Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 32

[p. 130]

De dood van Marat, door J.L. David, 1793. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel

[p. 131]

De schimmen van burger Sade
Stef Jacobs

D.A.F. de Sade (1740-1814) kwam in de hofkring van Lodewijk xv ter wereld. Van oude adel zijnde, noemde hij zich markies. Zijn veelbesproken seksuele neigingen brachten hem voor onbepaalde duur achter tralies. Door de Revolutie (1789) kwam hij vrij, maar na enige jaren wachtte hem op last van Napoleon het krankzinnigengesticht. In gevangenschap is Sade tot schrijverschap gekomen. Libertijnen maken in zijn wrede romans de dienst uit. Zijn afwijzing van iedere moraal maakt Sade tot de filosoof van de vrijheid, die kunstenaars, schrijvers en filmmakers inspireert. Maar was de rede die hij in 1793 hield ter nagedachtenis van de vermoorde Marat ook zo'n voorbeeld van libertijnse vrijheidszin?

In 1793 schilderde Jacques-Louis David het hiernaast afgebeelde, beroemde schilderij van de vermoorde revolutionair Jean-Paul Marat. Hij dateerde het rechtsonder ‘L'an deux’. Geen revolutie zonder nieuwe jaartelling. Het kistje met daarop de datering staat voor de badkuip waarin Marat het leven liet. David verbeeldde zo diens offer voor de jonge natie.

Niet alleen deze gewilde kunstenaar, maar ook Louis Sade werd gevraagd om Marat te vereeuwigen. Deze Parijse burger kreeg de eervolle opdracht om over de martelaar te oreren dankzij zijn hervormingsijver en ondanks zijn twijfelachtige verleden.

Overigens: dat Marat in een badkuip de dood vond, kwam door zijn huidziekte. Om de jeuk te temperen bracht de politicus, zelf arts, uren in bad door. Daar handelde hij staatszaken af en stond hij bezoekers te woord. Zo had David hem nog de dag voor zijn dood aangetroffen.¹ De schilder liet de stervende een briefje in zijn linker hand vastklemmen: ‘Mijn ongeluk geeft mij recht op uw vriendelijkheid’, met de dagtekening 13 juli 1793. Het was geschreven door een jonge vrouw uit Caen, Charlotte Corday d'Armont, die op deze avond inderdaad toegang tot hem had gekregen. Ze had geveinsd een samenzwering ontdekt te hebben, maar was vastbesloten om Marat te vermoorden. David toont de dolk, de wond en het rood kleurende badwater in een veelzeggende leegte.

De moord was olie op het revolutionaire vuur. Als represaille werden vermeende tegenstanders van het regime systematisch en wreed omgebracht. Corday, die haar rechter voorhield dat ze door Marat om te brengen 100.000 man het leven gered had, ging in het rode hemd van koningsmoordenaars naar het schavot. Terwijl de kar met veroordeelden door de straten van Parijs reed, werd ze uitgejouwd. Maar toen de beulsknecht haar afgehakte hoofd optilde en een klap gaf, eisten de toeschouwers zijn arrestatie.² Corday heeft later eerherstel gekregen. De woorden van Marat, uitgever van L'Ami du Peuple, keerden zich tegen hem. Zo had hij geschreven dat je liever dan te verhongeren het recht kon opeisen om anderen de keel door te snijden en hun ‘trillende vlees te verslinden’.³ Uiteindelijk daagde het inzicht, dat Corday haar land uit de handen van een monster verlost had. Daags na het drama was Marats reputatie echter nog ongeschonden. Het publiek kwam massaal van Marat afscheid memen. Zijn slecht gebalsemde lichaam werd dagenlang opgebaard, de lijklucht leidde tot klachten.

1 D. Noël, David (Vaduz, 1989), p. 44.

2 G. Pappot, De markies de Sade. Een portret uit brieven en documenten (Amsterdam, 1967), p. 161.

3 H. Jallon, Sade: le corps constituant (Parijs, 1997), p. 66, geciteerd in F. du Plessix Gray, At home with the marquis de Sade (New York, 1998), p. 341.

