Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 33

[p. 137]

‘Duister en met reden verdagt’
Berend Hakvoord (ca. 1660-1730) en De schole van Christus
Steven de Joode

De laatste jaren zijn verschillende studies verschenen waaruit blijkt dat de Nederlandse Republiek een belangrijke rol heeft gespeeld bij de ontwikkeling van de vroege Verlichting in Europa. Met name het werk van de toen zeer controversiele filosoof Benedictus de Spinoza (1632-1677) blijkt bijzonder invloedrijk geweest te zijn. Spinoza maakte, kort samengevat, een radicale scheiding tussen geloof en wetenschap, liet god samenvallen met de natuur, ontkende het bestaan van wonderen, relativeerde de waarachtigheid van de bijbel en kwam bovendien op voor de vrijheid van filosoferen. Al snel na verschijning van zijn Tractatus theologico-politicus (1670) deed de overheid verwoede pogingen alle exemplaren in beslag te nemen, culminerend in een formeel verbod in 1674.¹ Zeker na de publicatie van zijn Opera posthuma werd de filosoof decennia lang beschouwd als een van de grootste vijanden van het christendom. In polemieken werd te pas en te onpas het scheldwoord ‘spinozist’ gebruikt om tegenstanders monddood te maken. Ondanks het verbod op zijn werk sijpelde zijn gedachtegoed langzaam maar zeker door naar brede lagen van de bevolking.

Door Spinoza beïnvloede filosofen publiceerden hun ideeën interessant genoeg vaak in het Nederlands. Een goed voorbeeld is Adriaan Koerbagh (1632-1669), die bewust in het Nederlands schreef om zoveel mogelijk lezers te bereiken. Met hulp van zijn broer Johannes schreef hij het opvallend vrijzinnige woordenboek Bloemhof van allerley lieflijkheyd sonder verdriet (1668). Dit kwam hem duur te staan: hij werd gearresteerd en eindigde zijn leven tragisch in het rasphuis. Ook binnen de gereformeerde kerk was de invloed van Spinoza merkbaar. Zo publiceerde de Zwolse dominee Frederik van Leenhof (1647-1712) in 1703 een boekje met de titel Den hemel op aarden, een goed bedoelde handleiding voor een gelukkig leven op aarde. Nadat hierin spinozisme was ontdekt, werd Van Leenhof in tientallen geschriften aangevallen, wat ertoe zou leiden dat zijn pennenvrucht in 1706 door de Staten van Overijssel en West-Friesland verboden werd.²

Opvallend genoeg zou Van Leenhofs uitgever, Berend Hakvoord, hetzelfde lot ondergaan.³ Hakvoord publiceerde vanaf 1700 verschillende geschriften van Van Leenhof, inclusief het gewraakte Den hemel op aarden. Hij was behalve uitgever ook actief als auteur. Hij schreef verschillende populaire schoolboeken en enkele theologische werkjes, waarvan De schole van Christus het belangrijkst is. In deze catechismus worden de leerstellingen van het gereformeerde christendom middels vragen, antwoorden, uitbreidingen en verklaringen uitvoerig maar helder uitgelegd. Het werk kon bijna twee decennia lang met goedkeuring van de kerk verschijnen, maar werd in 1708 toch officieel verboden omdat het doortrokken zou zijn van het verderfelijke spinozisme. En inderdaad, Hakvoord maakt een strikte scheiding tussen geloof en wetenschap, loochent het bestaan van wonderen, gaat ervan uit de bijbel is aangepast ‘ad captum vulgi’ en ontkent, net als Koerbagh, dat de wereld geschapen is uit niets. Bovendien citeert Hakvoord in De schole van Christus bijna letterlijk uit Spinoza's Ethica.⁴

Er verschenen minstens negen verschillende edities van de catechismus; het boekje heeft dus een vrij grote verspreiding en invloed gehad. De verschillende drukken verschenen bij uitgevers die gespecialiseerd waren in vrijzinnige geschriften. Uitgevers speelden dan ook een belangrijke rol binnen de (vroege) Verlichting. Auteurs, uitgevers

1 Zie: J. Israel, ‘The banning of Spinoza's works in the Dutch Republic (1670-1678)’, in: W. van Bunge en W. Klever (red.) Disguised and overt Spinozism around 1700 (Leiden [etc.] 1996), pp. 3-14.

2 Zie: Placaet. De Staten van Hollandt ende Westvrieslandt [...] alsoo tot onse kennissegekomen is, dat uytgegeven, ende door den druck gemeen gemaeckt zyn gewerden sekere drie boeckjens, het ene geintituleert Den hemel op aerden, het andere De ophelderingh van den hemel op aerden, ende het derde Korte antwoordt [...] [s.l.] [s.n.] 1706. Een exemplaar wordt bewaard in de ub Amsterdam onder signatuur otm kvb f 6405: 29.

