Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31

[p. 50]

Bij de presentatie van de nieuwe uitgave van Weyermans Talmud¹
Anton Bossers

Het is één van de doelstellingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman om moeilijk bereikbare werken van Jacob Campo Weyerman beschikbaar te maken. Onder meer daartoe is in 1994 de reeks Abdera gestart met de publicatie van het eerste deel: Weyermans Den Laplandsche Tovertrommel (1731) bezorgd door Marco de Niet. In 1997, bij het twintigjarige bestaan van de stichting, verzorgde André Hanou deel drie van de Abdera-reeks: Weyermans De Naakte Waarheyt (1737).² Nu weer tien jaar later verschijnt als deel zes in de reeks: Den Talmud ofte overzeldzaame Joodsche vertellingen (1736)³, door Marja Geesink en mij voorzien van inleiding, commentaar en index. In bijlagen zijn verder de drie vertellingen uit Den Echo des Weerelds en Moses Marcus opgenomen, die in de Talmud in een nieuwe bewerking van Weyerman ook voorkomen. Tenslotte bevat een bijlage de transscriptie van het handschrift van p. 40 uit de originele Talmud, dat zich in het Nationaal Archief bij de processtukken bevindt.⁴

De uitgave is gebaseerd op het exemplaar dat berust in de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Dit is het enige bekende volledige exemplaar. De Koninklijke Bibliotheek heeft, in tegenstelling tot wat de stcn suggereert, alleen aflevering 7, waarschijnlijk de reden waarom nogal eens verondersteld wordt dat het tijdschrift slechts 7 afleveringen heeft gekend (in plaats van acht). Het volledige exemplaar in het bezit van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in de universiteitsbibliotheek Leiden, samengebonden in een convoluut met De Naakte Waarheyt, is sinds 21 juli 1994 zoek.⁵

Ik ga hier vandaag niet de inleiding herhalen of samenvatten. Vorig jaar hebben Marja en ik in De andere achttiende eeuw al een artikel aan de Talmud gewijd.⁶ Dit artikel wordt niet in deze uitgave herhaald. Voortschrijdend inzicht heeft hier en daar tot andere nuances geleid, terwijl wij bovendien menen nu definitief Weyermans bron te hebben vastgesteld.

Gedurende de afgelopen maanden heb ik vanuit deze Weyermankring nog wel eens de veronderstelling gehoord dat de Talmud een satirisch geschrift over het jodendom zou zijn of dat hierin een achttiende-eeuwse visie op het jodendom zou worden geformuleerd. Niets is minder waar. In de Talmud vindt men van dit alles niets. De veronderstelling is niet zo vreemd, wanneer men zich realiseert dat Weyerman bekend staat als satirisch schrijver en dat hij in de secundaire literatuur hardnekkig te boek staat als antisemiet. Dit roept de vraag op: hoe staat Weyerman tegenover het jodendom?

Voor een definitieve beantwoording van deze vraag is het mijns inziens nog te vroeg. Ik denk dat ik een voldoende overzicht heb over wat Weyerman in zijn enorme oeuvre over joden en jodendom te zeggen heeft, maar ik heb nog lang niet alles systematisch gelezen, laat staan geanalyseerd. Er zou nog veel voorstudie moeten worden gedaan. In ons artikel in De andere achttiende eeuw hebben wij verondersteld ‘dat bij Weyerman over het algemeen geen anti-joodse houding geconstateerd kan worden, anders dan passend binnen het algemene kader van zijn tijd’. In het kader van deze bijeenkomst, die in het teken staat van Weyerman en Joods Amsterdam in de 18^e eeuw, lijkt het mij nuttig hier een paar opmerkingen over te maken.

