Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 33

[p. 52]

Het mysterie van de ‘Enfans du Sr. Frederic’
Onthullingen over een toneelfamilie^*
Anna de Haas

Tussen 1758 en 1763 waren er twee meisjes die buitengewoon populair waren bij het toneelminnend publiek: Caroline en Charlotte Frederic¹. Ze zongen en dansten vooral in zogeheten ballets pantomime en in Franstalige komische opera's (opéra-bouffon). Van december 1758 tot mei 1760 traden ze op in de Amsterdamse Schouwburg in tussenspelen, kleine divertissementen tussen de twee toneelstukken van de avond door.² De troep waar ze deel van uitmaakten, stond bekend als ‘de kinderen van Sr. Frederic’. Vanaf oktober 1760 bespeelde de troep een eigen theater aan de Overtoomseweg, toen gelegen in Nieuwer-Amstel.³ Hun laatst bekende optreden dateert van 23 maart 1763.⁴

De optredens van de meisjes werden aangekondigd op de affiches van de Amsterdamse Schouwburg en die op de Overtoomseweg (of elders in den lande) in de kranten.⁵ Ze werden besproken in het enige algemene toneeltijdschrift van die dagen, de Observateur des Spectacles van François-Antoine de Chevrier,⁶ en uitgevers adverteerden met bundelingen van de stukken die ze speelden.⁷ Zelfs maakte de acteur-graveur Jan Punt een prent van hen als danseresjes, waarmee hij in 1760 adverteerde in de Amsterdamse Courant.⁸ Dit mag beslist een bijzonderheid heten, in aanmerking genomen dat er vóór 1770 geen Nederlandse portretten bekend zijn van acteurs of actrices in de uitoefening van hun beroep, met uitzondering van de danseres Girolama Monti (1764) en waarschijnlijk de toneelspeelster Rosette Anselme.⁹

Gezien deze brede publieke aandacht is het des te merkwaardiger dat hun identiteit nog altijd een raadsel is. Ze verschenen vrij plotseling op de planken en ze verdwenen nog veel abrupter met stille trom. Wie waren zij? Waar kwamen ze vandaan? Waar gingen ze heen? In dit artikel wil ik enkele antwoorden op deze vragen voorstellen.

* Met dank aan Rudolf Rasch en Anneke Bliek voor de discussies die we voerden over de kwestie Frederic/Schreuder en voor het beschikbaar stellen van hun onderzoeksmateriaal, met name krantenadvertenties anders dan die uit de Amsterdamse Courant. Dank ook aan mijn kritische lezers: Ton Jongenelen, Els Kloek, Rudolf Rasch en Sytze van der Veen. En ten slotte aan Google Books, al heb ik wel alle daar gevonden naslagwerken met nóg meer vrucht in de bibliotheek geraadpleegd.

1 De spelling van de achternamen van alle 18de-eeuwers die in dit artikel figureren varieert: voor Frederic bijv. ook Frédéric, Frederi(c)k, voor Malterre ook Malter, Maltair(e), voor Schreuder ook Schroeder, Schreber. Aangezien dit artikel al verwarrend genoeg is in dit opzicht houd ik in de hoofdtekst (buiten de citaten) één spelling aan.

2 Zie Anna S. de Haas, Het repertoire van de Amsterdamse Schouwburg 1700-1772, Maastricht 2001, p. 256-257.

3 Zie Rudolf Rasch, ‘Operatroepen in Amsterdam, 1750-1763’, in: De Achttiende Eeuw 29 (1997), p. 169-190, aldaar 176-178.

4 Rasch, ‘Operatroepen’, p. 178; Observateur des Spectacles III, nr. 12 (22-3-1763), p. 192; nr. 13 (29-3-1763), p. 202-203 (zie noot 6).

5 Nl. de Amsterdamse Courant (ac), Oprechte Haarlemse Courant (ohc), Leidse Courant (lc), 's Gravenhaegse Courant (sgc) en Rotterdamse Courant (rc). De troep trad ook op in Leiden (1759), Utrecht (1759, 1760, 1762), Den Haag (1760, 1763), Vlissingen (1760), Rotterdam (1760), Haarlem (1762).

6 De Observateur des Spectacles (Den Haag, januari-juni 1762) werd geschreven door François-Antoine de Chevrier (1721-juli 1762), een Franse pamflettist in ballingschap. De afleveringen zijn in twee delen gebundeld. Een derde deel bevat de afleveringen januari-maart 1763, geschreven door een anonieme opvolger. De enige concurrent, de Hollandsche Toneelbeschouwer, besprak in 1762/63 alleen voorstellingen op de Amsterdamse Schouwburg.

7 Zo adverteert E. van Harrevelt voor een bundel van ‘alle de Franse opera's die door de kinderen van mr. Fredric op de Schouwburg gespeeld zijn, of nog zullen worden’ (ac 20-10-1759), H. Constapel voor o.a. Les ensorcelés, zojuist gespeeld door ‘Les enfants du Sieur Frederic’ (sgc 14-5-1760), en Pieter Brouwer die tijdens de kermisweek in zijn boekenkraam Le nouveau théâtre de la Haye verkoopt: ‘Meest alle deese Stukjes werden tegenswoordig te Rotterdam, soo door de Fransche Comedianten uyt den Haag, als door de Kinderen van Mr. Frederik, gespeeld’ (rc 30-8-1760).

8 ac 10-3-1759: adv. Punt voor zijn prent ‘Pygmalion, of het beeld bezield door de liefde, zo als het zelve door Carolina en Charlotta Frederic, oud 9 en 7 jaren, op de Amsterdamsche Schouwburg, in 't laatst des jaars 1758, gedanst is’. Voor een afbeelding van de prent zie de omslag van Mededelingen jcw 32 (2009), nr. 1, en aldaar p. 8.

9 Zie mijn lemmata over Rosette Anselme (1740-na 1784) en Girolama Monti (?-na 1769) op www. vrouwenlexicon.nl. In 1770 maakte Jan Punt een prent van zichzelf als acteur. Dit waren, net als de prent van de meisjes Frederic, commercieel verspreide prenten. Rembrandt tekende de acteur Willem Ruyters; zie R.L. Erenstein, Een theatergeschiedenis der Nederlanden, Amsterdam 1996, p. 205.

Het echtpaar Schreuder

Over de identiteit van de kennelijke leider van de kindertroep bestaat in de secundaire literatuur enige verwarring, al is iedereen het erover eens dat ‘Frederic’ een artiestennaam was. Echter, sommigen geven als zijn echte naam Sluyter, anderen Schreuder. De naam Sluyter is op één bron gebaseerd: de notulen van de Haarlemse burgemeesters, aan wie ‘Frederic’ in 1762 mondeling toestemming had gevraagd voor enkele optredens van zijn troep.¹⁰ Waarschijnlijk heeft de notulist de naam verkeerd verstaan: ‘Frederic’ sprak vermoedelijk Nederlands met een accent. In de resoluties van de heren bestuurderen van Nieuwer-Amstel en Utrecht en in de Haagse en Amsterdamse doopregisters staat hij ondubbelzinnig te boek als Schreuder, Frederik Schreuder.¹¹

Waar Frederik Schreuder vandaan kwam is onbekend. Als hij dezelfde was als de ‘Sr. Frederic’ die zich begin 1746 per advertentie in de Amsterdamse Courant aanbood als leraar Frans en Duits, dan zou men een herkomst uit de Frans-Duitse grensgebieden kunnen vermoeden, maar in feite kan hij overal vandaan komen.¹² Uit diezelfde advertentie valt af te leiden dat deze ‘Sr. Frederic’ maar net in Amsterdam was gearriveerd, want hij ‘logeert’ in De Oude Post op de Botermarkt. Was hij misschien juist gearriveerd in de Republiek?

10 Noord-Hollands Archief (nha), Stadsarchief Haarlem, Burgemeestersresoluties Rood 309, 39rv, d.d. 3-4-1762. Hierop gebaseerd vinden we ‘Sluyter’ bij J. Fransen, Les comédiens français en Hollande au xviie et au xviiie siècles, Parijs 1925, p. 361; Max Fuchs, Lexique des troupes de comédiens au xviiie siècle, Parijs 1944 (repr. Genève 1976), lemma ‘Frédéric’; E. Rebling, Een eeuw danskunst in Nederland, Amsterdam 1950, p. 74.

11 Zie nha, toegang 184 (Oud Rechterlijk Archief Nieuwer-Amstel), inv. nr. 2211 (Schepenen minuutregister), d.d. 2-3-1761: ‘Fred. Schreuder directeur van een Opera waar in door kinderen gesongen en gedanst word’ krijgt toestemming voor operavoorstellingen aan de Overtoomseweg; Het Utrechts Archief (hua), toegang 702-1 (Stadsbestuur), inv. nr. 376, d.d. 24-5-1762: aanvraag van Jan Fredrik Schreuder om met ‘zijne twee jonge kinderen’ enige concerten ‘in Vocaal en Instrument musiecq’ te mogen geven. In 1760 staat hij slechts als ‘Jan Fredrik’(?) te boek (hua, idem, d.d. 2-6-1760).