3 Zie over Hakvoord: J.C. Streng, Zwols biografisch woordenboek (Hilversum 2004), pp. 117-119. G.T. Hartong, ‘Overijsselse boekdrukkers en boekverkopers in de zeventiende eeuw’, in: Overijsselse Historische Bijdragen 103 (1988), p. 72. J. Geesink, ‘Berend Hakvoort, voorlezer en catechiseermeester te Zwolle’, in: Verslagen en Mededeelingen van de Vereeniging tot Beoefening van Overijsselsch Regt en Geschiedenis 40 (1923), p. 163-183. D.J. Groot, ‘Nog een kerkelijke procedure te Zwolle in het begin der 18e eeuw’, in: Gereformeerd Theologische Tijdschrift 37 (1936), p. 222-242.

4 M. Wielema, The March of the Libertines. Spinozists and the Dutch Reformed Church (1660-1750) (Hilversum 2004), p. 93.

[p. 138]

en drukkers blijken niet zelden

Frontispice van De schole van Christus, mogelijk gegraveerd door Jan Goeree (1670-1731), vijfde druk (Collectie auteur)

te hebben gefunctioneerd in doeltreffende netwerken van gelijkgestemden. Zonder deze netwerken zou de Verlichting vermoedelijk zijn uitgegaan als een nachtkaars. In dit artikel wil ik daarom de aandacht vestigen op de verschillende drukken van De schole van Christus en de uitgevers die, soms in samenwerking met Berend Hakvoord zelf, het gewraakte boek publiceerden.

Uitgevers

De eerste druk van De schole van Christus lijkt niet overgeleverd te zijn, maar is waarschijnlijk verschenen tussen 1685 en 1688.⁵ Van de tweede druk, verschenen in 1689, zijn gelukkig wel verschillende exemplaren overgeleverd. In het voorwoord legt Hakvoord uit dat het hem gaat om ‘den opbou der Jeugd’. Als voorbeeld noemt hij onder andere het werk van Frederik van Leenhof (vermoedelijk bedoelt hij diens Kort onderwys inde christelijke religie). Ook blijkt hier al dat Hakvoord sterk is beïnvloed door Spinoza. Zo merkt hij over de bijbel op dat men deze ‘niet Demonsteren, maar Crediteren moet; dewyl haar oogmerk niet en is de Wysbegeerte te leren, maar de Menschen gelovig en gehoorzaam te maken’.⁶ Dit standpunt wordt door Spinoza uitvoerig verdedigd in de hoofdstukken 13 en 14 van de Tractatus theologico-politicus.⁷

De tweede druk verscheen niet toevallig bij de Amsterdamse boekverkoper Willem Goeree (1635-1711).⁸ Goeree was afkomstig uit Middelburg en verhuisde later naar Amsterdam, waar hij zijn boekhandel dreef ‘op de Leidse straat, tusschen de Keisers en Prince graft’. Hij was getrouwd met Elisabeth van Waesberge, dochter van de bekende drukker Johannes van Waesberge. Behalve boekhandelaar was Goeree ook actief als auteur. Hij publiceerde verschillende geschriften waarin de invloed van controversiële filosofen als Hadrianus van Beverland (ca. 1652-ca. 1712), Lodewijk Meyer (1629-1681) en Spinoza duidelijk merkbaar is. Goeree had Franciscus van den Enden, Spinoza's leraar Latijn, persoonlijk gekend en later geportretteerd in zijn historische studie De kerkelyke en weereldlyke historiën (1705).⁹ Interessant is ook dat hij als uitgever een groot gedeelte

5 Hakvoord zelf was hierover onduidelijk. Zie: Historisch Centrum Overijssel, Zwolle Kerkeraad, Acta 8 dec. 1707, art. 8. In het Naamregister van Van Abkoude en Arrenberg wordt geen druk uit 1685 of 1688 genoemd.

6 Michiel Wielema lijkt dit over het hoofd te hebben gezien: ‘the Spinozistic tendencies were not introduced until the third edition of 1693’. Wielema, The March of the Libertines, p. 92.

7 B. de Spinoza, Theologisch-politiek traktaat. Ed. F. Akkerman (Amsterdam 1997), pp. 314-333.

8 Zie over Goeree: I. Leemans, ‘De weg naar de hel is geplaveid met boeken over de bijbel. Vrijgeest en veelschrijver Willem Goeree (1635-1711)’, in: Nederlandse Letterkunde 9 (2004), nr. 3, p. 255-273. I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1723 (Amsterdam 1960-1978), dl. iv, pp. 162-163. M. Kwakkelstein (ed.), Willem Goeree. Inleydinge tot de al-ghemeene teycken-konst (Leiden 1998) (met biografische schets).

