Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 32

[p. 150]

Een ‘mediocre post’ voor een bijzonder man!
Hoe Jacob Haafner in 1798 een baan zocht en niet vond.
Peter Altena

Tweehonderd jaar geleden overleed Jacob Haafner (1754-1809). In zijn leven legde hij zich toe op onderzoek: onbekende werelden waren zijn werkterrein. In het laatste decennium van zijn leven wijdde hij zich aan het schrijven van levend Nederlands. In 1766, als twaalfjarige, had hij samen met zijn vader het oude Europa verlaten. Op zoek naar de Oost, op zoek ook naar andere mensen, andere culturen, andere manieren om het geluk te vinden. Kort na het vertrek overleed zijn vader en ‘sans famille’ vervolgde hij zijn weg. Eind 1786 kwam hij terug. Het oude werelddeel bleek tijdens zijn afwezigheid dramatisch veranderd. Op het ijs van Makkum brandde Haafner, zonder oranje versierselen, haast zijn vingers in de hitte van de politieke strijd in Nederland. Europa was in de greep van de revolutie en Haafner verkoos de stilte.

Voor Haafner leek er weinig aan de hand, totdat zijn kapitaal vervluchtigde in ‘assignaten’ en de nood hem leerde schrijven. Hij was niet de eerste die uit wanhoop schreef en voortreffelijk schreef. Zijn werken, in drie prachtige banden verzameld in 1992, 1995 en 1997, behoren tot het beste dat de decennia rond 1800 te bieden hebben.

Voordat hij zijn werken schreef en publiceerde, zocht hij steun van geleerde zijde en desnoods een baan. Verschillende pogingen leden schipbreuk. Zo hoopte hij op de bescherming van de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen. Bij die gelegenheid overlegde hij in een brief zijn geloofsbrieven:

Geduurende een 23 jarig verblijf in de Indien heb ik mijn hoofdzakelijk toegelegd om de voornaamste taalen der Indiaanen, hunnen godsdienst, gewoonten, zeden, wetten, oude geschiedenissen &c te leeren kennen.¹

Hij portretteerde zich als een ‘stille in den lande’, die de ‘obscuriteijt’ ongaarne verliet en slechts door geldgebrek gedrongen. Hij bood de Maatschappij ook nog twee manuscripten in het Sanskriet te koop aan. Een echte oplossing was dat niet en om die reden bleef Haafner speuren naar betaald werk. Dat treedt duidelijk aan het licht in een brief die tot op heden in de Haafner-studie onbekend was: een brief, die Haafner (toen nog als Hafner) op 19 oktober 1798 vanuit Amsterdam schreef aan Theodorus van Kooten (1749-1813), op dat moment Agent van Nationale Opvoeding.²

Hij schreef tot het schrijven van de brief te zijn gekomen door P.Ph.J. Quint Ondaatje (1758-1818). Ondaatje is een speciale: hij had in de jaren tachtig in Utrecht revolutie gemaakt, was in ballingschap prominent en na terugkeer, in 1798 in Amsterdam lid van het Oostindisch Comité. Op het moment dat Haafner zijn brief schreef, was Ondaatje ook ‘Secretaris van Policy’. Haafner en Ondaatje woonden beiden in Amsterdam, maar belangrijker is hun Ceylon-connectie. Ondaatje was in 1758 in Colombo geboren, Haafner was er geweest en had het eiland te voet verkend en zou daarover schrijven.

Uit de vrolijke kring van dat Oostindisch Comité werden in 1798, na de staatsgreep in januari, heel wat Agenten (ministers) gerekruteerd. Volgens Henk Boels was dat te danken aan Wybo Fijnje, een van de mannen van het radicale triumviraat.³ Hoe dan ook: Ondaatje, die een goede bekende was in het milieu van de Agenten, kende ongetwijfeld

1 Geciteerd via: Paul van der Velde, Wie onder palmen leeft. De sublieme wereld van Jacob Haafner (1754-1809), Amsterdam 2008, p. 156-157. Zie mijn bespreking van dat boek in MedJCW 31 (2008), p. 150-151, waarin ik veronderstelde dat er in de archieven vermoedelijk nog wel wat meer over Haafner te vinden zou zijn. Het is bizar om zo snel gelijk te krijgen.