12 ac 1-3-1746. In Franse bronnen staat hij aangeduid als ‘Hollandois’ sinds de publicatie van F. en C.P. Parfaict, Dictionnaire des théâtres de Paris, 7 dln., Parijs 1756, vii (Additions et corrections), p. 535.

[p. 53]

Verder zou Frederik Schreuder gediend hebben ‘sous les maréchaux de Saxe et de Lowendal’.¹³ Maarschalk Woldemar de Lowendal had in 1744 een regiment dat bestond uit Duitsers, waarmee hij dat jaar onder maarschalk Maurice de Saxe betrokken was bij een Franse campagne tegen Oostenrijk.¹⁴ Intrigerend is dat zowel Maurice de Saxe als Lowendal een toneeltroep had. Saxe haalde begin 1746 de librettist en toneelregisseur Charles-Simon Favart uit Parijs naar Brussel om de leiding op zich te nemen van een toneelgezelschap dat met zijn spel het moreel van de Franse bezettingstroepen aldaar hoog moest houden. Eind 1746 kreeg Favart de leiding over de Brusselse Muntschouwburg (Théâtre de la Monnaie).¹⁵ Zou ‘Frederics’ onderwijsexperiment in Amsterdam zijn mislukt en is hij misschien teruggekeerd naar zijn compagnie in Brussel? Heeft hij daar zijn vrouw ontmoet? Is hij daar getrouwd?¹⁶ Is daar zijn eerste dochter Louise geboren? Of moeten we voor antwoorden op die vragen in Maastricht zijn, waar Lowendal een troep had die onder leiding stond van André Parmentier, die er bij de Muntschouwburg uit gegooid was.¹⁷

Hoe dat ook zij, tussen de advertentie van 1746 en de eerstvolgende keer dat we Frederik Schreuder weer tegenkomen in de Republiek ligt een gat van bijna vier jaar, jaren die min of meer samenvallen met die van de toneelactiviteiten van Saxe en Lowendal in respectievelijk Brussel en Maastricht. In 1750 duikt Schreuder op in Den Haag. Hij blijkt dan getrouwd met Antoinette Malterre en heeft zojuist een dochter gekregen, Françoise-Jacqueline.¹⁸

Antoinette Malterre, geboren in 1727 in Lyon, was een telg uit een geslacht van dansers en musici.¹⁹ Zelf moet ze ook danseres geweest zijn - was ze misschien verbonden aan de troep van Saxe en Favart of aan die van Lowendal? Helaas zijn de leden van de troep van Favart maar zeer ten dele bekend, en onder de bekende bevindt zich geen danseres Malterre (of een Schreuder).²⁰ Vast staat in ieder geval dat ze (ergens) getrouwd is met Frederik Schreuder en dat dat waarschijnlijk rond 1747 gebeurd is.²¹ Er zijn aanwijzingen dat hun eerste dochter Louise omstreeks dat jaar geboren is.

13 Biographie universelle et portative des contemporains, ou Dictionnaire historique des hommes vivants et des hommes morts depuis 1788 jusqu'à nos jours v (Supplement), Parijs 1838, lemma ‘Mme Saint-Aubin’.

14 Woldemar de Lowendal, eigenlijk: Ulrich Friedrich Waldemar von Löwenthal (1694-1755), en Maurice de Saxe, eigenlijk: Maurice von Sachsen (1696-1750), beiden in Duitsland geboren en beiden ten tijde van de Oostenrijkse Successie-oorlog (1740-1748) in dienst van het Franse leger.

15 Zie Malou Haine, ‘Charles-Simon Favart à la tête du théâtre des armées du maréchal de Saxe à Bruxelles (janvier 1746-décembre 1748)’, in: Philippe Vendrix (red.), Grétry et l'Europe de l'opéra comique, Luik 1992, p. 281-330, aldaar 281-283.

16 Jac Fuchs was zo vriendelijk in Brussel onderzoek te doen naar een huwelijk Schreuder-Malterre, maar vergeefs.

17 Over Saxe, Lowendal en hun toneeltroepen zie Haine, ‘Charles-Simon Favart’, p. 284.

18 Voor Françoise-Jacqueline's doop zie onder, noot 22. - Voor de volledigheid: in 1750 gaf een zesjarig meisje (uit Londen), Cassandra Frederick, clavecimbelconcerten in Den Haag en Amsterdam (sgc 1 en 15-6-1750; ac 2 en 18-7-1750). Deze connectie is onderzocht door Anneke Bliek, maar we kwamen om allerlei valide redenen gezamenlijk tot de conclusie dat dit een doodlopend Fredericspoor was. Datzelfde gold voor de uit Londen afkomstige ‘Madame Fredrik geboore Groeneman’ (of Groneman), wellicht Cassandra's moeder, die zich in 1756 als muzieklerares aanbood (ac 4-12-1756). Cassandra werd onder haar getrouwde naam, Wynne, een bekende Engelse zangeres. Over haar: Bertha Harrison, ‘Musical prodigies (continued)’, in: The Musical Tïmes (juli 1906), p. 461-465, aldaar 461; John S. Jenkins, ‘Leopold Mozart's madame Wynne: look to the lady’, in: The Musical Times (spring 2001), p. 29 e.v.

19 Volgens de Franse Wikipédia, lemma ‘Malterre’ (de familie), was ze een dochter van Jean-François Malterre en Jeanne Gaillardet. Volgens Léon Vallas, Un siècle de musique et de théâtre à Lyon 1688-1789, Lyon 1932, p. 210, die alleen haar vader (als danser) noemt, werd ze 2-3-1727 gedoopt in Lyon, parochie Saint-Pierre. Volgens mijn vroegste bron (1756), Parfaict, Dictionnaire vii, p. 535 (lemma ‘Frédéric, Louise’), was ze een dochter van een Maltair met de bijnamen l'Anglois en l'Oiseau: de eerste omdat hij lang in Engeland had gezeten, de tweede vanwege ‘sa légéreté’ als danser. Mogelijk zijn Vallas' Malterre en Parfaict's Maltair dezelfden: over de familie bestaat geen duidelijkheid; zie (en vergelijk) bijv. Fuchs, Lexique, lemma ‘Malter’, en de Franse Wikipédia, lemma ‘Malterre’.

20 Zie Haine, ‘Charles-Simon Favart’, p. 287-288, alwaar geen Malterre of Schreuder.

21 Sytze van der Veen was zo vriendelijk om naar dat huwelijk te zoeken in het archief van Lyon, helaas zonder resultaat.

De familie Schreuder

Frederik Schreuder en Antoinette Malterre lijken zich aanvankelijk in Den Haag gevestigd te hebben. Ongetwijfeld hadden ze hun dochtertje Louise bij zich, dat toen, in 1750, ongeveer drie jaar geweest moet zijn. Op 26 oktober van dat jaar wordt hun tweede dochter, Françoise-Jacqueline, ten doop gehouden in de Waalse kerk. Doopgetuigen waren een zekere Jean Nicolas Prévost en een Claire Gibert, echtgenote van Jean Artigue. Dat Frederik en Antoinette contacten hadden in hofkringen bewijst een aantekening in het doopregister: Prévost en Gibert traden op namens Jacques François Bigot en diens echtgenote. Bigot, aldus de aantekening, was ‘general mayor et grand chambellan de son Altesse Royalle Madame la Princesse d'Orange et de Nassau’.²²

Of Gibert verbonden was aan de Franse Comedie in Den Haag is niet zeker, Jean-Nicolas Prévost in ieder geval wel.²³ Dat gold zeer zeker voor Françoise Gravillon, die in april 1752 in Den Haag doopgetuige was voor het volgende kind van Schreuder en Malterre: Jacques-François. Gravillon was toneelspeelster en getrouwd met Jean Baptiste Anselme, muziekmeester.²⁴ Beiden werkten bij de Franse Comedie.

Dit alles werpt de vraag op of Schreuder en Malterre wellicht verbonden waren aan de Franse Comedie. Niet alleen kwamen hun doopgetuigen daarvandaan, maar die Comedie had ook banden met het Oranje-hof in Den Haag (dat de Comedie financieel steunde) en in de doopakte van zoon Jacques-François (1752) werd Frederik Schreuder ‘machiniste’ (toneelmeester) genoemd. Zekerheid over een professionele relatie tussen het echtpaar Schreuder-Malterre en de Haagse Franse Comedie ontlenen we aan

22 hga, dtb, Dopen 356 (Waalse kerk), p. 358, d.d. 26-10-1750. Ze was geboren op 17-10.

