Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 34

[p. 136]

De geleerdentijdschriften van Marten Schagen, III
André Hanou

In dit laatste deel van mijn drieluik over de tijdschriften van Marten Schagen wil ik enkele kanttekeningen maken bij het begrip ‘geleerdentijdschrift’. Immers, de tijdschriften waar Schagen als belangrijkste man de hand in had - Het Weekelyks Orakel (1735-1736), Godgeleerde Vermakelykheden (1732-1736), de Leerzame Verlustiging (1740-1742) en het Wekelyks Antwoord (1753) - kunnen in principe allevier gerekend worden tot dat genre bladen dat men gewoonlijk geleerdentijdschriften noemt.

Het probleem is echter dat deze benaming geen recht lijkt te doen aan alle soorten, onderafdelingen zo men wil, van dit genre. Het begrip geleerdentijdschrift zegt niet veel meer dan dat dergelijke bladen bestemd zijn om geleerden - dus mensen met educatie, beslist niet noodzakelijk universitair van aard - van informatie te voorzien over nieuw verschenen boeken, om hen bekend te maken met nieuw onderzoek op vrijwel elk denkbaar terrein. Er bestaat onder tijdschriftonderzoekers bovendien de onuitgesproken idee dat dit nieuws vooral of uitsluitend gegeven wordt door middel van samenvattingen of excerpten van (nieuw verschenen) teksten.

De vier Schagen-tijdschriften lijken niet of niet helemaal te passen in dit schema of aan te sluiten bij deze visie. Ze zijn beslist bedoeld voor ‘geleerden’, maar wat hun opzet betreft lijken ze tot twee verschillende groepen te behoren. Het Weekelyks Orakel en Het Wekelyks Antwoord hebben duidelijk eenzelfde structuur. Zij pogen in de vorm van antwoorden op al dan niet werkelijk gestelde vragen de lezer op de hoogte stellen van wat, gezien de ontwikkelingen in de wetenschappen, de moderne kennis van zaken is of zou moeten zijn. Die antwoorden zijn als het ware verstrooide lemmata uit een fictieve encyclopedie. In beginsel zou de lezer, wanneer het tijdschrift lang zou bestaan, de teksten kunnen verknippen, in de juiste volgorde zetten en een eigen encyclopedie samenstellen.

Aan dit principe doet niet af dat de Schagen-tijdschriften ook elementen bevatten die in een encyclopedie niet thuishoren: creatieve bijdragen (poëzie), gewoon boekennieuws, opstellen en spectatorachtige vertogen van ethische of beschaving bevorderende strekking. In de achttiende eeuw zal echter niemand die elementen ervaren hebben als vreemd aan of niet passend bij de opzet. In het tijdschriftenwezen wist niemand toen precies wat waar hoorde. Er bestonden geen voorgeschreven formules.¹

De encyclopedievreemde elementen, of een deel van daarvan, komen tevens voor in Schagen-bladen met een ander format, namelijk de Godgeleerde Vermakelykheden en de Leerzame Verlustiging. Deze andere Schagen-bladen willen in principe een bloemlezing zijn van uitstekende en nuttige teksten. Zij zijn dus eerder verzameltijdschrift.

Met deze twee soorten Schagen-tijdschriften als uitgangspunt wordt gekeken of dit soort tijdschriften, respectievelijk orakelachtige tijdschriften en verzameltijdschriften, wel zo uniek zijn. Hebben deze groepen een eigen historie? Komen zij meer voor? Verdienen zij een aparte plaats naast geleerdentijdschriften? Of moeten we het zo zien dat er binnen de geleerdentijdschriften allerlei subgenres bestaan hebben?

Is dat laatste het geval, dan kan dat leiden tot beter inzicht in de wereld van achttiende-eeuwse periodieken. Systematisch onderzoek naar dit probleem wordt overigens belemmerd door het ontbreken van een compleet overzicht van tijdschriften, dus ook van geleerdentijdschriften.

1 Wat betreft een geheel ander soort tijdschriften is het bijvoorbeeld, gezien een eindeloze reeks opmerkingen, overduidelijk dat niemand precies wist wat een ‘spectator’ was. Dat verschil is pas in de negentiende eeuw gemaakt, toen ds J. Hartog in zijn Spectatoriale geschriften van 1741-1800 (Utrecht 1890) het genre op oneigenlijke, morele gronden onderscheidde van ‘satirische tijdschriften’.