De Talmud is geen anti-joods, laat staan antisemitisch, geschrift. Weyerman heeft de Talmud niet geschreven om een Joodse minderheid een hak te zetten. Weyerman heeft de Talmud geschreven, omdat hij geld nodig had, en omdat hij een aantal leuke verhaaltjes uit het Ma'asseboek paraat had, waarvan hij sommige al eerder gebruikt had. In de tekst laat Weyerman regelmatig blijken - want de lezer moet dat vooral heel goed weten - dat hij al die verhaaltjes en sprookjes maar niets vindt.⁷

1 Presentatie van de nieuwe uitgave tijdens de 30^e expeditievergadering van de Stichting Jacob Campo Weyerman op 15 september 2007 in de Bibliotheek Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

2 Jacob Campo Weyerman, Den Laplanschen tovertrommel (1731). [Met een inleiding door Marco de Niet]. Amsterdam: Stichting Jacob Campo Weyerman, 1994 (Abdera 1); Jacob Campo Weyerman, De naakte waarheyt (1737). Met een inleiding door A.J. Hanou. Amsterdam: Stichting Jacob Campo Weyerman, 1997 (Abdera 3).

3 Jacob Campo Weyerman, Den Talmud ofte overzeldzaame Joodsche vertellingen (1736). Uitgave met inleiding en commentaar door Marja Geesink en Anton Bossers. Leiden, Stichting Jacob Campo Weyerman 2007 (Abdera 6).

4 Nationaal Archief te 's-Gravenhage, Hof van Holland, inv.nr. 5443A (dossier 7, stuk 48).

5 ub Utrecht sign. 000 01206343, KB sign. 326 C 28, UB Leiden sign. 1073 H 10:2.

6 Marja Geesink en Anton Bossers, ‘Weyermans “Talmud”: een vluggertje’. In: De andere achttiende eeuw. Opstellen voor André Hanou. Redactie Cis van Heertum, Ton Jongenelen, Frank van Lamoen. Bijzonder nummer van de Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Nijmegen 2006, 91-99.

7 Dit laat overigens onverlet zijn mogelijke waardering voor de Talmoed in het algemeen. Over het Ma'asseboek, zie noot 6 en de inleiding van de tekstuitgave.

[p. 51]

Hijzelf gelooft ze niet. Die joden zijn raar volk, net als Gasconjers, piëtisten, katholieken en anderen. Deze houding komen we op veel plaatsen in het werk van Weyerman tegen. Het Wonder boeck van de doperse profeet David Joris uit 1542 is onbegrijpelijk, evenals bijvoorbeeld ander werk van doopsgezinden. Een tot een boek uitgegroeide brief van de Amsterdamse doopsgezinde kruidenier Jarig Jelles aan Spinoza, waarin hij zijn geloofopvatting uiteenzet, is in 1684 uitgegeven. Weyerman vindt het fanatieke godsdienstzweverij. Er zijn hiervan vele voorbeelden te vinden.

Weyerman past hierbij in het patroon van zijn tijd. Peter van Rooden (Onderzoekscentrum Godsdienst en Maatschappij van de Universiteit van Amsterdam)⁸ heeft recent in verschillende studies de vraag gesteld of de tolerante houding van de vroeg-zeventiende eeuwse Republiek tegenover de joden, waardoor in Amsterdam een bloeiende gemeenschap kon ontstaan, zo exclusief was als wel wordt gesuggereerd. Of werden de joden wellicht behandeld als andere dissenters, dat wil zeggen als anderen, die niet behoorden tot de officiële publieke godsdienst. Hij constateert dat het opvallend is dat het jodendom ideologisch werd beschouwd als een van de christelijke ketterijen. Het werd dus gelijkgesteld.¹⁰ Ook in de praktijk van alle dag constateert hij deze gelijkstelling, die zich na het allereerste begin van de vestiging van de Portugese joden in ons land al vrij gauw voordeed. Paradoxaal hierbij is dat de aanvankelijke afwijkende behandeling van de joden al spoedig ook voor andere dissenters werd toegepast, waarmee aldus weer gelijke behandeling ontstond. Van Rooden constateert dat gedurende de eerste helft van de zeventiende eeuw alle religies na de voorafgaande breuk met het rooms-katholicisme problemen hadden hun positie binnen de maatschappij te kiezen, waarbij zowel een goede organisatie als politieke steun essentieel waren. De gereformeerden, de calvinisten, hadden dit als eersten door, waarbij binnen deze kring veel conflicten ontstonden. Het duurde twee generaties totdat zij officieel gevestigd waren en beschouwd werden als de officiële publieke kerk: dit was pas zo in de late zeventiende eeuw. Andere religies werden hiërarchisch lager beschouwd met duidelijke bepaling van wat maatschappelijk wel en niet toegestaan was. Voor christelijke dissenters, dus ook joden, ontstonden problemen als deze hiërarchie doorbroken werd.