Edelman wordt revolutionair rechter

In 1793 was Sade al vier jaar uit de gevangenis en edelman af. Zijn vrijheid was hem lang ontnomen door zijn schoonmoeder, die bij de koning bestraffing van zijn zedendelicten en godslasteringen had verlangd. Haar dochter was uiteindelijk van Sade gescheiden

[p. 132]

om zich in een klooster terug te trekken. Hun beide zoons waren naar het buitenland gevlucht. Sade, wiens landerijen rond zijn Zuid-Franse kastelen steeds minder opbrachten, was in zijn cel een man van letteren geworden. In zijn wrange pornografie gaf hij lucht aan zijn perversie en obsessies. Niet ten onrechte verwachtte hij er een uitgever te vinden, desnoods in Holland. Een van zijn gevangenissen was de Bastille. Het verhaal wil dat hij daar door de tralies riep, dat de gevangenen vermoord werden - met de bestorming tot gevolg. Op de befaamde 14 juli was hij echter vanwege de dreigende situatie overgeplaatst. Het manuscript van De 120 dagen van Sodom, dat geldt als het eerste Sadeaanse meesterwerk, bleef achter. De twaalf meter lange rol was mogelijk in een dildo verstopt. Sade, ontroostbaar, heeft niet meer meegemaakt dat zijn beschrijving van de hel werd gevonden en uitgegeven.

De schrijver liet zich echter niet ontmoedigen en schreef twee jaar later aan zijn zaakwaarnemer Gaspard-François-Xavier Gaufridy: ‘Ze zijn op het ogenblik een roman van me aan het drukken, maar veel te immoreel om op te sturen aan een zo braaf, vroom en keurig man als u bent. Ik had geld nodig, mijn drukker wilde dat het een goed schunnig boek zou zijn en ik heb er iets van gemaakt waar zelfs de duivel nog voor terug zou schrikken. Het heet Justine, of de tegenspoed der deugdzaamheid. Verbrand het en lees het vooral niet als u het toevallig in handen zou krijgen’.⁴ Justine werd feitelijk pas later, in juni 1791, gedrukt en vond al snel een groeiend aantal lezers.⁵ Sade probeerde in deze roerige tijd ook om zijn toneelstukken opgevoerd te krijgen. De geldzorgen namen toe, vooral toen zijn kasteel La Coste verwoest werd. In wanhoop schreef hij Gaufridy: ‘Wat ik vraag is geld, wat ik wil is geld, wat ik nodig heb is geld’.⁶

Twee jaar later waande hij zich ondanks zijn afkomst veilig, omdat hij immers onder het Ancien Régime een lange straf had uitgezeten. Aan Gaufridy: ‘Mijn rol is nooit twijfelachtig geweest, mijn patriottisme, dat gevestigd is op tien jaren Bastille, kan niet in twijfel worden getrokken, het is, in één woord, zeker dat ik geen aristocratische pretentie meer heb en dat ik tot mijn nek, met hart en ziel, in de Revolutie zit.’⁷ Zo kon het gebeuren, dat Sade tot zijn eigen verbazing opklom tot rechter van de Section des Piques, een wijk in het hart van Parijs. Wat hij vóór had was zijn imposante postuur en zijn geweldige stem, waarmee hij meeslepend kon declameren en zingen.⁸ Vanuit zijn kantoor in de Rue de la Paix bewaakte hij de rust in de wijk. Hij verspreidde zijn pamfletten en petities, waarvan de één overtuigender was dan de ander.⁹ Ook verzon hij nieuwe straatnamen, onderzocht het ziekenhuis na geruchten over pest en hield toezicht op het tehuis voor weesmeisjes.¹⁰ Zo kon het ook gebeuren, dat hij de moeder van zijn gewezen echtgenote in bescherming nam: dezelfde madame De Montreuil die zijn detentie 23 jaar had laten voortduren. Aan Gaufridy: ‘Tijdens mijn voorzitterschap schreef ik de Montreuils in op een lijst van burgers die gespaard moesten worden. Als ik één woord gezegd had, waren ze verloren geweest. Ik zweeg. Dat is de soort wraak die ik verkoos!’¹¹ Op deze grootmoedigheid valt wel wat af te dingen. Zijn gewezen schoonmoeder had hem namelijk kunnen compromitteren door op het verblijf van hun nazaten in vijandige buurlanden te wijzen. Sade toonde zich echter vaker humaan. Toen hem gevraagd werd om over een ‘verschrikking, een onmenselijkheid’ te laten stemmen, weigerde hij, onvermurwbaar.¹² Aan de andere kant: hij zou niet lang rechter zijn geweest, als hij zich geheel aan de zuivering had onttrokken.¹³