[p. 137]

Orakeltijdschriften

De term orakeltijdschrift is een voorlopig en tamelijk willekeurig gekozen etiket. Ik doe het er even mee. Men zou ook kunnen spreken van bijvoorbeeld vraag-en-antwoord-tijdschriften.

Eerder al is genoemd The Weekly Oracle or, Universal Library, een tijdschrift dat van januari 1735 tot en met februari 1737 wekelijks uitkwam.² Nader onderzoek moet nog uitwijzen in hoeverre het gediend heeft als voorbeeld en bron van Het Weekelyks Orakel. Indirect was dit Weekly Oracle uiteindelijk ook het voorbeeld voor het Wekelyks Antwoord.³

Het Weekly Oracle is bepaald niet het eerste Britse tijdschrift van deze aard. Zo is er het blad The Athenian Oracle. Being an entire collection of all the valuable questions and answers in the old Athenian mercuries [...] By a member of the Athenian Society (1703-1704). Dat was zelf weer een opvolger, maar met deels dezelfde vragen en antwoorden, van The Athenian Gazette, or Casuisticall mercury (1691-1697). Dit orakelblad werd vooral volgeschreven door de Engelse schrijver-boekverkoper John Dunton (1659-1733), die zich korte tijd heeft opgehouden in onze Republiek om zijn schuldeisers te ontlopen.

Het heeft weinig zin nog meer ‘Oracles’ te noemen. Het is duidelijk dat ze bij onze overburen gewaardeerd en gelezen werden. Het is eveneens duidelijk dat in al deze orakelbladen onderwerpen aan de orde komen die besproken werden in een gezelschap, een maatschappij, een sociëteit, een club, of hoe men al die vormen waarin mensen zich verenigen maar wil benoemen.

Wanneer Schagen suggereert dat hij deel uitmaakt van zo'n, vermoedelijk grotendeels fictief, gezelschap dat de basis is voor zijn eigen Orakel, dan heeft hij geen leentjebuur gespeeld bij de bekender gebleven gezelschappen uit de tijdschriften van Addison en Steele. Hij maakt gebruik van een iets oudere variant. Een variant met een modern, zogeheten ‘Atheens’ gezelschap als achtergrond.⁴ De kwalificatie ‘Atheens’ impliceerde een gezelschap van nieuwsgierige, op kennis beluste mensen en verwees naar het klassieke Athene in zijn beste dagen, dat wil zeggen: de tijd van de urbane civil society. Tegen 1700 was er sprake van, opnieuw, een urbane civil society, waarin eenzelfde soort verlichte nieuwsgierigheid mogelijk en nodig was.

In dit tijdvak hoeft de term orakel in de moderne Europese talen, zoals hierboven al te zien is aan de Britse titels, niet beslist te verwijzen naar orakels in de klassieke betekenis: godsspraken. Connotaties daarvan kunnen wel bewaard blijven: ‘gedane uitspraken’, ‘ware oordelen’. Maar de term orakel gaat geleidelijk aan ook iets betekenen als: ‘verzameling van zulke uitspraken’, ‘morele handleiding’ gebaseerd op een verzameling van elementaire wijsheden.

Het beste voorbeeld is de Oráculo manual y arte de prudencia (1647) van de toen veelgelezen Spaanse schrijver van vaak amorele, cynische boeken, Baltazar Gracian y Morales (1601-1658). Een ander is een te Londen in 1682 uitgegeven titel als A help to discourse. Or, more merriment mixt with serious matters, consisting of witty, philosophical, grammatical, physical, astronomical questions and answers [...]. Together with the countrymans counsellor, and his yearly oracle, and prognostication, waarin vrijwel alle elementen van wijsheid, weetjes, handleiding en bibliotheek van nuttigheden bijeenkomen. Weliswaar komt dankzij de prognosticatie in dit werk ineens de oude idee van orakel als toekomstvoorstelling terug, toch blijft de opzet in stand. Vergelijk een Nederlandse titel als Vermakelyke orakulen, ofte Kortswylige voorzeggingen van rond 1700.⁵ Ook hier wordt er driftig verzameld, net als in bijvoorbeeld Het nieuwe orakel van Appollo, uitstrooyende verscheide gedigten, op veertienderley staten van menschen (1751).