2 Nationaal Archief, Archief Dep. Binnenlandse Zaken 1796-1813 (toegang: 2.01.12), inv. nr 289.

3 Henk Boels, Binnenlandse zaken. Ontstaan en ontwikkeling van een departement in de Bataafse tijd, 1795-1806, 's-Gravenhage 1993, p. 145.

[p. 151]

Van Kooten en kon bij hem een potje breken. Over een verblijf van Van Kooten in de Oost, waar Haafner aan refereert, is niets bekend: het lijkt erg onwaarschijnlijk.⁴

Van Kooten was de éérste Agent van Nationale Opvoeding, de eerste minister van onderwijs, en zijn korte regeerperiode was bepaald ongelukkig: zijn ambtenaren kregen geen geld, voor zijn plannen om het Agentschap op te zetten, kwam maar geen toestemming. De andere Agenten namen hem, zo lijkt het, maar half serieus. Toen zijn collega-Agenten in de voorhoede van de tweede staatsgreep de bureaus van het ‘weggebliksemde’ Intermediair Bewind inspecteerden, zagen ze dat de brieven die Van Kooten de voorbije maanden gezonden had niet eens geopend waren. Met wat dun medelijden - en leedvermaak? - berichtten ze dat hun collega, die zo bevestigd zag wat hij al gevreesd had.⁵

Brieven, zoals Haafner die schreef, kreeg Van Kooten met grote regelmaat. Hij las de brieven wel. Onderwijs en opvoeding vormden de beleidsterreinen, waar voor de revolutie en de Verlichting nog het een en ander te winnen viel en Haafner had daar goed gepast. Gerrit Paape zou een van zijn collega's zijn geweest.

Haafners merkwaardige trotse open sollicitatie, waarin echo's van de brief aan de Hollandsche Maatschappij treffen, miste echter het door hem gewenste resultaat. Wel sneu. Misschien ook een ‘blessing in disguise’. Nadat Paape op het ministerie aan de slag ging, droogde de inkt van het schrijverschap goeddeels op: alleen wat ‘klaar’ was, werd nog gepubliceerd. Haafner moest blijven schrijven!

De tekst van Haafners brief volgt hieronder. Omwille van de leesbaarheid heb ik op sommige plaatsen tussen rechte haken ‘verkortingen’ voluit geschreven:

4 W.G.C Byvanck, Bataafsch Verleden (Dorus droefheid), Zutphen, z.j. (1917), een Van Kooten-biografie, schrijft wel over Van Kootens dagen in Parijs en Madrid, maar niet over verdere tochten. Ook de korte Van Kooten-biografie van Reina van Ditzhuyzen, Onderwijs als opdracht, 's-Gravenhage 1977, p. 17-21 laat Van Kooten niet zien in de Oost.

5 Over Van Kootens malheur licht het hiervoor genoemde boek van Henk Boels ons uitvoerig in. Verder verwijs ik naar het hoofdstuk over het ambtenaarschap van Paape in mijn aanstaande Paape-biografie.

[1r:]
Aan den Burger Agent der Nationaale opvoeding
Amsterdam den 19 october 1798

Burger Agent!
Den Burger Secretaris van Policy Q: Ondaatje (bij wie ik de Eere heb bekend te zyn) oordeelende dat myne Talenten aan het Publiek van nut konden zyn, dirigeerde myn tot U Myn Heer, om UwelEd: van zynentwegen myne Perzoon, Capaciteiten en verzoek te doen kennen en Dezelve teffens uit zynen Naam te verzoeken, zig met Hem over myn mondeling te onderhouden; dog het geluk niet hebbende UwelEd: laatstleden vrydag 8. daagen in den Haag aantetreffen, neeme ik de Vryheid myn aan Dezelve p[e]r missive te adresseeren.
Geduurende een 23 Jaarig verblijf in de Indien, voornaamentlijk op Chormandel en Bengalen in dienst der Nederlandsche oost Ind: Maatschapp hebbe ik mijn met een buitengemeene Vlyt en attentie toegelegd, om de Mithologie, de Historie, Zeden, Wetten &c: der Indiaanen (die de Malabaarsche kust tot aan de grenzen van Boutan of Thibet bewoonen) op het nauwkeurigste te onderzoeken en
[1v:] te doorgronden, waartoe myn de perfecte kennisse hunner taalen zeer te hulpe kwam, ook derf ik mijn beroemen de eenigste in Europa te zijn die eene zoo perfecte kunde van den godsdienst, oude geschiedenissen &c: van deeze volkeren heeft, als een door myn byna voleindigt en uittegeeven breedvoerig werk genoegzaam zal bewyzen, Dit werk tot Titel zullende voeren Dictionaire Historique en Mithologique des Hindous, derf ik UwelEde verzekeren, dat in veraciteit en Exactitude de Zijns gelijken niet heeft, en verre overtreft, alles wat men tot nu toe over dat Sujet en de origineele Inwoonders deezer gewesten heeft Publiek gemaakt, het welk meestendeels fabuleus en valsch is, of ten hoogsten genoomen maar een Zwak en oppervlakkig denkbeeld van eenige Zaaken geeft.

