Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 37

[p. 216]

Lachend theaterpubliek met op de voorgrond een paar kritische zuurpruimen. The laughing audience van Edward Matthew Ward naar ontwerp en gravure van William Hogarth, 1773 (Collectie British Museum).

[p. 217]

Ha! Ha! Ha! Ha! Ha!
Het ongrijpbare tijdschrift De Lachebek (1780-1781) van Willem van Ollefen
Edwin van Meerkerk

De schrijver van De Lachebek had zichzelf geen slechter dienst kunnen bewijzen dan zijn tijd te steken in het schrijven van de achttien afleveringen van dat satirische tijdschrift. Een patriots pamflettist - in feite Nicolaas Hoefnagel - achtte in een bespreking van een van diens andere pennevruchten ‘die knaap’ geen aanmerking waardig, immers: ‘hy heeft een blaadje geschreeven, de Lachebek genaamd’.¹ Dat was kennelijk voldoende om hem af te serveren. De opmerking toont twee dingen aan. Ten eerste dat De Lachebek enige naamsbekendheid bezat en ten tweede dat de ontvangst van het periodiek in ieder geval deels negatief was. Nu is het maar zeer de vraag of het de auteur treurig zou hebben gestemd te vernemen dat zijn tijdschrift een slechte pers had. Hij zou er vooral op hebben gereageerd zoals op ieder onderwerp dat hem voor de voeten kwam: met een vijfvoudig ‘Ha!’.

De schrijver van De Lachebek doet in ieder vertoog zijn naam eer aan. Te pas en te onpas schatert het ‘Ha! ha! ha! ha! ha!’ van de pagina's. Het zijn uiteraard ook de eerste vijf woorden van het tijdschrift. Ze worden gevolgd door het uitdrukkelijke bevel dat dit ‘lachende voortgebragt’ diende te worden. De auteur maakt zich tussen 27 december 1780 en 1 mei 1781 achttien keer (in negentien weken) vrolijk over zijn landgenoten en hun schrijfsels. Het veelvuldig gelach verhult niet de scherpe toon van het tijdschrift. De vrolijkheid is een middel om harde oordelen te vellen over onder meer toneelteksten en vaderlandslievende gedichten.² De gekozen vorm wordt daarbij tot het uiterste doorgevoerd en volgehouden, op zo'n overdreven wijze dat van een satirisch tijdschrift bijna geen sprake meer is. Het schaterlachende tijdschrift lijkt soms meer een parodie op de satirische bladen van die dagen.

Behalve als satirisch tijdschrift kan het ook worden beschouwd als een toneelkritisch periodiek. Het staat in de traditie van De Hollandsche Toneelbeschouwer, die een even scherpe, zij het niet zozeer ironische toon aanslaat.³ In deze vroegste jaren van de theaterkritiek⁴ zocht men nog naar de juiste vorm en stijl om commentaar te leveren op het toneel van met name de Amsterdamse schouwburg. Waar het Schouwburg Nieuws,⁵ een tijdschrift dat min of meer gelijktijdig met de Hollandsche Toneelbeschouwer verscheen, zich nadrukkelijk terughoudend opstelt,⁶ neemt De Lachebek geen blad voor de mond en benoemt alle gebreken van tekst, vertaling, spel en enscenering.⁷ En net als de Hollandsche Toneelbeschouwer en het Schouwburg Nieuws vindt De Lachebek het belangrijk zijn principes ten aanzien van het toneelspel en het recenseren daarvan duidelijk te maken. Zo gaat de auteur bij zijn bespreking van het zangspel De spreekende schildery (1782) uitgebreid in op doel en middelen van toneel en poëzie: ‘ons gevoelen [is], dat het geval, de schikking, en de versen, met de natuur, met de tooneelwetten en met de dichtkunde kunnen en moeten overeenkomen’.⁸ Op andere momenten is hij echter vooral zijn sarcastische

1 Alle de magistraats-gezinde, benevens alle de hertogs aanhangende, publique schryvers, met naam en toenaam, een iegelyk in zyn charakter en bestaan zeer natuurlyk beschreeven. Waar in onder alle uitmunten de schryvers van de Diemer- of Watergraaf-meersche courant, de Politique Hollandais, en de zo zeer berugte en bekende Nicolaas Hoefnagel (Den Haag [1782]), p. 29. Voor Hoefnagel als auteur van dit pamflet zie André Hanou, ‘Bibliografie Nicolaas Hoefnagel (1735-1784) iii’, in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw (1973), p. 15-26, aldaar p. 23 (nr. 98).