23 Volgens de Franse Wikipédia, lemma ‘Jean-Nicolas Prévost’, was deze als acteur werkzaam in Den Haag in 1739-1740, en (weer?) in 1750. Hij komt niet voor bij Aldo Lieffering, De Franse Comedie in Den Haag 1749-1793. Opera, toneel en het stadhouderlijk hof in de Haagse stedelijke cultuur, diss. Utrecht 1999, en Fransen, Les comédiens français. Liefferings proefschrift is uitgegeven als: The French Comedy 1749-1793. Opera, drama and the stadholder court in The Hague urban culture, Utrecht 2007, waar men in de Index verwijzingen naar Frederic vindt onder ‘French troupes, Enfants du Sr. Frédéric’ en ‘Schreuder’.

24 hga, dtb, Dopen 357 (Waalse kerk), p. 9. Voor Françoise Gravillon zie mijn lemma over haar op www.vrouwenlexicon.nl.

[p. 54]

het feit dat in de seizoenen 1750/51 en 1753/54 iemand onder de achternaam Frederic als danseres verbonden was aan die Comedie.²⁵ En in oktober 1753 gaven de acteurs van de Franse Comedie een aantal voorstellingen in Amsterdam, in een theater aan de Overtoomseweg.²⁶ Advertenties daarvoor in de Amsterdamse Courant van 2 en 13 oktober vermelden dansoptredens van ‘juffr. Frederic’. Het moet in al deze gevallen wel om Antoinette Malterre gaan.

Hier dient nog genoteerd te worden dat Frederik Schreuder zelf geen toneelspeler was. Als hij al aan de Franse Comedie verbonden was, dan vervulde hij taken achter de schermen (als toneelmeester) en die bleven achter de schermen. De buitenwereld was daar niet speciaal in geïnteresseerd, zoals die wel geïnteresseerd was in acteurs, zangers en dansers (m/v). Die leverden immers een duidelijk zichtbare, ‘publieke’ prestatie. Om die reden moeten we de wegen van Schreuder soms volgen via zijn vrouw en vooral zijn kinderen.

Tussen maart 1754 - het eind van het Haagse toneelseizoen - en eind 1758 ontbreekt weer, althans in Nederland, elk (vindbaar) levensteken van de familie Schreuder. Geen wonder, want ze blijken dan in Parijs te zitten, waar in het seizoen 1754/55 twee van hun dochters optreden bij het Théâtre François (over die dochters later véél meer).²⁷

In 1758 is de familie Schreuder terug in de Republiek, waar op 10 oktober van dat jaar in Amsterdam zoon Frédéric-Pierre ten doop wordt gehouden.²⁸ Van zijn doopgetuigen, Pierre Paul Barraque en Susanne le Roy, is niet bekend of ze verbonden waren aan de Franse Comedie in Den Haag.²⁹ Eind dat jaar trad Schreuder voor het eerst voor het voetlicht in de Amsterdamse Schouwburg, dat wil zeggen: niet hijzelf, maar zijn kindertroep ofwel ‘de kinderen van Sr. Frederic’. Dat was, voorzover bekend, het eerste optreden van deze troep. De kinderen speelden daar tot mei 1760.³⁰ Kort na hun laatste optreden daar (6 mei) werd in Den Haag weer een zoon van Schreuder en Malterre gedoopt, Louis-Frédéric.³¹ Getuigen: Louis de Launay en Louise Schreuders. Louis de Launay is hoogstwaarschijnlijk de monsieur de Launay die toen als danser en dansmeester verbonden was aan de kindertroep van Schreuder. En Louise Schreuders? Was zij soms de oudste dochter van Schreuder en Malterre?

Waarschijnlijk woonde de familie Schreuder in oktober 1760 nog in Amsterdam, op het Spiegelpleintje, een nog altijd bestaand pleintje op de plek waar Spiegelgracht en Lijnbaansgracht samenkomen, tegenover het huidige Rijksmuseum, maar toen dus echt aan de rand van de stad.³² In 1761 verhuisden ze naar Nieuwer-Amstel, naar de Overtoomseweg waar Frederik Schreuder inmiddels een eigen theater voor zijn kindertroep had ingericht.³³ Per 1 mei 1762 huurde hij er een huis met een tuin ‘omme het zelve huijs met zijn famielje te bewonen’ en er zijn theater - weer een ander - naast te zetten.³⁴ Het was ook vanaf de Overtoomseweg dat in januari 1763 hun zoontje Louis-Frédéric, nog geen drie jaar oud, begraven werd.³⁵

25 Lieffering, De Franse Comedie, p. 322, 323.

26 Rasch, ‘Operatroepen’, p. 175.

27 Parfaict, Dictionnaire vii, p. 536-537 (lemmata ‘Frédéric, Louise’ en ‘Frédéric, Charlotte’).

28 Stadsarchief Amsterdam (saa), dtb, Dopen 334 (RK, Franse Kapel), p. 413.

29 Niet als zodanig bij Lieffering, De Franse Comedie, en Fransen, Les comédiens français.

30 Zie De Haas, Repertoire, p. 146-151, 256-257.

31 hga, dtb, Dopen 357 (Waalse kerk), p. 61.

32 ac 18-10-1760: advertentie voor de opening van Frederics theater ‘op de Overtoomseweg voorbij Bramenburg’, met de mededeling dat abonnementen verkrijgbaar zijn ten huize van hr. Frederik, op het Spiegelpleintje.

33 Op 5-5-1761 waren Frederic Guillaume Schreuder en Anthoinette Elsalterre [sic] in Amsterdam doopgetuigen voor een dochter van François Lambert Joseph Piles dit Pirat en Marie Jeanne Trousset: saa, dtb, Dopen 334 (RK, Franse Kapel), p. 428. Dit is de enige keer dat ik Schreuder met de tussennaam Guillaume aantrof. Eveneens in mei van dat jaar was Anthoinette Malthere doopgetuige voor een zoon van Pierre Lambert Robert Odievre en Anne Margueritte Hubert.

34 Zie het rekwest van Frederik Schreuder om zijn theater daar te mogen oprichten: nha, toegang 184, inv. nr. 2211, d.d. 22-1-1762. Uit het rekwest blijkt dat hij toen al op de Overtoomseweg woonde.

35 saa, dtb, Begraven 1262 (Heiligeweg en Leidse kerkhof), 137r, d.d. 12-1-1763: ‘k[ind] v[an] Fredrik Schreuder opde Overtoomse weg onder Amstelveen [genaamt] Louis Fredk’.

Schreuders dochters en ‘de kinderen van Sr. Frederic’

De dochters. Aangezien de meisjes Schreuder (alias Frederic?) in dit verhaal de hoofdrol spelen, zal ik op hen nader ingaan. Om te beginnen Louise, die al een paar keer ter sprake is gekomen. De eerste vermelding van haar met naam en toenaam komt uit een contemporaine Franse bron, het Dictionnaire des théâtres van de gebroeders Parfaict uit 1756: ‘[Louise Frédéric], petite danseuse née en Hollande [...]. Elle a dansé pour la première fois au Théatre François [in Parijs] à l'âge de six ans, ou à peu près, le Dimanche 3 Février 1754’.³⁶ Van haar heb ik (nog) geen doop gevonden, maar de Franse auteur - of zijn informant - kan evengoed verkeerd ingelicht zijn. De enige keer dat Louise in ‘Hollande’ als dochter van Schreuder te boek staat is op 31 juli 1763, wanneer Schreuder en

36 Parfaict, Dictionnaire vii, p. 536 (verder wordt ze daar ‘la petite Dlle [demoiselle] Frédéric [l'aînée]’ genoemd: idem, p. 481 (lemma ‘Enfans (les) Bucherons’); dl. v, p. 3 (lemma ‘Sabotiers, les Enfans’), p. 183 (lemma ‘Sodi, Pierre’).

[p. 55]

‘sa fille’ Louise in Amsterdam als doopgetuigen optreden.³⁷ Haar bestaan werpt nieuw licht op de eerder genoemde advertenties voor de voorstellingen van de Haagse Franse komedianten in Amsterdam in oktober 1753. Behalve van dansoptredens van juffr. Frederic (hierboven geïdentificeerd als Antoinette Malterre), is daarin namelijk ook sprake van optredens van ‘de Dogter van sr. Frederic, oud 6 jaar’.³⁸ Het vermoeden dat het hier om Louise gaat, lijkt me gerechtvaardigd. Als de advertenties gelijk hebben dan moet zij in 1747, eventueel 1748, geboren zijn.³⁹

Van de tweede dochter, Françoise-Jacqueline, is de geboortedatum bekend: 17 oktober 1750 in Den Haag. Over haar is geen verdere informatie gevonden, althans niet met naam en toenaam. Al met al hebben we nu twee traceerbare dochters van Schreuder en Malterre.

De ‘kinderen van Sr. Frederic’. Dan zijn er nog de twee meisjes van de prent van Jan Punt, Caroline en Charlotte, die volgens alle behalve de Nederlandse genealogische bronnen de ‘kinderen van Sr. Frederic’ waren, of tenminste deel uitmaakten van de kindertroep die zo heette. Waren zij ook dochters van Schreuder? Beiden zijn echter onvindbaar: noch in Den Haag noch in Amsterdam - de plaatsen waar het echtpaar Schreuder-Malterre meestal verkeerde - is een doop van een Caroline of Charlotte Schreuder te vinden, al weet elke archiefonderzoeker dat dat niets bewijst. Eigenlijk is het enige dat we van ze weten, dat ze onder de namen van Caroline en Charlotte Frederic op de planken stonden van eind 1758 tot begin 1763.