[p. 152]

Ik heb nog een andere Werk begonnen, namentlijk de beschryving van den Landbouw van Indien in prosaïsche Dichtmaat, en in navolging der Georgica van Virgilius, het geeft de descriptie van alle gewassen deezer Landen, van den Asvatha of zoogenaamde Banianboom af, tot de geringste plant, derzelver Natuur, kracht, goede en quaade hoedaanigheeden; van alle gewassen en vruchten,
[2r:] de tyd en wyze hoe ze te zaayen en intezamelen; het beschrijft de verschillende gronden die voor elk gewas dienstig zijn, het leerd om met Vee omtegaan, in het kort het laat niets onaangeroerd het geen eenigzints tot den Indiaaschen Landbouw betrekking heeft, en ingevolge gebruik door den Landman aldaar werd waargenoomen: Zorgen en kommer wegens de drukkende omstandigheden waar in ik myn met eene Zwaare Familie bevind, beneemen mijn de Lust en het vermogen om verder daar in voorttevaaren dog ik zoude met ijver daaraan arbeiden, waare het dat ik eenigzins geencourageerd en gesouteneerd wierd, het zy met pecuniaire assistentie, of met een middelmaatige bediening of ampt, dat myn voor het dreigende gebrek konde verzekeren, tot dit laatste heb ik alle Recht en aanspraak, zoo wegens myn 23.jaarige Dienst in de Indïen, als wegens zekere door mijn aldaar bewezene importante en gewigtige Diensten ten voordeele deezer Republiek, ik heb mijn ten dien einde 14. dagen geleden p[e]r Requeste aan de Eerste Kamer geadresseerd, dog geen Vrienden en Voorspraak (deeze zoo noodzakelyke vereischtens) hebbende; is het meer dan waarschijnlyk dat ik in mijn verzoek
[2v:] om eenig ampt niet zal reusseeren.
Burger Agent! gy hebt mede de Indïen betreeden het is aan U wyze Directie dat men alles wat tot bevordering van konsten en Wetenschappen kan strekken heeft toevertrouwd, Indien gy met myn van gevoelen waard, dat de genoemde Werken, de geleerde Waereld (omtrend het geene gindze Landen betreft,) van veel nut en Licht zouden zijn, zoo bidde ik UwelEd myn hier in te protegeeren het zy mijn by het Instituut van Nat: opvoed: of anderwyze met een mediocre post te begiftigen, dan wel myn Deszelfs veel vermogende protectie op eene andere wyze te doen gevoelen.
Ik verstaa de Fransche, Engelsche, Hoogduitsche Taalen in grondige perfectie, en geeve er onderwys in. Zoo mede het Italiaansch boekhouden, de Correspondentie zoo wel Secretarieele als Commercieele, de rekenkonst, de geographie, de Historie &c. Indien deeze Capaciteiten UwelEd: by het Instituut konden dienen, bidde ik Dezelve myn te Emploijeeren, myn gedrag en Civisme is irreprochabel, myn yver en trouwe zal UwelEd: overtuigen dat Dezelve zyne protectie aan geen onwaardig voorwerp heeft verleend. Ik ben met [ver]schuldigde achting op het Camperhoofd in een pijpe winkel
Burger Agent!
UwelEd onderd: en gehoorzame Dienaar
J. Hafner
[in pen boven p. 2v:] Rel. 20 Octb 1798 No 4.