2 De Lachebek nr. 1, p. 5.

3 Hollandsche Toneelbeschouwer (Rotterdam 1763).

4 Henk Gras en Bennie Pratasik, ‘Theateronderzoek in Nederland: een historiografische en bron-kritische verkenning aan de hand van Corvers Toneel-aantekeningen, 1786’, in: De Achttiende Eeuw 29 (1997), p. 107-125.

5 Schouwburg Nieuws (Amsterdam 1764, 1765).

6 Edwin van Meerkerk, ‘Het dochtertje van monsr. Smit. De ontwikkeling van een kritisch vocabulaire in toneelrecensies, 1762-1765’, in: Helleke van den Braber en Inger Leemans (red.), Explosieve debatten. Kritische tradities in Nederlandse en Engelse tijdschriften 1750-1940 (Zutphen 2012), p. 26-43.

7 Bijvoorbeeld de uitvoerige bespreking van het blijspel Het verkeerd vertrouwen (1780) in: De Lachebek nr. 4, p. 7-8 en nr. 5, p. 4-7.

8 De Lachebek nr. 12, p. 6-8. De spreekende schildery: een bewerking (1781) door Bartholomeus Ruloffs van Louis Anseaume, Le tableau parlant.

[p. 218]

zelf: ‘Ik heb de laatste representatie van het treurspel Sesostris gezien. Lezer, maar! - Ha! ha! ha! ha! ha! Gepasseerde maandag zag het vry wat beter uit’.⁹

9 De Lachebek nr. 17, p. 8. Sesostris, koning van Egipte (1712, 1735) door Johan Jacob Mauricius naar Lagrange-Chancel, Amasis.

Dominee Heftig

De auteur van het tijdschrift maakt zich nergens bekend. Anonimiteit is dan ook een voorwaarde voor het slagen van de satirische opzet van De Lachebek. Het spel dat wordt gespeeld met de gekte van de schrijver wint aan kracht door de onduidelijke allusies op de kringen waarin Lachebek zich beweegt. ‘Ik verkeer in de groote wereld’, schrijft hij, ‘en zal des te zekerder achter den scherm kunnen blyven, want, wie zou één gek in 't byzonder, onder duizende gekken kunnen kennen’, om te vervolgen met de stelling dat hij zich ook ‘onder 't gemeen’ begeeft.¹⁰ Gaandeweg wordt duidelijk dat de auteur een man is die zich in het centrum van de Amsterdamse literaire wereld bevindt. Hij komt naar eigen zeggen overal in de kring van geletterden¹¹ en is een regelmatig toneelbezoeker. De voortdurende opmerkingen over het vrouwelijk geslacht, waarover verderop meer, maken het tot slot evident dat de schrijver een man is.

Gezien de grote eenheid in stijl en woordkeus is het niet waarschijnlijk dat de Lachebek het werk is van meer dan één auteur. Van correspondenten lijkt de schrijver sowieso weinig te moeten hebben. Na twee afleveringen biedt iemand hem een tekst aan, om vervolgens publiekelijk te worden afgeserveerd: ‘Lachebek zou volstrekt niet hebben durven hoopen, reeds met zyn derde no., een corespondent te zullen hebben’.¹²

Van der Aa was de eerste die de Amsterdamse toneeldichter Johannes Nomsz (1738-1803) als auteur van De Lachebek meende te kunnen identificeren.¹³ Echter, in de zevende aflevering wordt Nomsz zelf aangevallen. Ook al is het niet uitgesloten dat de auteur van dit blad zichzelf op de korrel nam, de aanval maakt de toeschrijving wel twijfelachtig. Bovendien wijst een contemporaine bron Willem van Ollefen Caspersz. (1747-1829), ‘schoolmeester Olfsen uit de Korte Leidsche dwarsstraat’, als schrijver van De Lachebek aan.¹⁴ Het tijdschrift wordt ook wel aan zijn broer Lieve van Ollefen (1749-1816) toegeschreven,¹⁵ maar zoals hieronder zal blijken moet Willem de auteur zijn geweest.