9 De illustraties in dit werk zijn van Jan Goeree.

[p. 139]

van het oeuvre van de eveneens uit Middelburg afkomstige Frederik van Leenhof uitgaf; Goeree verdedigde hem bovendien in De kerkelyke en weereldlyke historien. Inger Leemans noemt hem een eclecticus die zich niets van specialismen en de monopolisering van kennis aantrok. Hij verstopte bovendien allerlei heterodoxe opvattingen in zijn werk en daagde de lezer uit deze op te sporen en er over na te denken. ‘Goeree staat hiermee op één lijn met radicalen als Adriaan Koerbagh, Balthasar Bekker, Aart Wolsgrijn, Frederik van Leenhof, die voor brede groepen leesbare, Nederlandstalige radicale werken schreven en daarvoor vaak kozen voor andere literaire vormen dan het filosofische traktaat’.¹⁰ Goeree publiceerde ook Hakvoords De leyd-sterre der waarheid, een samenvatting voor kinderen van De schole van Christus. Goeree was echter slechts tot 1690 als uitgever werkzaam. Dit is vermoedelijk de reden dat Hakvoord in 1693 de derde druk van zijn Schole bij een andere uitgever publiceerde: de Amsterdamse boekverkoper Aart Wolsgrein.

Over deze marginale en intrigerende uitgever is helaas nog altijd tamelijk weinig bekend. Er schijnen nauwelijks archiefstukken te zijn overgeleverd die enige biografische informatie bevatten.¹¹ Hij was gevestigd ‘op de hoek van de Blommarkt, agter 't Meisjens weeshuis’, waar hij tot 1697 werkzaam was. De Short Title Catalogue, Netherlands (stcn)¹² noemt momenteel slechts twaalf titels met zijn impressum. Onder deze zijn er enkele die voor de geschiedenis van de Verlichting van belang zijn. Opmerkelijk is bijvoorbeeld Wolsgreins editie van Guarini's Den getrouwen herder uit 1695. Van dit werk verschenen vele drukken en deze zoveelste editie zou van weinig belang zijn, ware het niet dat zij een nawoord bevat waarin Wolsgrein letterlijk uit Spinoza's Ethica citeert.¹³

Deze derde druk van De schole van Christus is verrijkt met verschillende spinozistische passages.¹⁴ De beschrijving in de stcn van deze druk is gebaseerd op slechts éen (incompleet) exemplaar dat wordt bewaard in de ub Amsterdam. De Athenaeum Bibliotheek in Deventer bezit echter twee exemplaren, een complete en een incomplete (zie nr. 3 in de bibliografie). Het incomplete exemplaar bevat bovendien als interessante toevoeging een gedrukte opdracht aan de burgemeesters, schepenen en raden van Zwolle. Hierin bedankt Hakvoord de magistraat voor zijn benoeming als cantor van de Grote Kerk. Hakvoord was voor deze functie aangesteld op 5 januari 1691, wat wrevel bij de kerkenraad opriep, die zich gepasseerd voelde.¹⁵ Kennelijk wilde Hakvoord op de valreep het boek verrijken met deze opdracht, maar slaagde er niet meer in alle exemplaren van deze opdracht te voorzien.

Tussen 1693 en 1698 bracht Wolsgrein ook nog een andere editie van Hakvoords werkje op de markt; deze komt niet voor in de stcn. Hoogstwaarschijnlijk is dit de vierde druk, waarvan geen compleet exemplaar meer lijkt te bestaan. De Athenaeum Bibliotheek in Deventer bezit echter twee incomplete exemplaren, die samen een redelijk beeld van deze druk geven. In het ene exemplaar ontbreken de gegraveerde en de typografische titelpagina evenals enkele bladen van het laatste katern; in het andere is het hoofdwerk volledig aanwezig, maar ontbreekt het voorwerk. Dit laatste exemplaar is, om het nog ingewikkelder te maken, ‘gecompleteerd’ met (incompleet) voorwerk van de veel latere zesde druk uit 1706. Het gaat kortom om een zogeheten ‘made-up-copy’, dat in de catalogus van de Athenaeum Bibliotheek abusievelijk is beschreven als de zesde druk. De opdracht aan de magistraat van Zwolle is nu, anders dan in de vorige druk, gedateerd 17 november 1692. Deze opdracht zou in de latere drukken worden nagedrukt. Deze vierde druk bevat bovendien een interessant voorwoord: ‘Om ook den eenvoudigen en de kinderen behulpzaam te zyn, zo heeft 'et my goet gedagt, een korte schets uit deze Schole van Christus door den Druk gemeen te maken, die mede tot Amsterdam by A. Wolsgrein, de Wed: van Gysbert de Groot, en by den Auteur te bekomen is’. Deze ‘korte

10 Leemans, ‘De weg naar de hel’, p. 268.

11 G. Maréchal (ed.), Johannes Duijkerius, Het leven van Philopater en Vervolg van 't leven van Philopater (Amsterdam 1991), p. 16-19.