2 Zie deel i van dit drieluik.

3 Richmond P. Bond karakteriseert het als ‘half newspaper, half question-answer paper’, in zijn Studies in the early English periodical (Westport 1977), p. 40; aldaar op p. 39-40 over Engelse vraag-antwoordperiodieken en Atheense gezelschappen; en op p. 32 e.v. over boekentijdschriften waaronder die van John Dunton.

4 Vergelijk The Athenian Society van John Dunton, die met enkele leden van deze Society The Athenian Gazette uitgaf.

5 Er bestaan ook orakelspelletjes voor vrouwengezelschappen, waarin meisjes en vrouwen aan de hand van voorgedrukte vragen en een veelvoud aan voorgedrukte antwoorden te weten kunnen komen of zij mooi, gelukkig enz. zullen zijn of blijven. Zie bijvoorbeeld 'T Orakel der tegenwoordige eeuw. Of vraagen, opgehelderd door natuurlyke, zedekundige, boertige en hekelende, antwoorden, betreklyk tot de hedendaagsche levenswys [...] door een liefhebber der waarheid (In Nederland 1783).

[p. 138]

Men kan dus de term ‘orakel’ met recht gebruiken als aanduiding voor een (sub)genre. Men vindt daar: verzamelingen. Wanneer het een tijdschrift betreft, is het goed mogelijk dat het om een geleerdentijdschrift gaat. Bij geleerdentijdschriften is immers altijd essentieel: de verzamelidee, het bijeenbrengen van diversa.

Maar er is nog een ander vormaspect aanwezig bij orakeltijdschriften: het vraag-antwoordsysteem. Deze vorm blijkt in de loop van de achttiende tamelijk succesvol te zijn. Vermoedelijk ligt aan deze vorm van informerende didactiek niet zozeer het seculier encyclopedisme ten grondslag (al is dat doorgaans wel het resultaat), als wel de welbekende, ouderwetse catechismusvorm. Vandaar dat we tijdschriften kunnen vinden die letterlijk catechismus heten: zoals de anonieme Boeren-catechismus over de Tyds-omstandigheeden (1793) of de Catechismus der Wetenschappen (1794-1804) van Arend Fokke Simonsz.

Het vraag-antwoordsysteem werkt nog beter indien de schrijver zijn lezers snel wil informeren (en indoctrineren!) over ontwikkelingen in de politieke dimensie. Dan wil het begrip vraag in de titel vaak aanwezig zijn: De Vraag-al (1791-1797) door de bekende patriot Ysbrand van Hamelsveld, De Constitutionele Vraag-al (1798) en De Revolutionaire Vraagal (1798).⁶ Deze groep omvat onder meer tijdschriften die echt op de manier van een catechismus bevragen en beantwoorden. Maar nu raken we wat ver verwijderd van de Schagen-tijdschriften, die uitsluitend kennis van wetenschappelijke aard willen verzamelen en echt een geleerdentijdschrift willen zijn.

6 Over deze laatste, en een aantal in gelijke geest opgebouwde tijdschriften, zie Peter Altena, ‘Op de tulband “een aapenkop”? De revolutionaire vraagal (1798) van Gerrit Paape en een kleine geschiedenis van vraag-en-antwoordweekbladen’, in: Pieter van Wissing (red.), Stookschriften. Pers en politiek tussen 1780 en 1800 (Nijmegen 2008), p. 285-305.

Verzameltijdschriften

Misschien mogen alle geleerdentijdschriften wel in zekere zin orakeltijdschriften genoemd worden, maar dan toch alleen inzover zij tijdschriften zijn die een verzameling bieden. De orakelbladen van Schagen, zijn Weekelyks Orakel en zijn Wekelyks Antwoord, zijn qua vorm gebonden aan een gezelschap, aan de inzendingen (vragen) van fictieve dan wel echte lezers, en aan het vraag-antwoordsysteem in het algemeen.