Net als Nomsz was Willem van Ollefen toneelschrijver, maar van zijn hand verschenen eerder blijspelen en kluchten dan tragedies. De belangrijkste en meest geruchtmakende pennevrucht van de Lachebek-auteur is het Aanhangzel op de historie van den heer Willem Leevend uit 1786.¹⁶ Dit anoniem gepubliceerde en later verboden geschrift haalt Wolff en Dekens Willem Leevend en met name de persoon van Elisabeth Wolff over de roskam.¹⁷ P.J. Buijnsters, de latere biograaf van het schrijversduo, noemt het Aanhangzel ‘venijnig’ en is daar nog bepaald mild mee.¹⁸ De klap van het Aanhangzel kwam namelijk hard aan. Deken sprong voor haar vriendin in de bres in een open brief in de Brieven van Abraham Blankaart (1787-1789). Het ‘vuilaartig’ stuk, van een ‘achterstraatig en janhagelsch vernuft’, riep bij de beschaafde Agatha Deken diepe weerzin op.¹⁹

Zoals ook eerder in De Lachebek²⁰ bediende Van Ollefen zich in het Aanhangzel van een scherp satirische stijl. Het is een overduidelijke parodie op het werk van Wolff en Deken. De tekst bestaat uit een correspondentie van en over ene ‘dominee Heftig’, gevolgd door enkele losse fragmenten, waaronder ‘gedachten’, een fabel en de ‘proeve eener theologische roman’ Het leven van Willem de redenaar. Het Aanhangzel kenmerkt zich, in lijn met De Lachebek, door een voortdurende

10 De Lachebek nr. 1, p. 5.

11 De Lachebek nr. 13, p. 1.

12 De Lachebek nr. 3, p. 7-8.

13 A.J. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden, deel 5 (Haarlem 1852), p. 87-89.

14 Alle de magistraats-gezinde, p. 29.

15 Myriam Everard, ‘Lieve van Ollefen (1749-1816), Catharina Heybeek (1763-na 1805). Een ultrarevolutionaire “loonschryver”, een schrijvende Batavin en een gekwetste natie’, in: Anna de Haas (red.), Achter slot en grendel. Schrijvers in Nederlandse gevangenschap 1700-1800 (Zutphen 2002), p. 207-221.

16 Willem Breekveldt, ‘Welmeenende lezers! Over een receptie-ongeluk in het werk van Wolff en Deken’, in: Voortgang 6 (1985), p. 361-381.

17 J.G. Frederiks en F.J. van den Branden, Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde (Amsterdam 1888-1891).

18 P.J. Buijnsters, Wolff & Deken. Een biografie (Leiden 1984), p. 226-227.

19 E. Wolff en A. Deken, Brieven van Abraham Blankaart, deel 2 ('s-Gravenhage 1787), appendix, p. 2, 3 en 5.

20 De Lachebek nr. 2, p. 7-8.

[p. 219]

wisseling van perspectief, grote overdrijving en een expliciet spel tussen auteur en lezer rond waarheid en intentie. Dat, en de voortdurend vrouwonvriendelijke toon die uit beide teksten spreekt, onderstreept eens te meer het auteurschap van Willem van Ollefen van zowel De Lachebek als het Aanhangzel.

Verwonderen is het werk der zotten

Wie voor anderhalve stuiver De Lachebek wekelijks aanschafte, had acht pagina's lang plezier of ergernis aan een tijdschrift waarin de auteur zeer nadrukkelijk aanwezig was. Niet alleen is het commentaar dat hij levert erg subjectief van toon, maar zelfs gaat er nauwelijks een zin voorbij zonder dat de auteur zichzelf aanduidt, hetzij in de eerste persoon enkelvoud, hetzij als ‘Lachebek’. In een van zijn ‘vertellingen’ figureren zij beiden: ‘Voor weinig tyds bevond ik my op zekere postwagen. Het gezelschap bestond uit een woeste officier; een vrolyke juffer, een lachebek (gy kent hem lezer? - ha! ha! ha!)’.²¹

Anders dan in spectatoriale geschriften, waar de spreker als een wijze verteller voortdurend aanwezig is, springt De Lachebek als een nar voortdurend door zijn teksten heen en verstoort zo zijn eigen betoog. Dit was ongetwijfeld een bewuste keuze. Meer dan om de concrete voorwerpen van spot draait het in het tijdschrift om het schrijven als ambacht, als kunst. Het vijfvoudig ‘Ha!’ kwam voort, zo stelt de auteur, uit het hilarische karakter van het werk van anderen: ‘niet dat dit hun voorneemen zou weezen, neen, zy doen my by ongeluk lachen’.²² Het zouden juist de auteurs zijn die hun lezers droevig proberen te maken, die dergelijke lachbuien bij de satiricus oproepen. Hun onvermogen om bij lezers een normale reactie op te wekken zou in de volgende afleveringen steevast mikpunt zijn van spot.