Zo is de eerste vraag die onderzocht moet worden: hebben Caroline en Charlotte werkelijk bestaan? Volgens het bijschrift op de prent van Jan Punt waren ze eind 1758 of begin 1759 respectievelijk 9 en 7 jaar oud.⁴⁰ Dat zou betekenen - om met de jongste te beginnen - dat Charlotte rond 1751 geboren moet zijn. Als ze inderdaad ook een dochter van Schreuder en Malterre was, moeten we rekening houden met de ons wél bekende kinderen van dit echtpaar, in dit geval Françoise-Jacqueline, geboren op 17 oktober 1750, en Jacques-François, geboren op 6 april 1752. Tussen die twee in zou Charlotte dan geboren moeten zijn. Een simpele rekensom leert dat tussen die geboortes zeventien maanden liggen, waarvan Antoinette Malterre er negen zwanger was haar zoon. Blijven er acht over: het kan, maar dan zou Antoinette direct na de geboorte van Françoise-Jacqueline weer zwanger moeten zijn geworden, moet Charlotte een vroeggeboorte (maximaal acht maanden) geweest zijn en moet Antoinette direct daarna wéér zwanger zijn geworden (van Jacques-François). Dit nu lijkt me een buitengewoon onrealistisch scenario.

De vraag of Caroline een dochter van Schreuder en Malterre was is lastiger en eigenlijk vooralsnog niet te beantwoorden. Als we de leeftijd van de prent aanhouden dan moet ze circa 1749 geboren zijn. Dat is heel goed mogelijk: Françoise-Jacqueline werd immers pas in oktober 1750 geboren en Louise waarschijnlijk in 1747/48. Zo kan op grond van de op dit moment beschikbare gegevens de vraag of Caroline en Charlotte bestaan hebben als dochters van Schreuder voor Charlotte met ‘nee’ en voor Caroline met ‘misschien’ beantwoord worden.

De vraag die zich vervolgens aandient is: waren de namen Caroline en Charlotte, net als de naam Frederic, soms de artiestennamen van de ons wel bekende dochters van Schreuder? Zo ja, wie was dan wie? Gelet op wat we weten over de leeftijden van zijn werkelijke dochters, ligt het voor de hand in ‘Caroline’ Louise te zien en in ‘Charlotte’ Françoise-Jacqueline.

Om weer met de jongste, ‘Charlotte’, te beginnen: dat is heel goed mogelijk. Françoise-Jacqueline was eind oktober 1758 net acht geworden, dus ze kon nog probleemloos doorgaan voor zeven. Er is eventueel nog een ander argument hiervoor: het Dictionnaire

37 saa, dtb, Dopen 334 (RK, Franse Kapel), p. 441: een zoon van Jean Baptiste Marie Lore en Angelique Cottin. Zij staan niet als acteurs van de Haagse Franse Comedie bij Lieffering, De Franse Comedie, of Fransen, Les comédiens français.

38 ac 6-10-1753. De advertenties van 11 en 13-10 spreken van resp. ‘de jonge Frederic’ van zes en ‘de kleyne frederic, oud 6 jaren’. Zie ook Lieffering, De Franse Comedie, p. 339, nr. 82 (waar ze abus. 7 jaar is: in de betreffende advertentie staat ‘6’).

39 Volgens Fuchs, Lexique, lemma ‘Frédéric’, werd Louise geboren in 1748, wat hij waarschijnlijk afleidde uit Parfaict's Dictionnaire (vgl. noot 36).

40 Uit het bijschrift bij de prent blijkt niet of ze die leeftijden hadden toen ze eind 1758 op de Schouwburg speelden of toen Punt de prent (begin 1759?) maakte - naar een tekening van G. van der Mijn, waarover niets bekend is, laat staan een datering. Een Zweedse reiziger die de meisjes in februari 1759 in Amsterdam zag optreden, noemt als hun leeftijden overigens 9 en 6: ‘Bengt Ferrner's dagboek van zijne reis door Nederland in 1759’, ed. G.W. Kernkamp, in: Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap 31 (1910), p. 339 (d.d. 20-2-1759).

[p. 56]

van de gebroeders Parfaict

Mme. Saint-Aubin, ofwel Jeanne-Charlotte Schreuder. Uit: Galérie dramatique ou Acteurs et actrices célèbres qui sont illustrés sur les trois grands théâtres de Paris II, Parijs 1809 (foto: Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), Bijzondere Collecties, sign. 1051 J 17).

uit 1756 vermeldt behalve Louise ook een Charlotte Frédéric: ‘petite Danseuse’ en een jonger zusje van Louise. Deze Charlotte ‘a commencé à danser à l'âge de 5 ans, ou à peu près, au Théatre de la Comédie Françoise [in Parijs], à la fin de l'année 1754’.⁴¹ Eind 1754 - toen was Françoise-Jacqueline net vier geworden. Maar waarom zou zij in Parijs onder een andere naam, Charlotte, gepresenteerd zijn en Louise niet?

De veronderstelling dat ‘Caroline’ dezelfde is als Louise is wat problematischer. Als Louise inderdaad in 1747/48 is geboren, was ze in 1758 rond de tien-elf jaar oud, terwijl ‘Caroline’ volgens de prent negen was. Wat dat betreft is het verleidelijk als geboortejaar 1748 te verkiezen, want dan komt Louise's leeftijd dichter bij die van ‘Caroline’.

Deze identificaties - ‘Caroline’ = Louise, ‘Charlotte’ = Françoise-Jacqueline - komen mij als veel waarschijnlijker voor, dan het bestaan van twee extra dochters (naast de ons bekende) te veronderstellen. Antoinette Malterre kán in 1749 nog een dochter gebaard hebben, maar voor een tweede is in de chronologie van de geboortes van haar kinderen geen plaats, althans niet in de relevante jaren. Als mijn identificaties kloppen, dan volgt daaruit dat Frederik Schreuder in de advertenties gerommeld heeft met de leeftijden (en de namen) van zijn dochters. Dat zal hij uit commerciële overwegingen gedaan hebben: hoe jonger de kinderen, hoe meer indruk hun optreden maakt en hoe meer publiek je trekt. Niks nieuws onder de zon.

41 Parfaict, Dictionnaire vii, p. 536.

Andere opties: seksewisseling of helemaal geen Schreudertjes

Er zijn enkele andere opties die we nader moeten bekijken, al was het maar om ze uit te sluiten. Zo hebben sommige argeloze beschouwers van de prent van Jan Punt zich afgevraagd of de oudste, Caroline, niet eigenlijk een jongetje was. Die stevige kuitjes, dat gezichtje. Bovendien speelde Caroline meest - maar niet uitsluitend - jongensrollen. Feit is dat het sekse-onderscheid in de troep over het algemeen onduidelijk was, zoals

[p. 57]

blijkt uit een opmerking van de (Nederlandse) Observateur des Spectacles: ‘les sexes ne sont pas absolument developés au théatre de Sieur Frederic’ en het publiek kon vaak niet uitmaken wie als wat optrad.⁴²

Als ‘Caroline’ inderdaad eigenlijk een zoontje van Schreuder was, dan geldt voor hem hetzelfde als voor een Caroline als werkelijke dochter: hij zou geboren moeten zijn tussen Louise (1747/48?) en Françoise-Jacqueline (okt. 1750). En net als voor ‘Caroline was een meisje’ geldt voor ‘Caroline was een jongetje’: het kan. In ieder geval komt geen van de werkelijke, ons bekende zoons van Schreuder in aanmerking voor ‘Caroline’, want de oudste van hen, Jacques-François, was daarvoor te jong.

Jacques-François, geboren in april 1752 en eind 1758 dus ruim zes jaar oud, komt echter wel in aanmerking voor ‘Charlotte’.⁴³ In dat geval kan zijn oudere zusje Françoise-Jacqueline in aanmerking komen voor de plaats van ‘Caroline’: zij was eind 1758 net acht geworden. Er is echter geen enkele reden te bedenken waarom de kinderen als ouder (resp. zeven en negen in de prent van Punt) voorgesteld zouden worden dan ze waren (resp. zes en acht).

Er is echter één doorslaggevend bezwaar tegen de idee dat ‘Charlotte’ dezelfde zou zijn als Jacques-François: het eerder genoemde optreden van een Charlotte Frédéric, ‘à l'âge de 5 ans, ou à peu près’, in 1754 in Parijs. Schreuders oudste zoon Jacques-François was toen pas tweeënhalf, en een tweeënhalfjarige is toch onmogelijk aan te zien voor een circa vijfjarige. Bij gebrek aan verdere mannelijke Schreuder-kandidaten moeten het in Parijs dus echt twee meisjes ‘Frédéric’ geweest zijn, en we mogen daaruit concluderen dat het ook in de Republiek om twee meisjes ging.