4 G. Lely, Vie du marquis de Sade II (Parijs, 1965), 47, geciteerd in Pappot, De markies de Sade, p. 156-157.

5 Pappot, De markies de Sade, p. 156.

6 Pappot, De markies de Sade, p. 156; N. Schaeffer, The marquis de Sade. A life (New York, 2001), p. 407.

7 P. Bourdin, Correspondance inédite du marquis de Sade, de ses proches et de ses familiers (Parijs, 1929), p. 333-334, geciteerd in Pappot, De markies de Sade, p. 164.

8 J.J. Pauvert, Markies de Sade in levenden lijve. Pornograaf en stilist 1783-1814 (Baarn, 1991), p. 193.

9 Pappot, De markies de Sade, p. 150.

10 Schaeffer, The marquis de Sade, p. 428.

11 Sade aan Gaufridy, 3 augustus 1793. P. Bourdin, Correspondance inédite du marquis de Sade, p. 342, geciteerd in Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 340.

12 Sade aan Gaufridy, 3 augustus 1793. P. Bourdin, Correspondance inédite du marquis de Sade, p. 342, geciteerd in M. Lever, Sade. A biography (San Diego enz., 1994), p. 443.

13 J.J. Pauvert, Markies de Sade in levenden lijve, p. 197.

De rede van burger Sade

Op vrijdag 9 oktober 1793 kreeg Sade de grootste eer van zijn leven. Hij mocht een rede houden voor de eerste twee martelaren van de Revolutie: de radicale gedeputeerde Louis Michel Le Peletier de Saint-Fargeau, in januari door een monarchist vermoord, en Marat.

[p. 133]

Het was een van vele bijeenkomsten die dat jaar in het hele land werden gehouden. De twee uur durende processie werd door tienduizenden Parijzenaars bijgewoond. Alle 48 secties waren vertegenwoordigd, evenals de Nationale Conventie. De plechtige optocht was in scène gezet naar een voorbeeld van een eerder door David vormgegeven stoet.¹⁴ Regimenten van kanonniers, drummers en infanteristen marcheerden voorop. Daarop volgden bataljons van jonge vrouwen die twee katafalken bewierrookten, gedragen door burgers in Romeinse kledij. Op de rouwkleden stonden de enorme gipsen bustes van de beide martelaren. Daarna kwam een processie van honderden kinderen die met laurierkransen getooid waren. De sprekers, onder wie Louis Sade, sloten de rij. Een ommegang voerde langs de Place de la République, waar de guillotine stond en waar juist onder luid gejoel een vonnis werd voltrokken.

Toen de optocht de Place des Picques bereikte, besteeg de zwaarlijvige Sade moeizaam het podium en begon zijn ‘Toespraak tot de schimmen van Marat en Le Peletier’.¹⁵ Zijn stentorstem schalde over het plein:

Burgers! Voor waarlijk Republikeinse harten is de duurste plicht dankbaarheid, verschuldigd aan grote mannen. Uit de verbreiding van deze heilige daad komen alle deugden voort die noodzakelijk zijn voor de handhaving en de roem van de Staat.... Marat! Le Peletier!... Zij die u op dit ogenblik plechtig herdenken, hebben niets te vrezen. En de stem van komende eeuwen zal zich voegen bij de lof die de opkomende generatie u heden brengt. Hoogstaande martelaren van de vrijheid, nu al martelaren van vrijheid, al bewaard in de tempel van Herinnering, waar u boven bewonderaars zal zweven, als de goedwillende sterren die hun weg bijlichten...