Een belangrijk kenmerk van De Lachebek is dat zijn satire niet alleen gericht is op gevestigde autoriteiten, met name schrijvers, maar juist ook op de auteur zelf. Langs die weg probeert Van Ollefen telkens weer zijn lezers op het verkeerde been te zetten. Waarheid, goede smaak en auteursintentie worden keer op keer geproblematiseerd. De lach van de schrijver is daarbij het middel om de status quo te doorbreken. De satire van De Lachebek is zowel komisch als destructief, zowel informerend als beledigend. Zo heet het toneelstuk De galeiroeijer ‘slegt, ja in allen deelen volmaakt slegt. [...] alles was belachelyk’, waaraan De Lachebek toevoegt: ‘ik lachte ook hartelyk, had my wel vermaakt’.²³

Het tijdschrift schaart zich zo, op volmaakt ambivalente wijze, in de traditie van de rabelaisiaanse humor. Dit in weerwil van Mikhail Bakhtins veronderstelling dat men in de achttiende eeuw het groteske werk van de schrijver van Gargantua niet begreep en ook niet wilde begrijpen. Voltaire en zijn tijdgenoten waren, aldus Bakhtin, te abstract, rationalistisch en mechanistisch ingesteld om de dubbele agenda van Rabelais te appreciëren. Alles wat zij zagen was een platte, grove humor.²⁴

De Lachebek liep het risico om op eenzelfde manier te worden gelezen. Ook Van Ollefen zocht de grenzen van het betamelijke op. Zo schrijft hij, alsof hij zijn lezers duidelijk wilde maken dat zijn satire meer is dan scherpe kritiek, in geuren en kleuren over maag- en darmproblemen. Hij laat de Amsterdammer Crelis in een brief zijn vriend Govert om raad vragen: ‘Om kort te gaen, schraif jy wet ik mot doen: zuipen, dangsen, kakk... zweeten, mot ik me doen laeten? Mot ik braeken of wet mot ik doen Govert? - kaik kaik daer begint 't knaegen

21 De Lachebek nr. 4, p. 2-3.

22 De Lachebek nr. 1, p. 1.

23 De Lachebek nr. 8, p. 8. Het gaat om Oefening Beschaaft de Kunsten, De deugdzaame galeiroeijer, of De beloonde vaderliefde (1769, 1780) naar Fenouillot de Falbaire, L'honnête criminel.

24 Mikhail Bakhtin, Rabelais and his world (Boston 1968), p. 116-118. Zie voor de 18de-eeuwse receptie van Rabelais in de Republiek de artikelenreeks ‘Materiaal voor de kennis van Rabelais en diens werk tijdens de Nederlandse Verlichting’ van André Hanou in Faicts & Dicts. Berichten van de Rabelais-club Fay ce que vouldras. Te raadplegen op Place Hanou op www.rabelais.nl.

[p. 220]

weer - ô! - ai ai! - Jassis! - - houje lui stil daer binnen; te droes Govert dat was weer ien stòòtje’.²⁵

Maar dergelijke passages zijn een uitzondering. De agenda van De Lachebek is er namelijk één uit de Verlichting. Al in het eerste nummer maakt de schrijver een sneer naar bijgelovige tijdgenoten, die er kennelijk van moeten worden overtuigd dat er geen duivel op het toneel staat als een acteur in zichzelf spreekt. Niettemin leerde het spreekwoord nog: ‘die alleen zynde praat, gaat met de duivel om’.²⁶ Is het daarom dat toneelschrijvers de regieaanwijzing ‘alleen’ geven bij acteurs die zonder medespelers op het podium komen? Maar of zijn tijdgenoten dat begrijpen, betwijfelt hij. ‘Die twyffeling zal ook niet verdwynen, zo lang men door de kunstrechters nog hoort uitroepen, dat is duivelsch slegt gespeeld, nimmer heb ik zulk een duivelsch slegt stuk geleezen, of een coup zo duivelsch slegt zien uitvoeren’.²⁷

