt Weyerman op geheel eigen wijze de legende van Jan Guarin en de dochter van graaf Guifrapolo. Een eerder gedrukte Duitse bron noemt deze heren Johannes Guarinus en graaf Gris(s)abel.³³ Weyerman zelf geeft als bron de Origine delle chiese dedicate a Maria Vergine (1692) van Alessandro Moresini, maar het is aannemelijker dat hij verhaal en bronvermelding samen uit één boek heeft overgenomen dan dat hij het verhaal uit het boek van Moresini gehaald en bewerkt heeft. Moresini

24 The art of cookery verscheen in 1708 eerst als gedicht van vijftien kantjes, maar nog in hetzelfde jaar verscheen: William King, The art of cookery, in imitation of Horace's Art of poetry. With some letters to dr. Lister, and others (Londen 1708), waarin het gedicht wordt voorafgegaan en gevolgd door een aantal brieven.

25 The art of cookery, p. 152 e.v. (slaapmuisrecept), p. 6 e.v. (tandenstokers). Het begin van aflevering 3 van Den Kluyzenaar is daar te vinden op p. 4.

26 Met dank aan Jan Bruggeman voor deze vier verwijzingen. Van Owen Felltham, Resolves (Londen 1623) verschenen vele drukken, waarvan er vrijwel geen identiek zijn. Weyerman lijkt een van de twee drukken uit 1696 in bezit gehad te hebben. Zie voor de Resolves verder Jac Fuchs, ‘Weyermans Kartuizer, een Jezuïet in vermomming. Jacob Campo Weyerman, William Johnson en Owen Felltham’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 32 (2009), p. 112-116, waar twee van deze vier ontleningen al werden gememoreerd.

27 Abel Boyer, The English Theophrastus (Londen 1702; gebruikt: tweede druk van 1706). Eerste vermelding als bron voor Weyerman: Jac Fuchs, ‘Weyerman en Engeland: zelfmoord in Bristol’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 34 (2011), p. 67.

28 Thomas Brown, ‘The dispensary, a farce. Written in the year 1697’, in: The third volume of the works of Mr. Thomas Brown (Londen 1708), p. 66-89; het recept op p. 90. Browns klucht moet niet worden verward met het gelijknamige gedicht van Samuel Garth.

29 Over Burtons The anatomy of melancholy als bron voor Weyerman: Theresia Koelewijn, ‘Een mager boek doorspekt met het vet van andere schrijvers. Robert Burtons The Anatomy of Melancholy als bron van Vermakelyk Wagen-praatje van Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 13 (1990), p. 1-13.

30 Bruggeman, ‘Het vertoog over de koppelkunde’, p. 107.

31 Het betreft de drie manieren om een zot te herkennen, die Weyerman zegt uit een tekst van Aeneas Silvius gehaald te hebben. Die passage komt met dezelfde verwijzing ook voor halverwege ‘Democritus junior to the Reader’, het voorwoord van Burtons Anatomy.

32 Jean-Baptiste Thiers, Histoire des perruques (Parijs 1690), als Weyerman-bron gesignaleerd in Bruggeman, ‘De kronyk der paruyken’, p. 79-80.

33 Mattheus Brandl, Christlicher Sabbat oder sehr nutzlich- und lobwürdige Andacht die Seeligiste [sic] Jungfrau Maria am Sambstag zu verehren (Landshut 1696), p. 113-132.

[p. 199]

gebruikt de namen Giovanni Garino (zonder -u-) en graaf Guifrapelo, terwijl Weyermans spellingen op een Franse intermediair lijken te duiden.

De gegevens over de zaak Girard-la Cadiere (p. 34-36) moeten uit een gedrukte bron komen, maar ook die kan ik niet aanwijzen. De informatie over ‘den geslagtboom der Demetriussen’, waarmee Weyerman op p. 122 de Leydse Courant probeert te kleineren, moet uit een encyclopedisch werk gekomen zijn, maar noch de Dictionaire van Bayle, noch het woordenboek van Moréri, waaraan Weyerman wel eens refereerde, bevat exact de hier gebruikte gegevens. De anekdote over Plotinus en Amelius die Weyerman op p. 57 debiteert, zal op een Franse bron gebaseerd zijn, omdat Weyerman hier, anders dan in de Maandelyksche 't zamenspraaken, de naam als Plotin schrijft.³⁴ In dit geval wijzen de anekdote en de opgegeven bron sterk op een ontlening aan Bayles Dictionaire.³⁵

Ten slotte moet de verwijzing worden vermeld die Weyerman op p. 107 bij het verhaal over de Orde van het Gulden Vlies geeft naar het tweede deel van het Theater van eere van Andreas Favin. Deze verwijzing is problematisch. Het vermoeden dringt zich op dat Weyerman tekst én bronvermelding samen uit een ander werk heeft overgenomen.³⁶

