Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 31

[p. 53]

Kinderen Davids bij Weyerman
Van ‘Hebreeuwsche onkruiden’ naar ‘vyfde weezentheit’^*
André Hanou

Fokke Simonszoon eerst even. Deze schrijver droomt over Nederland, in Het toekomend jaar 3000, eene mijmering (1792). Ons land is in Fokkes visie dan eindelijk verlicht. Het is dus bevrijd van de behoefte aan weelde en luxe. In Amsterdam staan daarom nog slechts boerenwoningen. Alleen de handel in boeken bloeit nog. Een gids brengt Fokke zo'n boekwinkel binnen. De verkoper heeft ‘eene bonte muts op het hoofd, en eenen langen baard en zwarten mantel, [en gelijkt] zeer veel naar een Joodschen Rabbi’.

Blijkbaar acht Fokke het aannemelijk, in 1792, dat (asjkenazische) joden zich in 3000 nog steeds verlustigen in de vreugden van het handeldrijven. Het is, zo te lezen, een raar en onverbeterlijk volkje. Dat schrijft Fokke op een moment waarop een Amsterdammer als Hartog de Lemon zich warm loopt om straks, in het nieuwe ‘parlement’ van 1795, te strijden voor wetten waarbij het joodse volksdeel gelijkberechtigd wordt.

Nu kan men zich druk gaan maken over de vraag of Fokke zich hier schuldig maakt aan vervelende zaken. Is Fokke een antisemiet?

Ik denk dat deze vraag bij achttiende-eeuwse auteurs vaak te snel aan de orde komt. Het kan in omgekeerde richting leiden tot dolle sympathie voor bijvoorbeeld het politiek-correcte standpunt van Wolff en Deken, wegens hun ‘Aan de Joden’ uit 1798,¹ waarin Mozes en Mendelssohn, vrolijk vlagzwaaiend, Lodewijk xvi en het Nederlands federalisme vertreden; of voor het bekende, nogal larmoyante en protestants-patriarchaal neerbuigende gedicht door Staring, uit 1820, waarin deze een bezoeker vol medelijden het hutje van de kinderen Abrahams laat betreden.

Het is niet wenselijk achttiende-eeuwse teksten te beoordelen op grond van 19e- of 20e-eeuwse criteria wanneer die uitgaan van opvattingen over ‘ras’. Die criteria zouden in de lange achttiende eeuw door niemand begrepen zijn. Men moet daarom niet te pas en te onpas overal het etiket ‘antisemitisme’ gebruiken indien bij een auteur slechts - dat is volgens onze huidige maatstaven al verkeerd genoeg - sprake is van minachting voor een sociale klasse, of voor een groep beschouwd als minder nuttig of waardevol. Van die minachting mogen vaak ook andere sociale groepen genieten.

Maar soms is het wel degelijk mogelijk te spreken van principiële discriminatie: namelijk wanneer die gebaseerd is op religieuze gronden. Neem een geval als Kinkers toneelstuk uit 1801. Daarin laat de schrijver Perzische, joodse, en christelijke priesters optreden als vertegenwoordigers van de eeuwige waarheid. Kinker werd wegens christelijke agitatie gedwongen zijn christelijke priester van het toneel te verwijderen omdat er volgens de autoriteiten een afgrond grensde tussen de unieke christelijke waarheid en andere waarheden. Daarmee kreeg bijvoorbeeld de joodse godsdienst van stads- en staatswege het etiket opgedrukt een tweedehands godsdienst te zijn. We hebben hier te maken met principiële christelijke intolerantie en discriminatie. In 1801 kon men echt beter weten.

Nu ijlings verder over Weyerman en de kinderen Davids. Mijn opmerkingen kunnen bij verdere studie onvolledig of onjuist blijken. Ik heb slechts fragmenten-Weyerman bekeken.

Ten eerste is van belang dat Weyerman Hebreeuws kent. Althans, hij heeft daar les in gehad van ds. Sandvoort, tijdens zijn privé-opvoeding in 't Woud. Dat zegt Weyerman in zijn autobiografie.² Ik heb er geen mening over of hij, toen of later, werkelijk Hebreeuwse teksten kon lezen.

Ten tweede Weyermans opvattingen over de Joden, voorzover Weyerman historische teksten gebruikt.