Dat ligt anders bij Schagens Leerzame Verlustiging en Godgeleerde Vermakelykheden. Zoals eerder beschreven, bestaan deze bladen uit een verzameling van waardevol geachte stukken.⁷ Men kan het complete tijdschrift dus ook beschouwen als een soort bloemlezing. Aard en inhoud van de opgenomen stukken, het doel van opname en de doelgroep (het geleerde leespubliek) maken dat men dit soort bladen zonder meer geleerdentijdschriften moet noemen. Het enige verschil is: het gaat niet om besprekingen of excerpten van recent verschenen boeken.

Zijn deze twee Schagenbladen als ‘bloemlezingbladen’ uitzonderlijk? Beslist niet.

Het is in dit verband interessant te zien welke tijdschriften Schagen, die zelf nooit recensies publiceerde, zo af en toe in het voorbijgaan noemt, en die hij blijkbaar leest. Er zouden immers verwante bladen tussen kunnen zitten.

Het zijn er niet al te veel. Een aantal van die verwijzingen is eerder al genoemd.⁸ Schagen noemt of spreekt van de Bibliothèque Choisie, de Bibliothèque Raisonnée, de Ernstige en Boertige Mengelstoffen (deel 6), de Philosophical Transactions, de ‘Uitgelezene Filozofische Verhandelingen te Amsterdam bij Izaak Tirion uitgeven’, het ‘Konst-kabinet’ door Willem van Ranouw en het door Wilhelm Ernst Tentzel uitgebrachte boekennieuws.⁹ Ook het Hollands Magazyn, waaraan Schagen eveneens zijn medewerking verleende,¹⁰ en de Hollandsche Spectator zaten in zijn leesportefeuille.

De Spectator van Justus van Effen heeft niets met ons probleem te maken. De vanaf 1665 uitkomende Philosophical Transactions van de Britse Royal Society geven vooral nieuwe stukken van natuurfilosofische, dus ‘wetenschappelijke’ aard. Die materie laat Schagen in zijn bladen gaandeweg buiten beschouwing; maar omdat we niet zoeken

7 Zie deel ii van dit drieluik.

8 Ik heb de Schagen-tijdschriften niet woord-voor-woord bekeken op het voorkomen/noemen van tijdschriften, maar alleen incidenteel notities gemaakt.

9 Niet duidelijk is of Schagen doelt op de Monatliche Unterredungen, of op de vertaalde bewerking hiervan, het Kort begrip en 't voornaamste margh van allerley onlanghs uytgekoomene boecken (1703).

10 Hollands Magazyn, voorzien van aardrijkskundige, historische, wysgeerige, geneeskundige, rechtsgeleerde, theologische, poëtische, en oratorische waarnemingen, proeven, vraagen, schetsen en verhandelingen, uitgegeven 1752-1761 door de Haarlemse uitgever Jan Bosch. Bijdragen van Schagen, volgens Cuperus: in deel 2, p. 1-170, 171-290, 307-392, 413-435; deel 3, p. 125-193. Zie Joannes Cuperus, Marten Schagen, doopsgezind leeraar te Utrecht, en lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, plegtig gedagt in eene lykrede (Utrecht: Gerrit van der Veer, Amsterdam: Erven van F. Houttuyn [1770]). Zie ook onder, noot 13.

[p. 139]

naar bladen met nieuwe beschouwingen of naar bladen met uitsluitend recensies/excerpten, kunnen we de Transactions overslaan. Om dezelfde reden kunnen we voorbijgaan aan de Uitgeleeze Natuurkundige Verhandelingen, waar in berigt gegeeven word van veele voornaame deelen van de natuurkunde en natuurlyke historie (1734-1741) die bij Tirion verschijnen. Die verhandelingen zijn vooral nieuwe bijdragen op het terrein van de ‘proefondervindelyke Natuurkunde’, zoals Schagen zelf opmerkt.¹¹

Wegens het boertige in de titel Ernstige en Boertige Mengelstoffen lijkt dit door Schagen genoemde werk zo op het oog niet in aanmerking te komen. Bovendien betreft het hier geen tijdschrift, maar een seriewerk (feitelijk dus wel een soort periodiek!). De volledige titel luidt Verzameling van Ernstige en Boertige Mengelstoffen (1726-1734), van de Haarlemse Spectator-medewerker Pieter Merkman. Desondanks vertoont dit werk veel gelijkenis met de Schagen-bloemlezingen. Het is zelfs een bloemlezing van het beste uit, nota bene, tijdschriften.¹²