In 2007 riep Bruggeman op om te komen tot ‘een gedegen overzicht van de vertalingen die Weyerman heeft gemaakt, en van de werken die hem hebben beïnvloed’.³⁷ Hoewel ik in dit artikel nog twee werken voordraag voor een plaats op de lijst van zijn Engelstalige bronnen, denk ik dat we een punt bereikt hebben waarop die lijst vrijwel compleet genoemd mag worden. Gewapend met Addison en Steele, Burton, Felltham, Boyer en Spencer voor het ‘zeedekundig’ werk van Weyerman, Henry Care en Alexander Gordon voor het kerkhistorische, en Buckeridge voor het kunsthistorische werk, Ned Ward en Thomas Brown voor de schetsen uit het dagelijks leven, en een reeks auteurs die ook in de afgelopen 38 jaar in de Mededelingen genoemd zijn voor gedichten en toneelscènes, kunnen we het werk van Weyerman veel beter plaatsen. Het onderzoek naar het gebruik van bronnen in andere talen, met name het Frans, en naar het gebruik van persberichten door Weyerman kan echter nog wel een impuls gebruiken.

34 Jacob Campo Weyerman, Maandelyksche 't zamenspraaken (Amsterdam 1726), p. 317.

35 Voetnoot (A) bij het lemma ‘Plotin’, bijvoorbeeld in: Pierre Bayle, Dictionaire historique et critique, deel 3 (Rotterdam 1702), p. 2454.

36 Deel twee van Andreas Favyn, Le theatre d'honneur et de chevalerie (Parijs 1620) bevat inderdaad het verhaal op p. 943-944, in wat eervoller bewoordingen. Van dit boek verscheen ook een ééndelige Engelse vertaling, The theater of honour and knight-hood (Londen 1623), met Andrew Favine als auteursnaam. Daar staat het verhaal in boek 4, p. 14. Een Nederlandstalige uitgave lijkt er niet geweest te zijn. Uiteraard staat er ook het nodige in over de Orde van de Kouseband. In de Franse versie is de naam Salisbury nogal verbasterd. Op p. 109 van Den Kluyzenaar staat in een voetnoot het motto ‘Pretium non vile laborum’, dat in Le theatre d'honneur in de bewuste passage niet voorkomt.

37 Jan Bruggeman, ‘Het tijdschrift Het schouwburg der hartstogten van Jacob Campo Weyerman’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 30 (2007), p. 146-149, aldaar p. 148-149. Daar geeft Bruggeman Fellthams Resolves als bron voor de eerste twee fragmenten op p. 384-389 van Den Vrolyke Tuchtheer, maar geen bron voor het derde fragment, ‘het karakter eens linkschen staatsdienaars’. Dat fragment is gebaseerd op twee hoofdstukjes uit John Spencer, Kaina kai palaia. Things new and old, or, a storehouse of similes, sentences, allegories, apophtegms, adagies, apologues, divine, morall, politicall, &c.: with their severall applications / collected and observed from the writings and sayings of the learned in all ages to this present (Londen 1658), te weten: 1808 ‘The State-Polititian siding with all parties’ en 1806 ‘The State-Polititians Religion’, beide op p. 616.

Vaart wel, lezers

Sinds ik, bijna twaalf jaar geleden, kennis heb gemaakt met de Stichting en haar naamgever, heb ik met veel genoegen werk van Weyerman bekeken en gelezen, en ook meermalen verslag gedaan van mijn leeservaringen. Dit is mijn laatste publicatie in de Mededelingen over een gedrukt werk van Weyerman, maar dat is niet te wijten aan pressie van de redactie of aan gemopper van lezers. Als ongeveer zestigjarige die zijn oudedagsvoorzieningen steeds verder achter de horizon ziet verdwijnen en die steeds minder vat op zijn omgeving lijkt te hebben, mag ik wel enige verwantschap met de ouder wordende Weyerman claimen. Ik zal zijn werk dan ook met veel genoegen blijven lezen, maar Weyermans en mijn eigen werk overziend, meen ik dat Den Kluyzenaar het laatste gedrukte werk was, dat ik nog in een artikel kon vatten.³⁸

Ik ben niet van zins het konstpenseel ter hand te gaan nemen, hooguit wordt de strijkstok eindelijk weer eens geharst. En misschien is het mij, net als Weyerman, gegeven om nog meer dan tien jaar allerlei come-backs op papier te maken: er liggen nog voldoende leuke onderwerpen op en rond mijn schrijftafel.

38 De Doorzigtige Heremyt zou misschien nog een mogelijkheid zijn geweest, maar Jan Bruggeman is al een eind op streek met een publicatie over dat tijdschrift.