De laatste mogelijkheid die we in overweging moeten nemen is dat Charlotte en Caroline helemaal geen kinderen van Schreuder en Malterre zelfwaren. Frederics troep moet namelijk uit meer dan twee kinderen bestaan hebben. Vroeg in 1759 wordt melding gemaakt van nog ‘een meisje van 14 à 15 jaar’ dat een rol had en van ‘een Italiaansche’ die goed zong.⁴⁴ Ook is er sprake van een mlle Molin, wier leeftijd niet bekend is.⁴⁵ Het meest intrigerende is het ‘nouveau sujet agé d'environ dix à onze ans’ dat in maart 1762 op de planken verscheen en debuteerde als Bastien in Le devin de village. Een jongensrol dus, maar zoals al bleek zegt dat niets over de sekse van het ‘nouveau sujet’. Zoals de Observateur opmerkt: ‘le parterre n'a pû demeler encore de quelle espéce étoit le Nouveau Bastien’. Het publiek had niet kunnen uitmaken of er een jongetje dan wel een meisje onder de jongenskleren school.⁴⁶ Er is overigens wel een kandidaat voor dit onbekende nieuwe kind: Schreuders zoon Jacques-François, geboren april 1752 en in maart 1762 bijna tien jaar oud, in overeenstemming met de schatting van de Observateur. Nog een reden om Jacques-François niet te identificeren met ‘Charlotte’.

42 Observateur des Spectacles i, p. 222.

43 Dat is precies de leeftijd die Ferrner opgaf voor ‘Charlotte’: zie noot 40.

44 ‘Bengt Ferrner's dagboek’, p. 339 (d.d. 20-2-1759).

45 Zie Théatre d'Amsterdam ou Recueil des operas comiques. Données depuis peu par la troupe du sr. Frederic, Amsterdam, E. van Harrevelt 1763, en Theatre français d'Amsterdam, ou Receuil des pieces, representées par les enfans du sieur Frederic, au theatre de l'Overtoomse-weg, proche d'Amsterdam i en vi, Amsterdam, H. Constapel 1763. Bij sommige stukken in deze bundels staat een rolverdeling; zie verder Anna de Haas, ‘Kinderen op het toneel van de achttiende eeuw: wonderkinderen of toneelspelers in opleiding?’, in: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman 32 (2009) 1-15, aldaar 6-7, 13, noot 40. Zie echter onder, noot 49, en de bijbehorende hoofdtekst.

46 Observateur des Spectacles i, p. 222.

Résumé tussendoor: feiten en vragen

Voor de lezer die inmiddels de draad geheel kwijt is, volgt hier een korte samenvatting van wat ik tot nu toe gevonden, betoogd en beweerd heb.

De leider van de troep die tussen 1758 en 1763 in de Republiek bekend stond als ‘de kinderen van Sr. Frederic’ was Frederik Schreuder. Hij was getrouwd met Antoinette Malterre en had met haar in ieder geval vijf kinderen, van wie er één jong stierf:

•	Louise (geboren 1747/48)
•	Françoise-Jacqueline (geboren: Den Haag 17-10-1750)
•	Jacques-François (geboren: Den Haag 6-4-1752)
•	Frédéric-Pierre (gedoopt: Amsterdam 7-10-1758)
•	Louis-Frédéric (geboren: Den Haag 19-5-1760, begraven: Amsterdam 12-1-1763).

[p. 58]

Het gezin woonde rond 1750 in Den Haag, waar Antoinette Malterre in de seizoenen 1750/51 en 1753/54 als danseres verbonden was aan de Franse Comedie. Verder was er in 1753 een dansoptreden van een zesjarig dochtertje, te identificeren als Louise. In het toneelseizoen 1754/55 zaten de Schreuders in Parijs, waar optredens van Louise en een Charlotte gedocumenteerd zijn. Op z'n laatst in 1758 zijn ze in Amsterdam gaan wonen, waar in oktober zoon Frédéric-Pierre gedoopt werd en Schreuder eind van dat jaar van start ging met zijn kindertroep.

Van de kinderen in Schreuders troep waren er twee in de toenmalige openbaarheid bij name bekend: Caroline en Charlotte - en hun werkelijke identiteit is de kwestie waar dit artikel om draait. Ze zouden circa 1749 (Caroline) en circa 1751 (Charlotte) geboren moeten zijn. Een doop van twee meisjes Schreuder onder die voornamen is echter tot op heden niet gevonden.

•	Waren Caroline en Charlotte Frederic werkelijk dochters van Schreuder en Malterre? - Op grond van de doopgegevens van hun andere, wél bekende kinderen was mijn conclusie: Caroline misschien, Charlotte niet, althans niet onder die naam.
•	Waren Caroline en Charlotte artiestennamen? - Dat is heel goed mogelijk. Ik ga er dan vanuit dat ze echt kinderen van Schreuder en Malterre waren: (1a) in dat geval zou de in 1758 negenjarige ‘Caroline’ dezelfde zijn als de dan ongeveer tien- of elfjarige Louise. Het kan. (1b) de ongeveer vijfjarige Charlotte die in 1754/55 (met haar oudere zus Louise) optrad in Parijs, zou rond 1749/50 geboren moeten zijn. Dat wijst toch sterk in de richting van Françoise-Jacqueline, geboren in oktober 1750 - zij was toen, in Parijs, een peuter van net vier jaren. Merkwaardig is dan wel dat zij als ‘Charlotte’ ten tonele kwam (en Louise onder haar eigen naam). De Nederlandse ‘Charlotte’, die in 1758 zeven zou zijn, kan zonder meer dezelfde zijn als Françoise-Jacqueline, die eind dat jaar acht werd. (2) de vraag of er sprake was van seksewisseling - een van beiden was eigenlijk een jongetje (een zoontje dus) - moet ontkennend worden beantwoord.
•	Waren de meisjes Frederic helemaal geen kinderen van Schreuder en Malterre? - Deze mogelijkheid kan niet helemaal van de hand gewezen worden (er zaten ook andere kinderen in Frederics troep), maar zou wel betekenen dat de herkomst van Caroline en Charlotte ten eeuwigen dage onbekend zal blijven. Ik laat deze optie verder buiten beschouwing.
•	Voorlopige conclusie - Charlotte kan met de haar toegeschreven leeftijd en onder die naam geen dochter van Schreuder en Malterre geweest zijn, Caroline misschien. Het meest waarschijnlijke is echter dat ‘Charlotte’ identiek was met Françoise-Jacqueline, en ‘Caroline’ met Louise.
•	Probleem met de voorlopige conclusie - In de Amsterdamse doopregisters duikt één keer de naam Charlotte Schreuder op en één keer de naam Caroline Schreuder, in beide gevallen als doopgetuige. De eerste (Charlotte) op 6 januari 1764, met een zekere Alexandre Bottereau,^47 bij de doop van Charlotte Jeanne, dochter van Jean Damien de Saint-Laurent en Jeanne Marie Moylin.^48 Mogelijk behoorden de ouders tot de troep van Frederic.^49 De tweede (Caroline) verscheen op 16 december 1764, met Frederik Schreuder, bij de doop van Carolina, dochter van Joachim Wiglep en Maria van der Sluijs.^50 Dat het hier om ‘onze’ familie Schreuder gaat, staat buiten kijf: Schreuder en zijn vrouw Antoinette Malterre waren twee jaar eerder al doopgetuigen geweest voor een kind van dit echtpaar.^51 Wat moeten we hiermee? Volgens de beschikbare gegevens zou ‘Charlotte’ op dat moment ongeveer dertien zijn geweest en ‘Caroline’ ongeveer vijftien.^52 De voorlopige conclusie kan wel gehandhaafd worden, maar dan blijft de vraag: waarom hen onder hun toneelnamen laten getuigen?^53 Het antwoord

47 In 1795 was een van de nieuwe municipaliteitsleden van Amsterdam een Jean Alexander Botereau; zie Nieuwe Nederlandsche Jaarboeken 30, 5e stuk (juni 1795), p. 3860.

48 saa, dtb, Dopen 334 (RK, Franse kapel), p. 444.

49 Sinds augustus 1761 was er een ‘sieur Laurent’ aan de troep verbonden; zie advertenties in AC 11 en 22-8-1761. Ook telde de troep een mlle Laurent en een mlle Moylin (Molin, Moylain); zie De Haas, ‘Kinderen op het toneel’, p. 13, noot 40.

50 saa, dtb, Dopen 247 (Lutherse kerk), 27r.

51 saa, dtb, Dopen 245 (Lutherse kerk), 35r, d.d. 17-3-1762.

52 Voor wie meent dat dit nogal jong is voor een peetmoeder: jongens en meisjes die de huwbare leeftijd hadden bereikt (van resp. 14 en 12) mochten voor het gerecht getuigen, dus, neem ik aan, ook als doopgetuige optreden; zie: J. van der Linden, Regtsgeleerd, practicaal, en koopmans handboek; ten dienste van regters, practizijns, kooplieden en alle die een algemeen overzicht van regtskennis verlangen, Amsterdam 1806, p. 180. Van der Linden geeft ook historische (d.w.z. de pre-Napoleontische rechtspraak betreffende) informatie. Met dank aan Dini Helmers.