11 Zie de paragraaf over Schagens Leerzame Verlustiging in deel ii van dit drieluik.

12 In deel 1 zegt Merkman zowel vermakelijke als nuttige stukken te willen geven uit de Tatler, de (Engelse) Spectator, de ‘Gardiaan’ (Guardian), de Nieuwe Fransche Spectator, de Misantrope, de Mensch Ontmaskerd, en uit daarnaast ‘ontelbaare andere Nederduitsche Schriften’. In de voorrede van deel 5 noemt hij de Reflexions Morales, Satiriques et Comiques, Le Mentor Moderne, La Bagatelle, en Le Misanthrope.

Voorlopige schets van het genus ‘geleerdentijdschrift’

Terwijl ‘verzamelen’ - van wetenschappelijk nieuws, informatie, wetenswaardigheden - een algemeen kenmerk van geleerdentijdschriften genoemd kan worden, vallen er binnen het genre enkele subgenres te onderscheiden. Dat zijn ten eerste de recenserende tijdschriften (als bijvoorbeeld de Boekzael). Zij bieden de geleerde, of althans enigszins belezen lezer nieuws over recent verschenen boeken in de vorm van ‘uittreksels’ (extracten). Ten tweede zijn er geleerdentijdschriften die gewijd zijn aan oorspronkelijke verhandelingen, die nog niet eerder elders zijn gepubliceerd. Als voorbeeld mogen de Verhandelingen (sinds 1753) van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (opgericht 1752) dienen.¹³ Deze twee subgenres heb ik nagenoeg buiten beschouwing gelaten: ze zijn genoegzaam bekend.

Hieraan kan als derde subgenre toegevoegd worden het geleerdentijdschrift dat kennis brengt in de vorm van al of niet vertaalde, eerder elders verschenen stukken. Voorbeelden: Schagens Leerzame Verlustiging en Godgeleerde Vermakelykheden. Het zijn periodieken, die de ‘geleerden’ voorzien van informatie en denkstof, door hun complete teksten aan te bieden - nadrukkelijk géén excerpten of uittreksels, maar originele teksten. Het kan wel zo zijn, dat de originele teksten langer waren: de in het verzameltijdschrift opgenomen tekst kan een hoofdstuk zijn, een paragraaf uit een groter geheel. Dit soort tijdschriften heeft dus veel weg van een bloemlezing. Het gaat hier niet zozeer om ‘nieuw’ of ‘nieuws’, maar om iets aan te bieden dat zijn waarde al bewezen heeft. Men zou ze bloemlezende verzameltijdschriften kunnen noemen.

Als vierde subgenre is er dan het orakeltijdschrift, dat kennis en wetenschap biedt in de vorm van vragen en antwoorden, een beproefd educatief systeem. Dit soort geleerdentijdschriften houdt ook de wat minder ‘geleerde’ lezer op de hoogte van de stand van zaken in de wetenschap. Het Weekelyks Orakel en Het Wekelyks Antwoord van Marten Schagen zijn hier voorbeelden van.

Natuurlijk is deze indeling voorlopig en zonder twijfel vatbaar voor verfijning of uitbreiding. Zij dient vooral als aansporing tot verder onderzoek, niet alleen naar de tijdschriften zelf maar ook naar de lezerskringen van de onderscheiden subgenres en de verschillen daartussen.

13 Oorspronkelijk was het Hollands Magazyn bedoeld als het blad van de Hollandsche Maatschappij. Zie Visser, ‘“Redelijke regtzinnigheid”’, p. 272: ‘Toen de “Maatschappij” in 1753 alsnog besloot een eigen periodiek, de Verhandelingen, uit te geven, werd Bosch tot drukker aangesteld, waarbij bedongen werd dat zijn Magazyn uitsluitend vertaalde stukken van buitenlandse origine zou bevatten, en de Verhandelingen werk van eigen bodem. [...] Dat verklaart tevens waarom Schagen, aangetrokken als vertaler, pas vanaf de tweede jaargang die in 1756 verscheen, bij het Hollands Magazyn betrokken werd’.