Eerst maar wat ik nu even ‘het Oude Testament’ zal noemen. Het verbaast niet dat Weyerman het Oude Testament zeer goed kent. Zoals elke auteur lardeert hij zijn geschriften met plaatsen en figuren daaruit. Hij gebruikt bij voorkeur de wijsheidsboeken. Ik heb de indruk dat hij nauwelijks geïnteresseerd is in de joodse leer of geschiedenis. Het Oude Testament is voor hem bruikbaar als

* Opmerkingen bij de presentatie van de nieuwe uitgave van Den Talmud tijdens de 30e expeditievergadering van de Stichting Jacob Campo Weyerman op 15 september 2007 in de Bibliotheek Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

1 In: Gedichten en liedjens voor het vaderland [...]. Den Haage 1798, p. 133-144. De tekst is op internet te vinden (blog ‘Herkauwer’ 20-22 augustus 2007).

2 Levens-Beschryvingen der Konst-Schilders iv (1769) p. 411: ‘onderwees hem die geleerde Man in de Hebreeuwsche en in de Grieksche taal’.

[p. 54]

stoffering van het eigen werk; als bron voor beelden. Het is geen bron voor historische of religieuze stellingname.³

Ik geef enkele voorbeelden. In Amsterdam laat hij de populaire dokter Bombastus over de grachten van ziekbed naar ziekbed rossen, ‘als een Jehu’.⁴ Hij verwijst dus naar een oudtestamentische generaal, befaamd om zijn halsbrekende en paardonvriendelijke race-gewoonte. Jehu komt vaak voor bij Weyerman. En natuurlijk blijkt Weyermans aandacht er vooral door getrokken dat Judith Holofernes betovert voor zij hem om het leven brengt.⁵

Wat latere teksten betreft: ik vind vooralsnog bij hem geen expliciete melding van de bekende joodse historicus Flavius Josephus. Hij heeft hem wel gelezen.⁶ Mozes Maimon noemt hij hier en daar waarderend, in verband met de Talmud. Er valt wellicht hier nog van alles te vinden.

Het gebruik van de Misjna en Gemara, de Talmud dus, bij Weyerman, wordt geëvalueerd door Bossers en Geesink in hun heruitgave van Weyermans blad Den Talmud, en in hun recente artikel over Weyermans kennis van Talmudverhalen.⁷ Verderop volgen nog enkele opmerkingen mijnerzijds over de manier waarop Weyerman naar dit soort joodse verhalen kijkt als literatuur, als genre.

Ten derde: Weyerman over de kinderen Davids, in diens eigen tijd. Ik heb de indruk dat het bij hem, zoals gebruikelijk in de 18e-eeuwse literatuur, vooral gaat over asjkenazische joden. De Portugese joden geven bij hem en anderen zelden aanleiding tot commentaar.⁸ Dat betekent uiteraard dat vooral het afwijkende beschreven wordt: voedsel, kleding, luidruchtigheid, bezigheden, handel natuurlijk. De charmes van jodinnetjes blijven bij Campo natuurlijk niet onvermeld. Een voorbeeld van de wijze waarop Weyerman kijkt, vindt men in zijn beschrijving van het joodse toneel in de Jodenhouttuinen in Amsterdam, in 1726.⁹ Hij is hier en elders vaak een unieke bron voor het contemporaine joodse leven. Een citaat:

De Tonneels Gordeyn opgeheyst zynde zag men den Koning Lypje den Mutsemaaker te voorschyn kruypen, omcirkelt met zyn Agurkjes Graaven, benevens de Princes Porcia, welke Persoonagie verbeelt wiert door den Paruykmaaker Nabaro, gedoopt het Halfslag, als die in de Weerelt gescharrelt was, door het onderling Congres van een Hoogduytsche Moeder, en een Portugiesche Vader. De Vorst Lypje was zeer heerlyk gedost in de gegalonneerde Vacht van den gestranguleerde Baron van Sch***, die in het afspringen van de Ladder vergat om zyn Kleed mee te neemen, en hy dee zyn Inleyding met de navolgende, door den Schoolmeester Moddel, overgehaalde Vaersen.
Nu zeet man eyndlig, was den Himmel has beslossen,
Nag zo viel Jaren krieg; ond zo viel Bloed vergossen:
Ond d'Armen Onertaan to jammerlig geplagt.
Na die derde Regel verfriste de Vorst zyn Long met zo een Hebreeuwsch gebrom, gelyk als een Bremerbier Tor zyn Adem schept onder het aansteeken van zyn eerste Pyp; en dat gedaan hebbende liep hy zyn eerste Loopbaan van de volgende twaalf Regels ten eynde, waar op Looser Kladder 's Konings Neef zyn Rol begon af te spaanen in dit onderstaende Vers;
De Furst dy volg zayn Wil, mir luystren mit Ferlanken.
Toen gilde Porcia, wiens Neus zo hoog gekleurt was als het Staal van een Scharlakenverwer;
Ond wachten fredig zain Gebotten slag te' ontfanken.