Ook de in de achttiende eeuw populaire fabels moeten het in De Lachebek ontgelden, aangezien ze net als sprookjes en andere vertellingen worden beschouwd als leugens. Wel buigt Lachebek voor de wensen van het publiek. Met veel omhaal en grappenmakerij presenteert hij meteen in de eerste aflevering een fabel, maar wel voorzien van een satirische ‘zedekundige verklaaring’.²⁸

In deze passages probeert Lachebek zijn eigen rol naar de lezers toe zo duidelijk mogelijk te maken. In een mengeling van zelfspot, sarcasme en flauwigheid positioneert hij zich als auteur zowel naast als tegenover zijn lezers. Hij nodigt ze uit zich een mening te vormen over de satirische toonzetting, maar zegt tevens daar maling aan te hebben. Het lachen wordt tegelijk als een vorm van verwondering en een vorm van gekte beschreven. Het geheel wordt geserveerd met een sneer naar de schrijvers van zijn tijd, die zich niets aan hun lezers gelegen zouden laten liggen:

Verwonderen is het werk der zotten; - ook goed; want daar door wordt het algemeene zeggen, men kent de gekken aan het lachen, bevestigd, en tevens de zekerste waarheid beweezen, naamelyk deeze, dat ik Lachebek een gek ben. - Zie daar lezer, tot het ware begin van myn dit eerste vertoog gekomen; wat dunkt u van de tour die ik genomen heb, is dezelve niet geestig? Antwoord wat gy wilt, ik ben desaangaande volmaakt overtuigd, en dat is in onze dagen een der waren eigenschappen van een' schrijver.²⁹

Wie niet in de satire mee kan of wil gaan, krijgt ervan langs. In een meesterlijke parodie op de poëziekritiek analyseert Lachebek zijn eigen lachsalvo: ‘Moeten de verschillende snikken van het lachen, de woordjes, ha, ha, ha, namelyk, door een comma, of door admiratio-teken, afgedeeld worden? - ha! ha! ha! ha! ha!’.³⁰ Om vervolgens zichzelf uit te lachen vanwege de tijd die hij aan deze ‘beuzeling’ besteedt. Het ergste is dan nog: hij is de enige niet die zich zo druk maakt over niemendalligheden. ‘Men noemt die wezens, Philosophen; ik zou ze gekken noemen’.³¹

In zijn voortdurende pogingen om schrijvers van hun voetstuk te halen grijpt Van Ollefen, alias Lachebek, ook terug op de veelgehoorde klacht tegen broodschrijvers. In ‘Een hedendaagsch autheur naar het leven geschetst’ schetst hij een schrijver die zijn werk bijeen plagieert onder druk van zijn uitgever. Hij ploetert voort om zijn kwarto's te vullen, maar zonder fraaie resultaten. In arren moede leeft hij naast zijn rijke boekverkoper maar, zo benadrukt Lachebek, dat

25 De Lachebek, nr. 3, p. 5-7. Het antwoord van Govert staat in nr. 5, p. 7-8.

26 De Lachebek nr. 1, p. 3.

27 De Lachebek nr. 1, p. 3.

28 De Lachebek nr. 1, p. 6-7.

29 De Lachebek nr. 1, p. 4-5.

30 De Lachebek nr. 1, p. 3-4.

31 De Lachebek nr. 1, p. 3-4.

[p. 221]

Een van de toneelstukken waar De Lachebek zich vrolijk over maakte was Sesostris (1712, 1735) van Johan Jacob Mauricius, vertaald naar een stuk van François-Joseph de Lagrange-Chancel. Op de titelprent van Balthasar Bernards, naar ontwerp van Bernard Picart (1702), wordt de Egyptische vorst in het paleis neergestoken. Hij ligt op de grond en wijst naar zijn moordenaar (Collectie Rijksmuseum).

had hij aan zichzelf te wijten: ‘Zo hy oorspronglyk dacht, zou hy geen dienaar zyn’.³² Ook het gebruik van opdrachten verklaart Lachebek uit het financiële oogmerk van de schrijvers. Zelf heeft hij dat niet nodig, ‘want ik zag buiten die, wel kans, om myn blaadje, vol te krygen’, maar voor zijn collega-auteurs geldt: ‘De bekrompenste vernuften maken gemeenlyk de grootste voorredes; want de grootste voorredes vervullen de grootste ruimte, en de grootste gevulde ruimte, brengt het meeste geld op’.³³