12 Digitaal beschikbaar onder http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.11/

13 C.L. Ihijssen-Schoute, ‘Een Spinozistisch commentaar van Aart Wolsgrein op Guarini's Il pastor fido’, in: Thijssen-Schoute, Uit de republiek der letteren ('s-Gravenhage 1967), pp. 195-205.

14 Wielema, The march of the libertines, pp. 92-94.

15 Geesink, ‘Berend Hakvoord’, p. 163.

[p. 140]

schets’ is vermoedelijk de Leyd-sterre der waarheid, waarvan dus eveneens een editie bij Wolsgrein verschenen moet zijn; deze ben ik echter nog niet op het spoor gekomen.

Enkele jaren later zou ook Wolsgrein een prijs betalen voor zijn vrijdenkerij. In 1691 had hij het eerste deel van de spinozistische sleutelroman Het leven van Philopater uitgegeven, in 1697 gevolgd door het tweede deel. Deze roman, waarin een gesjeesde theologiestudent zich ontwikkelt tot spinozist, deed een hoop stof opwaaien. Het gevolg was dat Wolsgrein in 1698 werd opgepakt. De notaris François Meerhout jr. stelde vervolgens, in het bijzijn van de boekverkoper Daniel van Dalen, op 14 mei een inventaris van zijn bezittingen op.¹⁶ Deze inventaris bevat naast allerlei huishoudelijke zaken ook de boeken uit Wolsgreins winkel en geeft een fascinerend kijkje in de historische keuken van een non-conformistische uitgever. Er zijn in deze inventaris hoegenaamd alleen Nederlandstalige titels te vinden, vele uitgegeven door Timotheus ten Hoorn, die zich had gespecialiseerd in Nederlandstalige erotica en populair-wetenschappelijke werken. In deze lijst worden tevens 218 (waaronder 23 gebonden) blijkbaar nog onverkochte exemplaren van De schole van Christus genoemd.

Ondertussen werd Hakvoords werk ook al verspreid door de weduwe van Gijsbert de Groot. Als uitgever had Hakvoord al vaker samengewerkt met deze Amsterdamse boekverkoopster. Zo publiceerde Hakvoord in 1700 samen met de weduwe verschillende geschriften van Frederik van Leenhof, waaronder Het leven van den wyzen en magtigen konink Salomon (waarin de uitdrukking ‘den hemel op aarde’ al voorkomt).¹⁷ De weduwe publiceerde tevens de vijfde (1699) en zesde druk (1706) van De schole van Christus.

Gijsbert de Groot en later diens weduwe zijn decennia lang actief geweest als uitgevers van ‘populaire’ Nederlandstalige boeken, met een nadruk op literaire teksten. Gijsbert was in Amsterdam actief tussen 1678 en 1698 en bracht gedurende deze periode zo'n 125 titels op de markt. Zijn weduwe zette de zaak tot 1717 voort en gaf ruim twee keer zoveel boeken uit als haar man, variërend van 't Recht gebruyck van des Heeren heyligen avontmael tot de scabreuze roman De Leidsche straat-schender.¹⁸ Van de zesde druk van De schole van Christus publiceerde de weduwe in 1706 tevens een zeer nauwkeurige regel-voor-regel herdruk, die op het eerste gezicht nauwelijks van de andere editie te onderscheiden is; beide edities zijn in de stcn dan ook samengevoegd. Het gebruikte vignet op de titelpagina verschilt echter, en bij nadere beschouwing blijkt dit ook voor het gehele zetsel te gelden. De weduwe zal met haar lange ervaring en grote assortiment Nederlandstalige titels voor een goede afzetmarkt hebben kunnen zorgen, wat voor Hakvoord ongetwijfeld een belangrijke reden geweest moet zijn om met haar in zee te gaan.

16 Stadsarchief Amsterdam, Notarieel Archief, inv. nr. 4787, p. 228 e.v. Zie ook Maréchal, Het leven van Philopater, p. 17. Een transcriptie van de lijst met boeken is ook te vinden in M.M. Kleerkooper en P. van Stockum, De Amsterdamsche boekhandel ('s-Gravenhage 1914), dl. ii, pp. 1025-1039.

17 In het werkje is volgens Jonathan Israel tevens ‘a thinly veiled republican theology’ te vinden. J. Israel, Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity (New York 2001), p. 408.

18 R. van Vliet (ed.), De Leidsche straatschender (Zoeterwoude 2010), p. 8. Zie voor Gijsbert de Groot: Van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel dl. iii, pp. 144-147.