En nog veel meer fraais. Ik meende mij een passage te herinneren bij Weyerman waarin hij een joodse mee-varende, in een trekschuit, in bescherming neemt tegen beledigende opmerkingen; maar ik kon die passage niet terugvinden.

Verder hebben we dat zogeheten ‘Traktaat tegen het jodendom’, Weyermans bewerking van de bekeringsgeschiedenis van Moses Marcus.¹⁰ Het is vergelijkbaar met Weyermans boek over die rare Syberg. Het is bedoeld als een leuk verhaal over een geruchtmakende persoon die zich voortdurend herbekeert. Een soort joodse Ripperda dus. Kassa! Het is zinloos dit soort werken te duiden als principiële stellingname tegen een religie, tegen de alchimie of tegen wat dan ook. Terecht zegt Buijnsters, naar aanleiding van Moses Marcus, dat het bij Weyermans aanvallen op de Joodse clerus en op de Talmud eigenlijk altijd gaat om ‘algemene kritiek op wat voor hem slechts een belediging van het gezond verstand inhield’ en dat vele Verlichters dat met hem gemeen hadden.¹¹

3 Hoe kijkt Weyerman? Een passage uit zijn Laplandschen Tovertrommel (1731), p. 18: ‘De twee tytels van Maakers en Waarzeggers verheerlyken inzonderheyt een Poeet: ook is het al een wakker man die een onderscheyd weet te maken tusschen de Profeeten en de Poeeten van Israel. Wat toch is het Klaaglied van Jeremias, als een soort van Saphische treurzang? Davids psalmen zyn niet alleenlyk gedichten, maar te gelyk gezangen, en verrukkingen van een vlammenden geest. De Jooden hadden geen twee zulke Koningen op hunne gantsche naamrol, als Salomon en zyn vader, beyde Poeeten.’

4 Jacob Campo Weyerman, Het vermakelyk Wagenpraatje, ed. Gerardine Maréchal. Muiderberg 1985, p. 78.

5 Jacob Campo Weyerman, Den vrolyke Tuchtheer (1729), p. 88.

6 Jacob Campo Weyerman, Den Talmud ofte overzeldzaame Joodsche vertellingen [...], ed. Marja Geesink en Anton Bossers. Leiden 2007, p. 74.

7 Marja Geesink en Anton Bossers, ‘Weyermans Talmud: een vluggertje’. In: Cis van Heertum, Ton Jongenelen, Frank van Lamoen (red.), De andere achttiende eeuw [...]. Nijmegen 2006, p. 92-99. Aldaar, p. 97: ‘In Weyermans geschriften zijn de opmerkingen betreffende Joden niet aanwijsbaar antisemitisch’.

8 Tenzij het gaat om criminelen. Zie bijvoorbeeld de opmerking over de naar Vianen gevluchte Moses Perera: Geconfineert voor altoos [...]. Leiden 1997, p. 102. In het algemeen is het boeiend te zien hoe men daarnaast, reeds in De Gouden Eeuw, tegen hier verblijvende moslims aankeek, en welke rechten deze bezaten: Benjamin G. Kaplan, Muslims in the Dutch Golden Age. Representations and realities of religious toleration. Amsterdam 2006.

9 ‘De Beschryving van de Schouwburg der Smoussen’. In: Echo des Weerelds, 25 maart 1726, p. 177-184.