53 Mogelijk waren hun toneelnamen zo ingeburgerd, dat iedereen wel wist dat ‘Caroline’ en ‘Charlotte’ dochters van Schreuder waren, al heetten ze officieel anders. Dat zou ook kunnen verklaren waarom Louise in 1763 zo uitdrukkelijk als dochter van Schreuder vermeld staat (zie noot 37 en bijbehorende hoofdtekst), een zeldzaam soort aantekening.

[p. 59]

op die vraag wordt bemoeilijkt door het feit dat ze in beide gevallen duidelijk als naamgevende peetmoeder optraden. Misschien vonden de ouders van de dopelingen juist de toneelnamen van de meisjes mooi en getuigden zij daarom onder die namen. Ik kan hier in elk geval niets met zekerheid over zeggen.

De familie Schreuder verdwijnt

De laatst bekende optredens van Caroline en Charlotte Frederic dateren van maart 1763.⁵⁴ Daarna zouden ze toetreden tot een nieuwe troep, georganiseerd door twee acteurs van de Haagse Franse Comedie: d'Alainville⁵⁵ en François Brochard. De heren hadden al in de zomer van 1762 een brochure gemaakt, een ‘Plan des abonnemens pour la comedie Française, dont les sr. Brochard & d'Alainville seront entrep[r]eneur à l'Overtoomse Weg, l'anné prochaine a commencer du lundi 11 avril 1763’.⁵⁶ Het lijkt erop dat ze van plan waren Frederics theater over te nemen. In 1763 engageerden ze ook Charlotte en Caroline.⁵⁷ Voorzover bekend is van deze troep niets terecht gekomen.⁵⁸

Daarna wordt ook helemaal niets meer vernomen van Sr. Frederic, van Caroline of van Charlotte en dat is op z'n minst merkwaardig. Zo haal je bij wijze van spreken de krant en zo valt er een doodse stilte. Het is een reeks van associaties geweest, die me op het idee bracht eens (via Google) verder te gaan zoeken in Frankrijk. De Franse herkomst van Antoinette Malterre, de mogelijk Frans-Duitse herkomst van Frederik Schreuder, de optredens van meisjes Frédéric in Parijs in 1754/55, de banden met de Franse Comedie in Den Haag en de wetenschap dat juist dansers en zangers in de achttiende eeuw internationaal zeer mobiel waren - dat alles droeg bij tot dat idee. De zoektocht leverde zeer veel op, maar voegde ook weer problemen toe.

54 Observateur des Spectacles iii, nr. 11 (15-3-1763), p. 175, waar Caroline en Charlotte genoemd worden. Daarna (in nrs. 12 en 13, d.d. 22 en 29-3) is er alleen sprake van ‘la troupe du Sr. Fréderick’.

55 Volgens Fransen, Les comédiens français, p. 365, heette hij Louis-François Molé dit Dalainville (1732-1801); zie ook Fuchs, Lexique, lemma ‘Dalainville’.

56 Toegevoegd aan Observateur des Spectacles ii, p. 320 (ca. juli 1762).

57 Schouwburgs almanac voor denjaare mdcclxxxvi, Amsterdam [1785], p. 67; Fransen, Les comédiens français, p. 364. Rebling, Een eeuw danskunst, p. 74, las het stuk in de Almanac abusievelijk als een aanwijzing dat Caroline en Charlotte in 1786 nog steeds in Amsterdam speelden.

58 Zie de advertentie in ohc 9-4-1763: ‘L'Ouverture du theatre françois à l'Overtoomse Weg se fera environs huit jours plus tard que le onze Avril [...]. On annoncera le jour du debut dans la même Gazette’. Daarna valt het stil rond dit ‘theatre françois’. D'Alainville zat in het seizoen 1764/65 (weer? nog?) bij de Franse Comedie in Den Haag (Lieffering, De Franse Comedie, p. 324; volgens Fransen, Les comédiens français, p. 366, zat hij in 1764 in Lyon), terwijl Brochard het in 1764 in Amsterdam aan de stok had met verschillende actrices (in welk verband is niet duidelijk): Fransen, p. 364-365.

De familie Schreuder/Frédéric in Frankrijk

In oktober 1764 debuteerden er bij de Comédie Italienne in Parijs twee danseressen, de ‘Mlles Frédéric’, namelijk een ‘Frédéric l'aînée’ en een ‘Frédéric cadette’.⁵⁹ Zonder meer een intrigerend gegeven, dus: wie waren dat nu weer? Ik zal de lezer een verslag besparen van mijn langdurig gepuzzel met alle informatie die ik uit Franse naslagwerken en van het internet haalde. U moet maar aannemen dat de puzzelstukjes die een plaats gekregen hebben op de goede plaats liggen. Maar net als bij de Nederlandse puzzel blijven er bij de Franse enkele moeilijk plaatsbare stukjes over.

Naar het zich laat aanzien vertrokken Schreuder en Malterre met hun kinderen uiterlijk ergens in de eerste helft van 1764 naar Parijs, zodat we vanaf dan aangewezen zijn op Franse bronnen. Daar blijken er nogal wat van te zijn, wat vooral te danken is aan de belangstelling van Franse onderzoekers voor hun toneel- en muziekgeschiedenis.

Volgens de Franse naslagwerken hadden Frederik Schreuder en Antoinette Malterre vier dochters van wie er twee aanvankelijk bekend stonden onder de naam Frédéric: Louise-Frédérique, ‘Frédéric cadette’, mlle Lambert en Jeanne-Charlotte.⁶⁰

De oudste van hen, Louise-Frédérique, moeten we mijns inziens identificeren met de debuterende ‘Frédéric l'aînée’ van 1764 en het kind Louise dat in 1754/55 al eens in Parijs was opgetreden, kortom: met de Nederlandse Louise. Na haar debuut in 1764 bij de Comédie Italienne kreeg ze er in 1769 een vaste aanstelling.⁶¹ Louise-Frédérique Schreuder, ‘connue d'abord au théâtre sous le nom de Mlle Frédéric’, trouwde in 1770, waarschijnlijkin Parijs, met de violist en componist Jean-Baptiste-Michel Moulinghen,⁶² waarna ze als mme. Moulinghen door het leven ging. Haar man zat in het orkest van de Comédie Italienne.

De Franse carrière van Louise-Frédérique schijnt moeizaam van de grond gekomen te zijn, maar uiteindelijk verwierf ze met hard werken een zekere faam. De literator Frie-

59 A.J.B.A. d'Origny, Annales du Théatre Italien, depuis son origine jusqu'à ce jour, 3 delen, Parijs 1788, ii, p. 28. Zie ook Maurice Sand, Masques et bouffons (comédie italienne). Préface par George Sand, Parijs 1860, i, p. 173.

60 De Franse naslagwerken noemen óf hun moeder (Antoinette Malterre) óf hun vader (Frédéric Schreuder), maar nooit allebei. Ze zijn het er echter allemaal over eens dat de genoemde meisjes zusters waren. Zie bijv. Emile Campardon, Les comédiens du Roi de la troupe italienne pendant les deux derniers siècles. Documents inédits recueillis aux Archives Nationales ii, Parijs 1880 (repr. Genève 1970), p. 24-25, 131.

61 Dat Louise (als Caroline) zo'n twee maanden na haar Franse debuut in Amsterdam als doopgetuige optrad (zie noot 50), is geenszins een kink in de identificatie-kabel. De Schreuders waren wel gewend aan reizen. Voor haar Franse debuut en aanstelling: Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24 (waar ook vermeld staat dat ze er twee dagen later debuteerde als actrice). Zie ook Edouard G.J. Gregoir, Des gloires de l'opéra et la musique à Paris iii, Brussel enz. 1881, p. 34 (optreden in 1769 ‘aux Italiens’ van ‘Frédéric aînée’).

62 Moulinghen (1751-ca. 1809) zou in Haarlem zijn geboren; zie François Joseph Fétis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale vi, Parijs 1864 (2e dr.), lemma ‘Moulinghem’. In de Haarlemse doopregisters is geen enkele Moulinghen, in wat voor spelling ook, te vinden. Wellicht gaat het om een van de vele omliggende plaatsen. Voor het huwelijk zie Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24.