Groote dwaalingen

De zesde druk verscheen onder een slecht gesternte. Op 18 december 1706 werden enkele geschriften van Hakvoords stadgenoot Frederik van Leenhof verboden, waaronder Den hemel op aarden. Door de commotie die Van Leenhof in de jaren daarvoor had veroorzaakt, met als hoogtepunt het jaar 1704, is de kerk waarschijnlijk de geschriften van Hakvoord wat kritischer gaan lezen; als uitgever had hij tenslotte een belangrijke bijdrage geleverd aan de verspreiding van Van Leenhofs gedachtegoed. Al snel werden ook in Hakvoords werk verschillende suspecte passages ontdekt. Interessant genoeg was De schole van Christus verschenen met toestemming van de kerk, zoals in elke druk is aangegeven op de versozijde van de titelpagina. Tijdens de Dordtse Synode (1618-1619) was in de kerkorde artikel 55 opgenomen, volgens hetwelk lidmaten van de Nederduits Gereformeerde kerk hun manuscripten voor publicatie eerst aan de kerkenraad of classis ter goedkeuring moesten voorleggen.¹⁹ Deze visitatie heeft in dit geval ook plaatsgevonden, pikant genoeg blijkt echter uit archiefstukken dat Frederik van Leenhof een van de

19 I. Weekhout, Boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden. De vrijheid van drukpers in de zeventiende eeuw. (Den Haag 1998), p. 125.

[p. 141]

‘visitatores’ was. Gevraagd naar zijn

Een passage uit De schole van Christus (vijfde druk) die door een contemporaine lezer is gemarkeerd. De passage is ontleend aan Spinoza's Ethica, deel 1, definitie 7 (Collectie auteur).

mening had deze opgemerkt: ‘met seker genoegen gelesen, als net, en doorgaens stichtelyk geschreven, en 't mijne approbatie niet kunnen weijgeren.’²⁰ Toch kwam er al snel protest. De classis van Walcheren sloeg al in 1696 alarm, maar dit had weinig effect.²¹ In 1707, met de affaire Van Leenhof nog vers in het geheugen, lag dit kennelijk anders.

Op 28 juni 1707 kwam in Zwolle de provinciale Synode van Overijssel bijeen. Hier werden onder andere twee boekjes van Berend Hakvoord besproken, De schole van Christus en Staat der kerke. In beide werkjes werden ‘groote dwaalingen gevonden’, die ‘uit den godversaker Spinosa overgenomen, duister en met reden verdagt’ waren.²² De synode besloot bij de Staten van Overijssel aan te dringen op een verbod op de twee geschriften. Op 8 maart 1708 werd de kwestie door de Staten besproken en twee dagen later besloten deze inderdaad tot een verbod op de boeken, die ‘erroneus’ waren ‘ende naa-deligh aen de waare Gereformeerde Religie’.²³ Het werd verboden De schole van Christus en Staat der kerke ‘weder van nieuws te drukken, ende ook te debiteren ofte te verkopen in deze Provincie’. Boekverkopers en drukkers die zich hier niet aan zouden houden, riskeerden een boete van vijftig goudgulden en de verbeurdverklaring van alle exemplaren.²⁴ Hakvoord werd uitgesloten van het Heilig Avondmaal en moest voor de kerkenraad verschijnen, waar hij beloofde de spinozistische elementen uit zijn tekst te zullen verwijderen. In 1722 verscheen vervolgens een nauwkeurig gecensureerde editie, waarvan Hendrik Hakvoord, de zoon van Berend, in samenwerking met Gijsbert de Groot Keur in 1739 een herdruk publiceerde.

Ondanks het feit dat Hakvoord bereid was een gefatsoeneerde editie op de markt te brengen, werd hij nog lang door de kwestie achtervolgd. In 1724 werd in Zwolle de predikant Henricus Ravesteyn beroepen, die niet naliet Hakvoord voor spinozist, leenhovist en atheïst uit te maken. Hakvoord zag zich gedwongen een zaak tegen Ravesteyn aan te spannen wegens smaad. Rond deze kwestie verschenen verschillende geschriften, die echter, alweer, grotendeels verloren lijken te zijn gegaan. In de veilingcatalogus van de bibliotheek van Samuel Johannes Gelderman uit 1749 wordt onder nummer 341 een intrigerende titel genoemd: ‘Klaagbrief aan de Classis van Overijssel over de zaak van Berent Hakvoord, Rott. 1729’. Deze klaagbrief lijkt echter ook al verloren te zijn gegaan.²⁵ De dominee Johannes Cuperus maakte Hakvoord in 1725 eveneens nog openlijk voor atheïst uit. Tegen hem spande Hakvoords zoon Hendrik een rechtszaak aan, wat Cuperus op een flinke geldboete kwam te staan. Berend nam echter genoegen met compensatie van

20 Historisch Centrum Overijssel, Zwolle Kerkeraad, Acta 17-20 April 1708 art. 54 ad 93, p. 184.

21 Circulaire brief, des E. classis van Walcheren [...] wegens eenige nieuwigheden, getrocken uyt het boekje van B. Hakfort (Amsterdam 1696). In deze brief wordt gesproken van ‘seer schadelyke leeringen en gevaarlyke stellingen’.