32 De Lachebek nr. 12, p. 3.

33 De Lachebek nr. 16, p. 2.

Drakerige schrijfstijl

In De Lachebek moeten onder anderen Hieronymus van Alphen, Betje Wolff en Jan Nomsz³⁴ het ontgelden. Het is veelal hun schrijfstijl die wordt aangevallen, meer dan de inhoud van hun werk. Een goed voorbeeld is het volgende curieuze incident. Nadat het blad na zes weken onaangekondigd niet was verschenen, voelde Van Ollefen zich genoodzaakt daar een verklaring voor te geven. Hij opent de eerstvolgende aflevering met de retorische vraag: ‘Hebt gy niet wel gedacht dat Lachebek overleden was, lezer?’. Misschien menen zijn lezers dat hij na lezing van het toneelstuk Michiel Adriaansz. de Ruiter van Nomsz door ‘eene walging geheel buiten staat geraakt’ was. Dat was inderdaad bijna het

34 De Lachebek, resp. nr. 4, p. 1-2; nr. 2, p. 7-8 en nr. 7, p. 1-4.

[p. 222]

geval. Gelukkig voor Nomsz, aldus Lachebek, is een ander hem voorgeweest met een kritische bespreking, want hij had met gemak wel tien afleveringen kunnen vullen over diens drakerige schrijfstijl.³⁵

Van Ollefen beschouwde Laurence Sterne als een van zijn grote voorbeelden, zoals blijkt uit een passage met de kop ‘Nu iets in de smaak van den grooten Sterne’.³⁶ In diens stijl wil hij kritiek leveren op het taalgebruik van schrijvende tijdgenoten. Dat is wollig en verhullend, en de inhoud stelt vaak maar weinig voor. Zelf geeft hij er een voorbeeld van door met veel omhaal van woorden te beschrijven hoe een herder, ‘in de zachte en koesterende straalen, der verkwikkelyke morgenzon’, op een bloembed ligt, terwijl er feitelijk niets meer staat dan ‘Amintas lag op een morgen met zyn gat in 't gras - ha! ha! ha! ha! ha!’.³⁷ De parodie bleek een dankbare manier om het in zijn ogen afgrijselijke taalgebruik aan de kaak te stellen. Zo wordt op een vileine manier Van Alphen geparodieerd: zijn leerdichten worden omgevormd tot scabreuze rijmpjes over jongemannen die niet van de dienstmeid kunnen afblijven.³⁸

Een andere manier was de recensie. Eén van de auteurs die aldus flink wordt aangepakt, is Petrus Johannes Kasteleyn. Zijn blijspel Molière (1781) wordt in een uitgebreide bespreking tot de grond toe afgebroken. De schrijver moet het ook bezuren wegens zijn verzameling Gegronde aanmerkingen (1781) op zijn eigen redelijk succesvolle Kunst om altyd vrolyk te zyn (1780). Lachebek had het vooral te kwaad gekregen toen Kasteleyn met een nieuwe reeks aanmerkingen kwam: ‘Te dwaalen is menselyk; zyne dwaaling te belyden is redelyk; maar ten tweeden maale in eene zelfde dwaaling te vervallen, is geklyk’.³⁹ Het hele nummer van De Lachebek is aan Kasteleyns publicaties gewijd, zodat Van Ollefen uiteindelijk moet verzuchten ‘Ik schei 'er uit lezer’. Overigens stond Van Ollefen in zijn opvattingen niet alleen. Weliswaar kon de Vaderlandsche Letteroefeningen nog enige waardering opbrengen voor het verbeterwerk van Kasteleyn, andere tijdschriften brachten een golf van kritiek teweeg.⁴⁰

In zijn sneren naar collega-auteurs gaat Van Ollefen vaak verder dan vrolijke spot. Niet alleen is hij ongeremd in het opsommen van alle kritiekpunten, andere schrijvers worden soms letterlijk bedreigd of verwenst. Over het uiteindelijke doel van zijn kritiek laat De Lachebek geen twijfel bestaan: slechte auteurs moeten worden gedwongen hun pen neer te leggen. Zo verwijst hij naar een niet nader genoemde schrijver, die hij eerst op een voetstuk plaatst om vervolgens aan te kondigen dat deze verwaande auteur de komende periode stelselmatig over de roskam gehaald zal gaan worden, ‘vermits hy nog niet vastlyk schynt beslooten te hebben, het schryven vaarwel te zeggen’.⁴¹