10 De Voornaamste beweegredenen en omstandigheden Die Aanleiding hebben gegeeven aan Moses Marcus Tot het verlaaten van den Joodschen, en tot het aanneemen van den Kristelyken Godsdienst [...] Door hem zelven opgestelt in de Engelsche en overgezet door Jakob Campo Weyerman In de Nederduytsche Taal. Amsterdam [1726]

11 P.J. Buijnsters, ‘Jacob Campo Weyerman's “Traktaat tegen het Jodendom”’. In: Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde 96 (1980) p. 55-56. - Vgl. een opmerking door Weyerman in 1721 gemaakt in zijn Rotterdamse Hermes, p. 306: ‘om ons volmaakt aan alle Natien, zelfs tot de Joden toe, te egaliseren, loopen wy, gelyk wanhopende Sauls met Duivelbanders en Waarzeggers Raatplegen.’

[p. 55]

Wanneer Weyerman zich wat denigrerend over joden uitlaat, neemt hij naar mijn gevoel eenzelfde positie in als al die hedendaagse auteurs die zich af en toe, vrij nodeloos, uitlaten over de inwoners van Staphorst. Het is anachronistisch dit te zien als een vorm van antisemitisme. Weyerman is er de man niet naar een werkelijke theorie te ontwikkelen over de joodse positie, qua religie, politiek, ‘volk’. Op vergelijkbare wijze gaat het bij zijn katholieken eigenlijk altijd over de domme clerus, over bijgeloof en onzin; nauwelijks over de leer, hoewel hij zoals elke Nederlander zich zeer bewust is van de dreiging van het pausdom, ook als politieke kracht.

Toch zijn er enkele plaatsen waarin Weyerman er een gedachtengang op na lijkt te houden die reden geeft te denken aan antisemitisme. Zo vind ik in zijn Historie des Pausdoms (1725-28)¹² een verhaal over een Brabantse jood uit 1369. Dat verhaal laat Weyerman voorafgaan door de opmerking dat

het Hartogdom van Brabant [toen] zo vol Jooden [was], als het Noorder Quartier vruchtbaar is in muggen en in waterwilgen, welke knaapen toen zo wel als nu vagabonden en cynsbaare bedriegers waaren, achtervolgens de vervloeking tegens hun uytgesprooken, en by den Koninglyken Profeet voorzegt in zyn Psalmen; Laatze smelten als water, laatze heenen dryven.

Deze opmerking heeft een nogal algemeen en principieel karakter, in sociaal en religieus opzicht. Een vergissing van Weyerman? Iets verder spreekt hij over het recht op gewetensvrijheid voor protestanten. Zonder dat daartoe enige aanleiding is, meldt hij dan plotseling:

Indien wy het Gewisse plaats geeven aan den eenen kant, dan moeten wy door dezelve regelen der gerechtigheyt het ook toestaan aan den anderen kant. Dan worden de Turken en de Jooden daarmee zo wel gebooren, als de aldergrootste beleyders van het Kristendom.¹³

Met andere woorden, joden en islamieten hebben evenzeer als christenen het recht op een eigen geloofsovertuiging.

Als vierde punt tenslotte nog iets over Weyermans beoordeling van joodse wijsheden, vooral aan de hand van zijn Talmud-uittreksels en bewerkingen, te vinden in de heruitgave van het blad Den Talmud.

Weyerman spreekt van ‘vertellingen’. Wat zegt hij eigenlijk zelf over die joodse vertellingen als genre, en over hun waarde? Aan dat probleem besteedt hij een groot deel van het eerste nummer van zijn Talmud. Hij begint (p. 1), met te verklaren dat hij het vooroordeel over Talmudhistories wil wegnemen en een schets wil geven van dat onbekent Zuytlant dat de Talmud is. Dat etiket, Zuidland, belooft natuurlijk iets positiefs. Het Zuidland is in de fictie van die tijd immers een probate locatie om een alternatieve samenleving te schetsen waarin de eigen maatschappij een spiegel wordt voorgehouden. Er zijn daar vreemde, maar waardevolle zaken te vinden.