22 Historisch Centrum Overijssel, Archief van de Provinciale Synode van Overijssel, inv. nr. 9, art. 43. Zie ook: Israel, Radical Enlightenment, p. 426.

23 Historisch Centrum Overijssel, Archief van Ridderschap en Steden: Resoluties, inv. nr. 32, f. 36v-37r.

24 Historisch Centrum Overijssel, Archief van Ridderschap en Steden: Resoluties, inv. nr. 32, f. 36v-37r. Zie ook W.P.C. Knuttel, Verboden boeken in de Republiek der Vereenigde Nederlanden ('s-Gravenhage 1914), nr. 164.

25 Het boekje werd overigens gekocht door dr. Willem van Arnhem, griffier van de Ridderschap van Overijssel. Zie J.C. Streng, ‘De veiling van de bibliotheek van Samuel Johannes Gelderman te Zwolle in 1749’, in: Zwols Historisch Jaarboek (1989), pp. 123-141.

[p. 142]

de onkosten.²⁶ Enkele jaren later vond hij definitief rust: hij stierf op 30 mei 1730 en werd begraven in de Grote Kerk van Zwolle.

26 Streng, Zwols biografisch woordenboek, pp. 118-119.

Besluit

Het zou overdreven zijn Berend Hakvoord een groot of origineel denker te noemen. Toch heeft hij met zijn door Spinoza beïnvloede boekje De schole van Christus bijgedragen aan de ontwikkeling van de vroege Verlichting in de Nederlandse Republiek. Net als Adriaan Koerbagh, Willem Goeree en Frederik van Leenhof probeerde hij zoveel mogelijk lezers te bereiken door in het Nederlands te publiceren. Hij werkte samen met verschillende uitgevers die een reputatie hadden hoog te houden als het ging om het publiceren van vrijzinnige geschriften: Willem Goeree, Aart Wolsgrein en de weduwe van Gijsbert de Groot. Interessant genoeg waren deze drie uitgevers allemaal in Amsterdam gevestigd. Hakvoord zelf dreef in Zwolle een boekhandel. Uit een assortimentsllijstje uit 1703 blijkt dat hij in zijn winkel controversiële boeken verkocht als Daniel van Dalens Verhandeling van de oude orakelen der heydenen, Thomas Hobbes' De eerste beginselen van een burger-staat, en natuurlijk ook De schole van Christus.²⁷ Hakvoords pennenvrucht zal met verkoopadressen in Overijssel en Holland een vrij grote verspreiding hebben gehad. De affaire die Hakvoords goedbedoelde boekje in 1708 veroorzaakte, maakt echter ook duidelijk dat het spinozisme aan het begin van de achttiende eeuw nog altijd controversieel was. Dat de filosofie van Spinoza toch grote bekendheid wist te verwerven, is mede te danken aan enkele uitgevers, die soms een hoge prijs voor hun stoutmoedigheid moesten betalen, zelfs in het relatief vrije intellectuele klimaat van de Nederlandse Republiek.

27 Het lijstje is te vinden in: F. van Leenhof, Den hemel op aarden (Zwolle, B. Hakvoord, 1703). Een exemplaar wordt bewaard in de kb onder signatuur pflt 15056.

bijlage: bibliografie van de schole van christus

Afkortingen

bl - British Library

euru - Erasmus Universiteit Rotterdam Universiteitsbibliotheek

hco - Historisch Centrum Overijssel, Zwolle

hl - The Hekman Library, Calvin College, Grand Rapids Michigan

sab - Stadsarchief en Athenaeumbibliotheek Deventer

tuk - Theologische Universiteit Kampen

uba - Universiteitsbibliotheek Amsterdam

ut - Universitetsbiblioteket i Trondheim, Noorwegen

vu - Bibliotheek Vrije Universiteit Amsterdam

1 De schole van Christus. ca. 1685-1689 [geen exemplaar bekend].

Op 8 december 1708 moest Hakvoord zich voor de kerkenraad verantwoorden. Hij verbaasde zich erover dat de kerkenraad hem ter verantwoording riep terwijl in 1685 De schole van Christus al was goedgekeurd. Dit suggereert dat de eerste druk in 1685 verscheen. Hakvoord beweerde echter ook dat zijn pennenvrucht 18 jaar lang zonder problemen kon verschijnen. Als dat waar is, moet de eerste druk in 1689 verschenen zijn. (Zie: Historisch Centrum Overijssel, Zwolle Kerkeraad, Acta 8 dec. 1707, art. 8.)