[p. 60]

drich Melchior Grimm

Mme. Saint-Aubin (Jeanne-Charlotte Schreuder) in de titelrol van Lisbeth, een komische opera uit 1797 met muziek van Grétry en een libretto van Favières. Uit: Galérie théâtrale. Collection de portraits en pied des principaux acteurs et actrices II, Parijs 1873 (foto: Universiteitsbibliotheek Amsterdam (UvA), Bijzondere Collecties, sign. KF 62-778).

vond dat zij op natuurlijke wijze ‘les rôles de duègnes et ceux de mères’ speelde en verwachtte dat ze de Comédie Italienne nog lange tijd van grote dienst zou zijn.⁶³ Het mocht niet zo zijn: Louise-Frédérique overleed na een ziekte die onverwacht fataal bleek te zijn op 25 november 1780.⁶⁴ Wellicht had zij eigenlijk een zwakke gezondheid. Als zij ook nog eens dezelfde was als ‘Caroline’ dan dient hier gememoreerd te worden dat deze in 1762 al eens lange tijd flink ziek was geweest.⁶⁵ Naar verluidt stierf Louise-Frédérique een voortijdige dood⁶⁶ en dat kan kloppen: als ze (als Louise) inderdaad in 1747/48 geboren is, dan was ze bij haar overlijden rond de 33. Dat was ook toen jong om dood te gaan.

Kunnen we de Nederlandse Louise met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid identificeren met de Franse Louise-Frédérique, lastiger is het geval van ‘Frédéric cadette [of: la jeune]’. Zij debuteerde in 1764 tegelijk met ‘Frédéric l'aînée’ (Louise-Frédérique) bij de Comédie Italienne,⁶⁷ maar ze heeft minder furore gemaakt dan haar oudere zus. Dat heeft tot gevolg gehad dat ze in geen van de Franse naslagwerken een eigen lemma heeft gekregen en alleen maar zijdelings ter sprake komt, waarbij nooit haar eigenlijke naam wordt vermeld. Ze kreeg wel een vaste aanstelling bij de Comédie Italienne, maar (veel?) later dan haar zus Louise-Frédérique. Over haar is mij verder niets bekend. De enige echter die tot nu toe voor ‘Frédéric cadette’ in aanmerking komt, is Schreuders tweede dochter, Françoise-Jacqueline ofwel ‘Charlotte’.

Een carrière bij de Comédie Italienne lag voor de meisjes Schreuder trouwens nogal voor de hand: het repertoire van dat theater was hetzelfde als het repertoire dat ze al die jaren hadden gespeeld in de Republiek. Ze waren inmiddels ervaren in het genre van de opéra-comique en ze hadden ook al jaren van ervaring in zingen en dansen achter de rug.

63 Geciteerd Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24, uit: Grimm, Correspondance littéraire x, p. 418. Friedrich Melchior Grimm (1723-1807), was een in het Frans schrijvende Duitse literator. De ‘duègne’ is de rol die in het Nederlandse toneel van die tijd de ‘vertrouwde’ heette, veelal een gezelschapsdame, vriendin of andere intima van het vrouwelijke hoofdpersonage. Vgl. Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 349-350: ‘Son emploi [van “la dame Moulinghen”] n'est pas très-considérable dans l'opéra comique. Elle y doit joindre les mères ridicules, paysannes en servantes’, aangehaald uit een document, ‘Etat des acteurs de la Comédie-Italienne’ van 1779, dus van vrij kort voor haar dood.

64 Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24.

65 Observateur des Spectacles i, nr. 4, p. 171; ii, nr. 11, p. 185.

66 Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’, p. 701 (de ‘mort prématurée’ van mme Moulinghen).

67 Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24.

[p. 61]

Het derde in de Franse bronnen genoemde meisje Schreuder is mlle Lambert. Een mysterieuze dame. Ze debuteerde pas in 1781 bij de Comédie Italienne en bij die gelegenheid wordt uitdrukkelijk vermeld dat ze de zuster was van wijlen mme. Moulinghen, oftewel de in 1780 overleden Louise-Frédérique.⁶⁸ Wegens gebrek aan succes kreeg mlle Lambert geen vaste aanstelling bij de Comédie, zodat ze alleen maar zijdelings voorkomt in de naslagwerken.⁶⁹ Een verdere carrière elders is van haar niet bekend. Lambert is (net als Schreuder) een veel voorkomende naam, wat het in feite onmogelijk maakt haar te vinden.⁷⁰ Wel kunnen we concluderen dat kennelijk een meisje Schreuder ooit trouwde met een meneer Lambert⁷¹ en dat ze, vergeleken met haar zussen, nogal laat bij de Comédie Italienne kwam. Dat kan verschillende redenen hebben: (1) ze was een (veel) jongere zus, geboren in hetzij Nederland, hetzij Frankrijk;⁷² (2) ze had in de tussenliggende jaren bij een ander (reizend) Frans gezelschap gespeeld, of misschien ergens in de (Zuidelijke) Nederlanden. Voor deze tweede mogelijkheid pleit het feit dat eveneens in 1781 haar broer Frédéric-Pierre (geboren in Amsterdam in 1758) in Parijs als danser debuteerde bij de Académie Royale de Musique oftewel de Opéra.⁷³ Waren ze wellicht samen van elders (bijvoorbeeld een andere toneeltroep) gekomen? Vooralsnog zie ik geen mogelijkheden mlle. Lambert met zekerheid te achterhalen.

Hoe dat alles ook in elkaar moge steken: de vierde dochter van Schreuder en Malterre die in de Franse bronnen vermeld staat, Jeanne-Charlotte, speelt in de problemen rond de Nederlandse dochters geen rol. Zij werd namelijk in 1764 geboren in Parijs. Ze is wel degene die in Frankrijk beroemd werd, zodat ze uitvoerig in allerlei naslagwerken voorkomt, gewoonlijk onder de naam van haar echtgenoot: Saint-Aubin. Aan dat feit hebben we veel van de Franse informatie over de familie Schreuder te danken.

68 Almanach Musical, d.d. 7-5-1781 (n.a.v. dit debuut: ‘Mlle Lambert, soeur de feue Madame Moulinghen’).

69 Bijv. Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 25 (lemma ‘Moulinghen’); Fétis, Biographie universelle des musiciens, Suppl. ii, Parijs 1880, lemma ‘Moulinghem’.

70 Bij Lieffering, De Franse Comedie, komt geen Lambert voor. Fuchs, Lexique, lemma ‘Lambert’, heeft een lijst van Lamberts, onder wie een ‘dlle [demoiselle] Lambert’ die 7-5-1781 debuteerde bij de Comédie Italienne, maar verschaft geen verdere informatie. Zie echter volgende noot.

71 In de spelerslijst van de (nooit gerealiseerde) Amsterdamse troep van d'Alainville en Brochard uit 1763 staat een (zanger?) Lambert vermeld; zie Schouwburgs Almanac, p. 67; Fransen, Les comédiens français, p. 364.

72 In dit verband moet ik wijzen op het ‘geboortegat’ tussen Jacques-Francois Schreuder (1752) en zijn broer Frédéric-Pierre (1758). Aangezien het gezin in ieder geval in 1754/55 in Parijs zat, kan ze daar geboren zijn. Of onderweg, tijdens een van de reizen van het gezin tussen Frankrijk en de Republiek.

73 Emile Campardon, L'Académie royale de musique au xviiie siècle. Documents inédits découverts aux Archives Nationales i, Parijs 1884, lemma ‘Frédéric (Frédéric-Pierre Schroeder, dit)’, p. 321. Campardon citeert daar een notitie van de Opéra-directie uit 1784: ‘Il peut acquérir du talent; il est jeune et a de légèreté’. Frédéric-Pierre was toen 26.

Wat werd er van de familie Schreuder?

In de Franse bronnen, waarin hij alleen figureert als ‘vader van’, wordt Frederik Schreuder beschreven als ‘directeur de spectacles [of: troupe] de province’⁷⁴ of als ‘(marchand) mercier parisien’.⁷⁵ Waarschijnlijk is hij wel werkzaam geweest in de Franse toneelwereld. In één Franse bron ben ik hem tegengekomen als ‘mécanicien et machiniste de théâtre’, begin 1773.⁷⁶ Misschien is hij later inderdaad ‘mercier’ geworden in Parijs. Onbekend is of Antoinette Malterre nog bij het toneel is geweest. Zij zou vóór november 1782 zijn overleden.⁷⁷

Over zoon Frédéric-Pierre, die in 1781 bij de Parijse Opéra debuteerde en daar een van de ‘premiers danseurs’ was, is iets meer bekend.⁷⁸ In 1789 komen we hem tegen wanneer hij een klacht indient tegen de pruikenmaker Orléans, die op zijn beurt ook weer een klacht indient. De kwestie draaide om de vrouw van Orléans.⁷⁹ Aan het begin van de Franse Revolutie zou hij na een gevaarlijke val zijn danscarrière hebben moeten beëindigen.⁸⁰ Op 15 oktober 1817 kreeg Frédéric-Pierre zijn ‘lettre de déclaration de naturalité’, anders gezegd: hij werd eindelijk echt een Fransman. Hij werd bij die gelegenheid aangeduid als ‘ancien garde général des fôrets’ in het departement Eure.⁸¹

Verschillende familieleden komen we ook nog tegen in het leven van de jongste dochter, Jeanne-Charlotte. In de traditie van de familie Schreuder was zij al jong op de planken verschenen: ze was elf toen ze in 1775 voor het eerst optrad, voor Lodewijk xv in het theater van Versailles.⁸² In 1781 kreeg ze een engagement bij het theater van Lyon,⁸³ waar ze in 1782 trouwde met de zanger Auguste-Alexandre d'Herbez dit Saint-Aubin.⁸⁴ Wel hadden beiden, om de benodigde toestemming voor hun huwelijk te krijgen, eerst het theater moeten afzweren.⁸⁵ Dat was een gelegenheidsdaad, want ze bleven gewoon bij het Lyonese theater. Drie jaar later kreeg haar man een engagement bij de Parijse Opéra en kort daarna voegde Jeanne-Charlotte zich bij hem.⁸⁶ Op 26 januari 1786 debuteerde

74 Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 24; Fétis, Biographie universelle des musiciens vii, lemma ‘Saint-Aubin’; Suppl. ii, lemma ‘Moulinghem’ (aldaar ‘Skreuderf’ voor ‘Schreuder’).