35 De Lachebek nr. 7, p. 1-6.

36 De Lachebek nr. 11, p. 6-8.

37 De Lachebek nr. 12, p. 1.

38 De Lachebek nr. 4, p. 1-2.

39 De Lachebek nr. 17, p. 1-2. De besproken werken zijn: P.J. Kasteleijn, Gegronde aanmerkingen over, en verbeteringen van dichtkundige feilen, voorkomende in de Proeve over de kunst om altyd vrolyk te zyn (Amsterdam 1781), naar aanleiding van zijn Proeve over de kunst om altijd vrolijk te zijn. In 4 zangen (Amsterdam 1780).

40 Vaderlandsche Letteroefeningen (1781), p. 470-471: ‘[...] waardoor hy zyne zangen nog al eenigzins beschaafd heeft; doende dus edelmoedig boete over zyne voorige onoplettendheid, of verhaasting’. Zie verder P.J. Buijnsters, ‘Vrolijke wetenschap. De semantiek van het woord “vrolijk” in de achttiende eeuw’, in: M. Klein (red.), Nieuwe eskapades in de neerlandistiek (Groningen 1992), p. 17-31.

41 De Lachebek nr. 4, p. 2.

Zedekunde, toneel en politiek

De Lachebek snijdt ook zedekundige onderwerpen aan, waarbij vooral de traditionele, orthodoxe culturele elite het moet ontgelden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de opdracht bij aflevering 16:

Aan de alom verachte, ten uitersten lastige, verschrikkelyk domme, in zichzelven onwaardige, doch ondanks dat zy zulks belyden, tot walgens toe verwaande Fyntjes, alias wandelende Bybels, wordt dit beknopte werkje, ter hunner leering en bekeering, zonder eenige eerbied, hoogachting of onderdaanigheid, opgedraagen door hunne gezwooren vyand, Lachebek.⁴²

42 De Lachebek nr. 16, p. 1-2.

[p. 223]

Zijn scherpste woorden bewaart Lachebek voor anonieme autoriteiten als de catechiseermeester,⁴³ voor het ballet en voor de actrices van de Amsterdamse schouwburg. Zij zijn, zoals alle jongedames uit Amsterdam, promiscue, of worden juist op satirische wijze als deugdzaam geportretteerd, zoals de hoofdfiguur uit de vertelling ‘Verschrikkelyke logen’.⁴⁴ Het bontst maakt Van Ollefen het wanneer hij een ‘publique vyling’ aankondigt van ‘eene aanmerkelyke verzaameling van Amsterdamsche meisjes’. In totaal zouden er vijftig dames te koop worden aangeboden, van wie de eerste vijf als lustobject worden beschreven.⁴⁵

Veel minder genoegen schept Van Ollefen in het beschrijven van politieke discussies. Daar wil hij eigenlijk niets van weten. Nadat hem een politiek pamflet is bezorgd, trekt hij fel van leer tegen de anonieme correspondent:

Myn weekblad is aangelegd ter vrolyke, doch niet min gevoelige gisping, van allen, die eenige gisping verdienen, dus zekerlyk ook van allen die zig met de regering van het land bemoeijen, maar in 't byzonder van hun, die ten nadeele daar van, iets, hoe gering of verbloemd, zeggen.⁴⁶

Hieruit, en uit enige andere fragmenten, valt te concluderen dat de auteur zich in gematigd stadhoudersgezind vaarwater bevond.

Lachebek maakt vaker melding van ingezonden brieven en pamfletten, maar slechts een enkele keer neemt hij de pamflettist op inhoudelijke gronden de maat. De veelschrijver Nicolaas Hoefnagel bijvoorbeeld krijgt er naar aanleiding van zijn Ongeneeslyke dolheid is erger als simpel van langs,⁴⁷ waarbij en passant Hoefnagels auteurschap van enkele andere anonieme pamfletten over de Engelse oorlog wordt onthuld.⁴⁸ Door stukken als het ironische ‘Volkomen bewys dat Neêrland Engelschgezint is’ of ‘schets van een uitnodigings brifje, ter begraavinge van de Engelsche roofzucht’ weet Van Ollefen echter zijn eigen voorkeuren zo te verhullen dat het tijdschrift geen politiek platform kon worden.⁴⁹