Deze situatie was dus gestabiliseerd in de periode dat Weyerman ter wereld kwam en heeft geduurd tot 1795, toen hier voorgoed een einde aan kwam.

Het is opvallend dat - althans voor zover ik weet - Weyerman zich niet keert tegen de officiële publieke kerk. Hij kiest de kant van de officiële publieke kerk, terwijl het niet duidelijk is of hij van deze kerk überhaupt zelf lid is. Hij beschrijft en bespot alle dissenter-varianten die men in zijn tijd in de Republiek kon tegen komen. Alle marginalia krijgen het van hem te horen! Daar spreekt men wartaal, die zijn gek, daar kun je om lachen, daarover leest het publiek graag grappen, zo laat de broodschrijver blijken.

Wat de joden betreft, denk ik dat bij Weyerman drie typen teksten te onderscheiden zijn:

1	Onschuldige, niet tegen de joden gerichte teksten, die Weyerman zonder bijbedoelingen presenteert, omdat hij ze aardig vindt. Hieronder vallen De Wandelende Jood, een tekst die overigens sterk anti-Gaskonjers, anti-Fransen is, en de Talmud.
2	Teksten die weliswaar anti-joods zijn, maar niet gericht zijn tegen alle joden. Dit is bijvoorbeeld De Adelaar (1735), waarin Weyerman zich fel uitlaat over de asjkenazische joden, maar deze in tegenstelling brengt tot de gewaardeerde sefardische joden.
3	Anti-joodse teksten die vanuit het heden bekeken ‘antisemitisch’ genoemd kunnen worden. Dit is eigenlijk alleen het geschrift van de afvallige Jood Moses Marcus (1726; overigens niet 1727 zoals in alle catalogi en vele Weyerman-publicaties ten onrechte staat). Deze tekst is echter niet van Weyerman, maar is een vertaling die de bron vrij precies volgt. Dit geldt ook voor de invoegsels van Weyerman zelf die hij ontleend heeft aan Christoph Helwig's Jüdischer Historiën, Oder Thalmuhdischer, Rabbinischer, wunderbarlicher Legenden uit 1617.^11 Deel een is een tamelijk waardevrije verzameling verhalen, waarin Helwig zijn christelijke medebroeders wil laten zien dat Joden in ongeloofwaardige verhalen geloven. Deel twee, waar hij aan de verhalen vaak tendentieuze Notae toevoegde, was bedoeld om de ‘leugens’ van de joden aan de kaak te stellen en om de joden ervan te overtuigen dat zij zich maar beter konden bekeren tot het christendom. Antisemitische teksten

8 Zie: http://www.xs4all.nl/~pvrooden/, met name zijn daar vindbare artikel ‘The Jews and Religious Toleration in the Dutch Republic’. In: Ronnie Po-chia Hsia, Henk van Nierop (eds). Calvinism and Religious Toleration in the Dutch Golden Age. Cambridge 2001, 132-147.

10 Deze opvatting van gelijkstelling tussen christendom en jodendom hoort overigens thuis binnen een christelijke optiek. Voltaire wees er reeds op dat het jodendom een andere Messias kent dan het christendom: één die ‘zal bewerkstelligen dat de joden gaan heersen over de christenen; en wij hopen dat de Messias ooit de joden en de christenen met elkaar zal verenigen’ (Voltaire. Fransman in Londen. Brieven uit Engeland. Vertaald en van een nawoord voorzien door Jeanne Holierhoek. Amsterdam 2004, p. 148).

11 http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2006/2940

[p. 52]

in Moses Marcus vertaalt Weyerman bijna letterlijk ofwel van Moses Marcus ofwel van Helwig. Weyerman is hier als vertaler natuurlijk wel mede de boodschapper. Maar ook voor dit geschrift geldt dat het zich niet onderscheidt van bijvoorbeeld zijn anti-katholicisme.

Met Helwig zijn we weer terug bij de feestelijke gebeurtenis van vandaag: de presentatie van de heruitgave van de Talmud. De twee delen van Helwig zijn namelijk onomstotelijk Weyermans bron.