2 De schole van Christus. Tweede druk. Amsterdam, W. Goeree, 1689

De schole van Christus. Waar in de gantsche belydenis der gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgesteld; en volgens den draad der Heidelbergse catechismus, duidelyk

[p. 143]

verklaard, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] In dezen tweden druk, van den autheur meer dan de helft vermeerderd [...].

Men vindse te koop, tot Amsterdam, by Wilhelmus Goeree, op de Leidse straat, tusschen de Keisers en Prince graft. 1689.

8^o: *⁶ A-Z⁸ Aa²; 192 ff. = pp. [12] 1-372.

168908 - a1 *3 or: a2 *5 me - b1 A n: b2 2A2 $God

Met binnen de collatie een gegraveerde titelpagina (*1). hco z m 167:1. sab h 469:1. uba 0 62-8830 (olim: 1048 d 34; de gegraveerde titelpagina ontbreekt).

3 De schole van Christus. Derde druk. Amsterdam, A. Wolsgrein, 1693 (gegr. tp. 1692)

De schole van Christus, behelzende zes en zestig lessen. Waar in de gansche belydenis der gereformeerde godsdienst, beknoptelijk voorgesteld; en volgens den draad van de Heidelbergse catechismus, duidelijk verklaard, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] In dezen derden druk, van den auteur zelfs vermeerderd [...].

tAmsteldam, by Aard Wolsgrein, boekverkoper, op de hoek van de Blommarkt, agter 't Meisjes Weeshuis. 1693.

8^o: *⁴(*1 + ²*²) A-Dd⁸ Ee⁴ Ff⁸ Gg²; 236 ff. = pp. [12] 1-440 [20]

169308 - 1a1=1a2 * or - 2a1=2a1 *3 rs - b1 A $: b2 2G $le

Met binnen de collatie een gegraveerde titelpagina (*1). Collectie auteur (katern ²*² ontbreekt).

sab: Borg 3248 (katern ²*² ontbreekt). sab h 470 (katern 2G ontbreekt). uba o 61-645 (olim: 1078 d 26; katern ²*² en 2G ontbreken).

Het katern ²*² bestaat uit een ‘opdragt, aan de [...] heren burgermeesteren, schepenen ende raden der stad Swol; met de heren hare secretarisen’, die kennelijk slechts aan een (klein?) deel van de oplage is toegevoegd.

4. [De Schole van Christus. Vierde druk. Amsterdam, A. Wolsgrein, 169x]

8^o: *⁸ A-Ff⁸; 240 ff. = pp. [16] 1-440 [24] (264 gep. als 294)

000008 - a1 *3 -: a2 *5 edi - b1 A o: b2 2F5 t$lee

sab h 472 (*1 - *2 en F4-F8 ontbreken). sab h 473 (made-up-copy: het voorwerk is uit een exemplaar van de zesde druk afkomstig, waarbij de bladen *1-8 ontbreken).

De bladen *1 en *2 hebben vermoedelijk de gegraveerde en de typografische titelpagina gevormd. Van deze editie lijkt vooralsnog geen compleet exemplaar te zijn overgeleverd.

5 De Schole van Christus. Vijfde druk. Zwolle, B. Hakvoord, Amsterdam, wed. G. de Groot, 1699

De schole van Christus, behelzende zeven en zestig lessen. Waar in de gansche belydenis der gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgestelt; en volgens den draad van de Heidelbergse katechismus, duidelyk verklaart, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] Dezen vyfden druk, van den auteur zelfs overzien, vermeerdert en verbetert. [...].

Te Zwolle, by B. Hakvoord, boekverkoper, aan de Grote Markt. En te Amsterdam, by de wed: van Gysbert de Groot, boekverkoopster, op den Nieuwendyk. 1699.

8^o: *⁸ A-Ff⁸; 240 ff. = pp. [16] 1-448 [16] (313 gep. als 213, 357 als 157).

169908 - a1 *3 og-: a2 *5 ed - b1 A;: b2 2F4 r$ene

[p. 144]

Met binnen de collatie een gegraveerde titelpagina (*1). Collectie auteur. sab h 1842. uba o 61-9071 (olim: 1997 B 5). vu xi.06098.

De gegraveerde titelpagina is ten opzichte van de vorige edities in spiegelbeeld en dus nagegraveerd. Onduidelijk is of de vierde druk ook al deze titelprent heeft bezeten, aangezien de overgeleverde exemplaren de titelprent missen.

6 De schole van Christus. Zesde druk. Zwolle, B. Hakvoord, Amsterdam, wed. G. de Groot, 1706

De schole van Christus, behelzende zeven en zestig lessen. Waar in de gansche belydenis der gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgestelt, en volgens den draad van de Heidelbergse katechismus, duidelyk verklaart, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] Dezen zesden druk, van den auteur zelfs overzien, vermeerdert en verbetert. [...].