Sade beschreef Marats toewijding en bracht vervolgens Charlotte Corday ter sprake. Hier klonk een Sadeaans thema door, dat van de verloren onschuld: ‘Angstvallig en liefelijk geslacht, hoe is het mogelijk dat uw tere handen de dolk hebben gegrepen die door de verleiding was gewet...?’ Sade riep kunstenaars op om de moordenares, volgens hem een tweeslachtig wezen, niet langer bekoorlijk af te beelden. Hij eindigde met een visioen:

Die beroemde mannen die wij betreuren ademen opnieuw, ons patriottisme doet hen herrijzen; ik ving een glimp van hen op in ons midden... Ik hoor hen het aanbreken van serene en rustige dagen aankondigen, voortreffelijker dan het antieke Rome ooit kende, wanneer Parijs talenten zal aantrekken, despoten zal afschrikken, de tempel zal zijn van de kunsten, het vaderland van alle vrije mensen.

Sade droeg het offer van de twee helden op aan de vrijheid van het Franse volk. Afschriften van de rede gingen naar alle Parijse secties, de Nationale Conventie en het leger.¹⁶

Hoewel de rede een voetnoot in de geschiedenis bleef, hebben Sades biografen zich er grondig in verdiept. Had hij zich uitgesproken tegen de verloedering van de revolutie, dan zouden zijn dagen geteld zijn geweest, daarover is geen misverstand.¹⁷ Sade hield verstandig de gedachten voor zich, die hij verwoordde in zijn vlugschrift Fransen, de revolutie is moeilijker dan u denkt.¹⁸ Gilbert Lely ziet de rede als zijn slechtste politieke betoog.¹⁹ Ook voor Gemma Pappot is de lofzang ‘ronduit middelmatig en vér beneden het peil van zijn andere werk’.²⁰ Zij kan moeilijk uitmaken of Sade met zijn fanatieke toon alleen maar zijn vaderlandslievendheid wilde bewijzen. Annie le Brun spreekt van een antiek theatrale tekst.²¹ Jean-Jacques Pauvert wil wel aannemen dat op zijn minst Sades vrijheidswens oprecht was.²² Francine Plessix Gray tenslotte vindt de rede walgelijk leeg en zinloos, maar twijfelt er niet aan dat hij heeft genoten van zijn optreden in het straattheater.²³

14 Schaeffer, The marquis de Sade, p. 433.

15 D.A.F. de Sade, Discours prononcé à la fête décernée par la Section des Piques, aux mânes de Marat et de Le Pelletier, par Sade, citoyen de cette section, et membre de la Société populaire (Parijs, 1793). Place des Picques = Place Vendôme.

16 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 342.

17 Pappot, De markies de Sade, p. 16.

18 Pappot, De markies de Sade, p. 166. Elders vertaald als: ‘Fransen! Nog een poging als u werkelijk republikeinen wilt zijn’. D. Thomas, Markies de Sade. De definitieve biografie (Amsterdam, 1995), p. 251.

19 G. Lely, Sade. Etudes sur sa vie et sur son oeuvre (Parijs, 1967), p. 15.

20 Pappot, De markies de Sade, p. 158.

21 Pauvert, Markies de Sade in levenden lijve, p. 193.

22 Pauvert, Markies de Sade in levenden lijve, p. 196.

23 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 342.

[p. 134]

Redenaar in het nauw

Hoe veilig voelde Sade zich, nu de gevangenissen van Parijs overvol raakten? Hij hield zijn status van revolutionair overeind. Op de dag halverwege november dat Davids Dood van Marat in de vergaderzaal van de Nationale Conventie werd opgehangen, hield Sade voor deze volksvertegenwoordigers een toespraak.²⁴ Het rood van zijn sans culotte-muts zal tegen het donkergroene doek hebben afgestoken. De ‘atheïst tot in het fanatische’ ontkende nu Gods bestaan ten overstaan van de natie en noemde Maria ‘de hoer van Galilea’.²⁵ Hij prees de republikeinen, die met de monarchie ook de ‘bloeddorstige’ religie hadden afgeschaft.²⁶ De zaal applaudisseerde luid. In het vuur van zijn betoog lijkt Sade zijn kaarten overspeeld te hebben. De machtige Maximilien Robespierre was juist een cultus van het ‘Opperwezen’ begonnen en liet hem arresteren.²⁷ Ook David ondertekende de officiële aanklacht, waarin Sade van ‘gematigdheid’ beschuldigd werd.²⁸ Een rechter stuurde hem tegelijk met andere verdachten naar de gevangenis Picpus. Op steenworp afstand van Picpus, op de Barrière du Trône aan de rand van Parijs, kreeg de guillotine een nieuwe stek. Toen de zomer kwam, de heetste zomer van de eeuw, bereikte de Terreur haar macabere hoogtepunt en vonden er wekelijks meer dan tweehonderd executies plaats.²⁹ Een verdenking volstond voor een veroordeling. Omwonenden hielden de stank van het bloedbad op de Place de la Révolution niet meer uit.³⁰ De machinerie werd daarom naar de rand van de stad verplaatst, pal voor Picpus. Sade schreef Gaufridy op 19 november 1794:

Mijn nationale hechtenis, met de guillotine onder ogen, heeft me honderd keer meer kwaad gedaan dan alle Bastilles die men zich kan voorstellen. In tien maanden heb ik in vier gevangenissen gezeten; in de eerste heb ik zes weken in de toiletten geslapen; in de tweede acht dagen samen met mensen, die aan een kwaadaardige koorts leden en waarvan er twee vlak naast mij gestorven zijn; in de derde kwam ik midden in de contrarevolutie van Saint-Lazare terecht, een walgelijk vergif waaraan ik met ongelooflijke voorzichtigheid heb weten te ontsnappen; de vierde ten slotte was een paradijs op aarde; een mooi huis, prachtige tuin, uitgelezen gezelschap, aardige vrouwen, tot op het ogenblik dat plotseling de plaats van terechtstelling precies onder onze ramen werd geplaatst en het kerkhof der onthoofden midden in onze tuin. We hebben er, mijn beste vriend, in vijfendertig dagen meer dan achttienhonderd begraven, waarvan een derde uit ons rampzalig huis.

Sade kwam ook zelf op een dodenlijst, omdat hij in contact met vijanden van de republiek zou hebben gestaan.³¹ Door de administratieve chaos was hij echter niet te vinden.³² Deze ervaringen blusten volgens Simone de Beauvoir zijn seksualiteit uit: ‘de guillotine doodde de morbide poëzie van de erotiek’.³³ De wandaden hebben hem zeer aangegrepen. De roman Juliette, die vooral over geld en macht gaat, zou volgens Pappot zonder de Terreur nooit zo'n intens fanatisme gekend hebben.³⁴

Het woord sadisme roept beelden op van wreedheid, folteringen en moord. De naamgever van de seksuele afwijking leefde vier jaar na de Revolutie in een wereld van angst. Buitenlandse mogendheden dreigden Frankrijk binnen te vallen, in de straten van Parijs heerste hysterie. Sades adellijke titel maakte hem verdacht, de anonimiteit van zijn beruchte boeken ging steeds meer verloren. Hij had weinig bestaanszekerheid en had met zijn rede voor Marat met vuur gespeeld. Dat hij zijn gebruikelijke kwinkslagen toen achterwege liet en de menslievendheid van Marat had geprezen toont zijn behoedzaamheid. In besloten kring wees hij de uitwassen van het schrikbewind wel af en kwam hij voor zijn twijfels over de nieuwe orde uit. Hij had het Ancien Régime gehaat om de eigendunk waarmee het straffen oplegde. De willekeur van een despotische koning

24 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 343-344.

25 Schaeffer, The marquis de Sade, p. 437

26 G. Lely ed., Oeuvres complètes du Marquis de Sade (Parijs, 1966-1967), p. 129, geciteerd in Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 344.

27 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 342.

28 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 347.

29 Thomas, Markies de Sade, p. 245.

30 Place de la République.

31 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, noot 37.

32 Plessix Gray, At home with the marquis de Sade, p. 350.

33 S. de Beauvoir, Faut-il brûler Sade? (Parijs, 1955), p. 26.

34 Pappot, De markies de Sade, p. 163.

[p. 135]

was hem duur komen te staan. Dat deze praktijk werd hervat vond hij onvergeeflijk.³⁵ Marat werd van een dader nog geen slachtoffer, alleen omdat Charlotte Corday hem had uitgeschakeld. Maar die observatie hield Sade wijselijk voor zich.

35 Beauvoir, Faut-il brûler Sade?, p. 26.