75 Vallas, Un siècle de musique, p. 410: ‘Charlotte Schreuder [...] fille d'un mercier de Paris et de feu Antoinette Malterre’ (gebaseerd op de trouwakte van Jeanne-Charlotte uit 1782); Fuchs, Lexique, lemma ‘Saint-Aubin’: ‘[Jeanne-Charlotte Schreuder] fille d'un mercier parisien et de feue Antoinette Malterre’. Zie echter noot 77.

76 Zie A. Preux, ‘Armorial comique’, in: Revue nobiliaire, historique et biografique 4 (1866), p. 337-345, aldaar 345.

77 Zie noot 75. Misschien schiet mijn Frans tekort, maar ik kan dat niet opmaken uit de trouwakte, waar volgens mij staat: ‘Charlotte Schreuder fille de Sr. Frederic Schreuder marchand mercier a [onleesbaar woord] et de dlle Antoinette Malterre epouse’. Van de vijftien handtekeningen onder de akte zijn er twee nogal intrigerend: de ene is simpelweg ‘frederic’ (onderaan) en de andere, geschreven in een bibberige, of minstens onwennige hand, kan gelezen worden als ‘fschreuer’ en staat bovenaan naast die van (Jeanne) Charlotte, die eenvoudig ‘Schreuder’ tekent. De handtekening van haar vader? Voor de trouwakte: Archives Municipales de Lyon, Régistres paroissiaux et d'état civil, paroisse Saint-Pierre Saint-Saturnin, Mariages-Sépultures, d.d. 25-11-1782. De originelen van deze registers staan online: www.fondsenligne.archives-lyon.fr.

78 Biographie universelle et portative des contemporains v (Supplement), Parijs 1838, lemma ‘Saint-Aubin’.

79 Campardon, LAcadémie, p. 322-324; Alexandre Tuetey, Répertoire général des sources manuscrites de l'histoire de Paris pendant la Révolution française iii, Parijs 1894, nrs. 1720-1721.

80 Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’.

81 Zie Bulletin des lois du Royaume de France, deel 16, nr. 218, p. 491, nr. 4258. Dat het de zoon van Schreuder en Malterre betreft, is zeker: hij staat er ook vermeld als geboren op 7-10-1758 in Amsterdam, wat in overeenstemming is met de Amsterdamse doopregisters. Met dank aan Rudolf Rasch voor deze mooie tip.

82 O.a. Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 131; Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’, p. 702.

83 Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’, p. 702. Volgens dit naslagwerk had ze in de voorgaande jaren gespeeld bij de troep van een zekere Montansier, die ook door het land reisde. In 1778 zou ze verbonden zijn geweest aan het theater van Bordeaux.

84 Auguste-Alexandre d'Herbez (1754-?), graveur, later zanger, een ‘haute-contre’. Zie Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 131; Vallas, Un siècle de musique, p. 410; Fuchs, Lexique, lemma ‘Saint-Aubin’ (met foutief huwelijksjaar); Jean Gourret, i.s.m. Jean Giraudeau, Dictionnaire des chanteurs de l'Opéra de Paris, Parijs 1982, p. 55.

85 Vallas, Un siècle de musique, p. 410: ze trouwden ‘non sans qu'ils aient pour la forme renoncé au théâtre’. Op wiens instigatie dit gebeurde, vermeldt hij niet.

86 O.a. Vallas, Un siècle de musique, p. 428-430.

[p. 62]

ze bij de Opéra, maar ze voelde zich er niet thuis. Al na enkele maanden vertrok ze naar de Comédie Italienne, waar ze op 29 juni debuteerde. Waarschijnlijk speelde haar zus, ‘Frédéric cadette’, daar toen ook nog. Jeanne-Charlotte verliet het toneel in 1808.

Van de drie zusters van Jeanne-Charlotte wordt maar één nader benoemd: mme Moulinghen (Louise-Frédérique dus), de zus die in 1780 overleed.⁸⁷ De andere twee moeten het zonder naam stellen. Volgens een contemporaine bron uit 1838, een naslagwerk dat nog tijdens haar leven gemaakt is, had Jeanne-Charlotte een ‘nombreuse famille’, maar onderhield desondanks ook haar vader, twee zusters ‘jusqu’ à leur mort’, en twee broers.⁸⁸ Kennelijk waren haar twee andere zusters inmiddels overleden: dat moeten, althans volgens de Franse gegevens, ‘Frédéric cadette’ en mlle Lambert zijn geweest. Waarschijnlijk slaat ‘leur mort’ ook op Schreuder père, want als hij toen nog leefde zou hij ver over de honderd zijn geweest.⁸⁹ De tekst suggereert dat haar twee broers rond 1838 nog in leven waren en dat gold wellicht voor Frédéric-Pierre, de danser bij de Opéra, die dan zo'n 82 jaar oud zou zijn, maar Jacques-François was al overleden (in 1832).⁹⁰ Jeanne-Charlotte zelf overleed op 11 november 1850, op de respectabele leeftijd van 86 jaar.⁹¹

87 Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’, p. 701.

88 Biographie universelle et portative des contemporains v, lemma ‘Saint-Aubin’, p. 703.

89 Als hij tenminste ongeveer even oud was als zijn in 1727 geboren vrouw Antoinette Malterre. Op 14-9-1843 overleed in Parijs een Frédéric Schroeder, die echter niet ‘onze’ Frederik Schreuder zal zijn: zie Archives de Paris, Etat civil avant 1860, ‘Décès’, online te vinden op http://canadp-archivesenligne.paris.fr.

90 Voor de dood van Jacques-François: Archives de Paris (online), Etat civil avant 1860, ‘décès’ van Jacques-François Schroeder, 17-4-1832.

91 Archives de Paris (online), Etat civil avant 1860, ‘décès’ van Charlotte Schreuder, 11-9-1850 (1e arrondissement). Zie ook Campardon, Les comédiens du Roi ii, p. 133; Fétis, Biographie universelle des musiciens vii, lemma ‘Saint-Aubin’.

Tot slot: een (voorlopige?) conclusie

Als u, lezer, door de Frederic-bomen het Schreuder-bos niet meer ziet (of andersom), dan valt u niets kwalijk te nemen. Ook schrijfster dezes heeft niet het gevoel dat ze uitgepuzzeld is. Met haar genealogische lijsten en haar lijsten van de chronologische volgorde der gebeurtenissen (in de Republiek en in Frankrijk) wil ze u niet lastigvallen, dus een groot deel van het puzzelwerk blijft onzichtbaar. Niettemin meent ze op grond van de beschikbare gegevens - die onmiskenbaar vele lacunes en problemen vertonen - het volgende te kunnen concluderen over de ‘enfans du Sr. Frederic’:

1	Caroline, de oudste van de ‘enfans’, was in feite dezelfde als Louise, ‘Frédéric l'aînée’ en Louise-Frédérique, geboren 1747/48, gestorven in Parijs in 1780 als mme. Moulinghen.
2	Charlotte, de jongste van de ‘enfans’, was in feite dezelfde als Françoise-Jacqueline, geboren in 1750 in Den Haag, later in Frankrijk ‘Frédéric cadette’ genoemd. Over haar is, onder welke naam dan ook, verder niets bekend, behalve dat ze waarschijnlijk in Frankrijk en waarschijnlijk vóór 1838 overleden is.
3	Mlle. Lambert, zuster van mme. Moulinghen en van ‘Frédéric cadette’, komt uitsluitend in Franse bronnen voor. Haar identiteit hult zich voorlopig in ondoordringbare nevelen. Ook zij overleed waarschijnlijk vóór 1838.
4	Jeanne-Charlotte, de vierde dochter van Schreuder en Malterre, werd in 1764 in Parijs geboren, trouwde in 1782 in Lyon met Auguste-Alexandre d'Herbez dit Saint-Aubin en stierf in 1850 in Parijs. Zij werd als de actrice mme. Saint-Aubin beroemd in Frankrijk.

Alle vier de dochters van Frederik Schreuder en Antoinette Malterre hebben, voor korte of lange tijd, bij de Comédie Italienne in Parijs gezongen en gedanst, al heeft de een er wat meer roem behaald dan de ander.