43 De Lachebek nr. 15, p. 1.

44 De Lachebek nr. 6, p. 5-6.

45 De Lachebek nr. 18, p. 6.

46 De Lachebek nr. 3, p. 8.

47 Nicolaas Hoefnagel, Ongeneeslyke dolheid is erger als simpel, of al wat gy wild (z.p. 1781).

48 De Lachebek nr. 6, p. 3-4.

49 De Lachebek, resp. nr. 14, p. 1-6; nr. 8, p. 7.

Vaarwel

De provocerende toon van De Lachebek moest vroeg of laat een openlijke reactie uitlokken. Na het negende nummer kwam Lachebek ter ore dat er een hekeldicht zou circuleren. De tekst zelf had hij nog niet gezien en de auteur was hem onbekend. De schrijver van het ‘pasquil’ kon zeker geen drukker vinden, sneert Lachebek terwijl hij toespelingen maakt op zijn kennelijk jeugdige leeftijd.⁵⁰ Drie weken later hebben zijn naspeuringen eindelijk succes. Lachebek barst in hatelijk gekakel uit: ‘Ha! ha! ha! ha! ha! - Wel dat schelmtje! ha! ha! ha! ha! ha! - Ik zal hem likken!’.

Vervolgens drukt Van Ollefen alsnog het gedicht af, om daarna met duivels genoegen de vloer aan te vegen met zijn ‘vreezelyke vyand’. De felheid waarmee hij dit doet, maakt het onwaarschijnlijk dat het echt om een kind zou gaan, al benadrukt hij dit herhaaldelijk. Maar dan komt de aap uit de mouw: het ‘pasquilschryvertje’ weet wie hij is. Althans, dat mag worden opgemaakt uit de verwijzing naar Van Ollefens andere leven als schoolmeester (‘U, voegt een stok en plak te voeren,/ De kwaade jongens kunt gy loeren,/ Maar mannen van een groot verstand,/ Die vreezen niet voor uwe hand’)⁵¹ en het feit dat Lachebek dit laatste met veel lawaai van de hand wijst. De kenners zullen echter wel beter hebben geweten: Willem van Ollefen was de Lachebek.

50 De Lachebek nr. 10, p. 7.

51 De Lachebek nr. 13, p. 2.

[p. 224]

Diens ongeremde vrolijkheid roept de vraag op of hij nog een ander doel had dan alleen zich amuseren met de literaire wereld van zijn tijd. Dat blijkt zeer zeker het geval. De Lachebek heeft een onvervalst verlichte boodschap, zoals Van Ollefen laat zien door bijvoorbeeld fabels te vertellen en te streven naar een zuivere waarheid. Niettemin blijft De Lachebek een ongrijpbaar tijdschrift dat nu eens verlichte idealen lijkt te propageren en dan weer met typisch achttiende-eeuwse weemoed terugblikt op betere tijden van zedigheid en vaderlandsliefde.

Omdat hij als Lachebek zijn lezers nieuwsgierig maakte naar zijn identiteit, gunt hij ons via een droom een inkijkje in zijn geestesleven. In deze ‘Wandeling door het gemoed van een mensch’,⁵² afgedrukt in drie opeenvolgende afleveringen, geeft hij een wat warrig verhaal, een duidelijke parodie op vergelijkbare teksten in andere tijdschriften. Maar kennelijk vreesde Van Ollefen dat zijn collega-journalisten niet begrepen dat het om satire ging, want na de het tweede deel volgde een opmerking aan de ‘heeren kunstrechters’, om ‘niet te spoedig te zyn in het beoordeelen van myn droom’. Immers, in een droom kunnen onsamenhangende en tegenstrijdige zaken voorkomen.⁵³

Bij gebrek aan reacties op het tijdschrift - het genoemde hekeldicht daargelaten - is het inderdaad de vraag hoe tijdgenoten dit satirische periodiek hebben ervaren. Misschien was een lauwe ontvangst wel de reden dat Van Ollefen er na achttien nummers met een ‘vaarwel’ de brui aan gaf.⁵⁴

52 De Lachebek nr. 8, p. 1-7; nr. 9, p. 1-8 en nr. 10, p. 4-7.

53 De Lachebek nr. 9, p. 8.

54 De Lachebek nr. 18, p. 8.