Vervolgens geeft Weyerman een schets van de ontwikkeling van de Talmud, en een waardering van de bestanddelen daarvan. De Misjna krijgt bij Campo ongebruikelijk grote lof:

De Misna is [...] een achtste wereldwonder, zo volmaakt in zyn soort als Vrankryks Versailles, of als Spanjes Eskuriaal. (p. 3)

De Gemara echter, de vertellende verklaringen bij de Mishna, lijkt hij vooreerst nogal negatief te beoordelen. De schrijfstijl is plomp en onbehouwen (p. 3), en de inhoud is vergelijkbaar met David Joris wonderboek en de ongezifte inhoud van de Legenda aurea (p. 3). De Gemara heeft veel onrijps; het is vergelijkbaar met de

Kleopatras, Amadissen van Gaulen, Kassandras, Tragedische Historien, en diergelyke uylskuikens orakelen (p. 4)

De editeurs duiden die opmerking in hun inleiding als negatief. ‘Het moet wel duidelijk zijn dat Weyerman het maar sprookjes vindt’.¹⁴ Ze hebben tot op zekere hoogte gelijk. Hier en elders laat Weyerman zich laatdunkend uit over die Amadisromans en de rest. Maar hij heeft zoals zo vaak zijn

12 Dl. iii [b], p. 65.

13 Idem, p. 98.

14 P. 11.

[p. 56]

beeld trefzeker gekozen; want kan er niet een uil groeien uit zulke onrijpe uilskuikens? Bij de juiste opvoeding, bij de juiste behandelwijze? Hij zegt dan ook wat verder dat de bewerker (de Uitbreider, p. 7) moet selecteren uit dit alles:

De Historische vertellingen van den Talmud zal hy Voordisschen op een Vrolyke, en Zeedekundige wyze, en dezelve doorvlegten, daar het pas geeft, met Vaarzen, Aantekeningen, en Historien van gelyke Waarde (p. 7).

Al met al betekent dit dat Weyerman aangeeft dat er waarde te vinden is in de Talmud.

Een nog belangrijker opmerking vindt men enige nummers later. Dan komt Weyerman nog een keer terug op de Talmud als bron van wijsheid. Hij heeft op dat moment bezoek gekregen van een kluizenaar, een ‘Stoïsch spook’ (p. 39). Die kluizenaar wil alleen maar lezen over de meest essentiële waarheid. Weyerman is het daar niet mee eens. Een goede kok, vindt hij, dient de hongerige niet slechts een onverteerbare soep van brandnetels op - al zou zo'n soep misschien alles bevatten wat de mens behoeft. Een kok wéét dat mensen meer van die soep naar binnen krijgen, indien de maaltijd ook andere ingrediënten bevat.

Daarom worden op die wijze

de Talmudische Vertellingen by my behandelt. Dat soort van de Gedenkschriften der Rabynsche Heiligen, geschoeit op den leest der Roomsche Legenden, beschryve ik in een styl, te gelyk vrolyk en nut. Ik zeg vrolyk, ten opzigte der Vertellingen zelve, by my met [e]en luchthartige styl gepent, en door aangenaame omschryvingen opgeheldert. Dat is een, en ten tweede, weet ik uit die Hebreeuwsche onkruiden een vyfde weezentheit te trekken, genaamt een zuivere ende onvervalschte Zeedeles, een bron by ons noit uitgeput, en aan veelen een onbekenden weg [...].

Op diezelfde wijze vervaardigden hun literaire schotels: Horatius, Boccalini, Cervantes, Dante, Schuppius, Doedijns en de schrijver van de Historie des Pausdoms. Weyerman zelf dus.

De kluizenaar heeft geen weerwoord wanneer hij hoort over deze masterclasses in zedelijkheid, door meesterkoks. Hij vertrekt om verder te broeden boven zijn wortelmaaltijd. Het is duidelijk. Een waarheidsbouillon kan ook getrokken worden uit, of met behulp van ‘Hebreeuwsche onkruiden’. Het uilskuiken leeft op en wordt gezel van Minerva. Ook onder bonte mutsen is het begin van heldere en goede gedachten te vinden.¹⁵

Misschien hoort hij wel degelijk bij de Verlichting, Weyerman.

15 Overigens: Weyerman is dol op sprookjes, gezien zijn vele verwijzingen naar fabels als die van Lokman, en anderen. En in de laatste aflevering hij stemt hij erin toe op te houden met Joodse ‘vertellingen’ en een nieuw tijdschrift te beginnen waarin plaats is voor de ‘vertellingen’ van De la Fontaine. Diens vertellingen zijn door Weyerman vaak vertaald, en diens fabels zijn mijns inziens gelijk te stellen met ‘sprookjes’.