Te Zwolle, by B. Hakvoord, boekverkoper, aan de Grote Markt. En te Amsterdam, by de Wed: van Gysbert de Groot, boekverkoopster, op den Nieuwendyk. 1706.

8^o: *⁸ A-Ff⁸; 240 ff. = pp. [16] 1-448 [16] (276 gep. als 167)

170608 - a1 *3 og-: a2 *5 edi - bi A; $: b2 2F5 ndigl

Met binnen de collatie een gegraveerde titelpagina (*1). hco z m 177 (de bladen *1 en *6-8 ontbreken). sab Borg 3249 (pagina 276 correct gepagineerd). vu xp.07443.

Anders dan in de volgende editie is Zwolle op *3r gespeld als ‘Zwolle’.

7 De schole van Christus. Zesde druk. Zwolle, B. Hakvoord, Amsterdam, wed. G. de Groot, 1706

De schole van Christus, behelzende zeven en zestig lessen. Waar in de gansche belydenis der gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgestelt, en volgens den draad van de Heidelbergse katechismus, duidelyk verklaart, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] Dezen zesden druk, van den auteur zelfs overzien, vermeerdert en verbetert. [...].

Te Zwolle, by B. Hakvoord, boekverkoper, aan de Grote Markt. En te Amsterdam, by de Wed: van Gysbert de Groot, boekverkoopster, op den Nieuwendyk. 1706.

8^o: *⁸ A-Ff⁸; 240 ff. = pp. [16] 1-448 [16] (75 gep. als 57)

170608 - a1 *3 oog: a2 *5 edi - bi A;: b2 2F5 ndigl

Met binnen de collatie een gegraveerde titelpagina (*1). uba ok 01-40. Niet gecollationeerd: bl 1578/5212. euru n 176 k 64. hl bs2415 .h35 1706. ut gunnerus, go, Ai8 Hak. Dit is een zeer nauwkeurige regel-voor-regel herdruk van de vorige editie. Het vignet op de titelpagina wijkt af, evenals de gebruikte initialen op de bladen *3r, *6r, Air en de spelling ‘Swolle’ in de aanhef van de opdracht (*3r). De gegraveerde titelpagina van het gecollationeerde exemplaar is sterk gesleten; sommige details zijn goeddeels verdwenen. Dit lijkt erop te wijzen dat deze editie later is gedrukt dan de vorige. Het is nog onduidelijk of de niet gecollationeerde exemplaren tot deze of tot de vorige editie behoren.

8 De schole van Christus. Zevende druk. Zwolle, B. Hakvoord, Amsterdam, erfg. wed. De Groot en A. van Dam, 1722

De vernieude schole van Christus; waar in, door vragen en antwoorden de gansche belydenis van de gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgestelt, en volgens den draad van de Heidelbergse katechismus, duidelyk verklaart, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] Dezen zevenden druk naaukeurig overzien, merkelyk vermeerdert, en veel verbetert [...].

[p. 145]

Te Zwolle, by B. Hakvoord, boekverkoper, aan de Grote Markt. En te Amsterdam, by d'erfg. van de wed. De Groot, A. van Dam, boekverkopers, op den Nieuwendyk. 1722.

8^o: *⁸(-*1) **4 A-Ddd⁸; 411 ff. = pp. [22] 1-799 [1] (626 gep. als 526, 788 als 588)

172208 - a1 *3 s$: a2 2*3 t$da - b1 A n: b2 3D5 oeking

sab h 475. vu pl. 682. vu pl. 682. Niet gecollationeerd: tuk 100 h 41.

9 De schole van Christus. Achtste druk. Zwolle, H. Hakvoord, Amsterdam, G. de Groot Keur, 1739

De vernieude schole van Christus; waar in, door vragen en antwoorden de gansche belydenis van de gereformeerde godsdienst, beknoptelyk voorgestelt, en volgens den draad van de Heidelbergse katechismus, duidelyk verklaart, en uit de H. Schrift bevestigt word. [...] Dezen agsten druk naaukeurig overzien, merkelyk vermeerdert, en veel verbetert [...].

Te Zwolle, by H. Hakvoord, boekverkoper, aan de Grote Markt. En te Amsterdam, by Gysbert de Groot Keur, boekverkoper, op den Nieuwen Dyk. 1739.

8^o: *⁸ **⁴ A-Ddd⁸ (*1 blanco); 412 ff. = pp. [24] 1-799 [1] (514 gep. als 414, 669 als 696, 677 als 977, 705 als 605, 788 als 588)

173908 - a1 *3 Sin: a2 2*3 at$d - b1 A e: b2 3D5 rzoekin

hco a 2255 (blad *1 en katern ** ontbreken). sab h 476 (op schutbladen met pen: Mama Schouten en A. Troelstra). uba o 61-649 (blad *1 ontbreekt). vu xp.06108.

Regel-voor-regel herdruk van de zevende druk.