Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 30

[p. 146]

Het tijdschrift Het schouwburg der hartstogten van Jacob Campo Weyerman
Jan Bruggeman

In de Leydse courant van woensdag 10 december 1738 staat, dat er vanaf die dag een nieuw weekblad te koop is met de titel: Het schouwburg der hartstogten.^1. De naam van de auteur wordt in de advertentie bewust of onbewust weggelaten en waarschijnlijk heeft geen enkele krantenlezer uit die tijd dit nieuwe tijdschrift in verband gebracht met Jacob Campo Weyerman. Weyerman, die op dat moment in Vianen woont, zal een goede week later de turbulentste dag uit zijn leven meemaken. Op 18 december wordt hij in zijn woonplaats gearresteerd en enkele dagen later, op 24 december 1738, wordt hij overgebracht naar Den Haag en opgesloten in wat wij nu de Gevangenpoort noemen. Op 30 december wordt Weyerman voor de eerste maal verhoord. De arrestatie betekent een keerpunt in het leven van de schrijver, want hierna zal hij nooit meer een vrij man zijn.

Van het tijdschrift dat op 10 december uitkomt, zijn in de rest van de maand vier afleveringen verschenen: op 10, 17, 24 en 31 december. Dit wordt bevestigd door een advertentie die op 7 januari 1739 in de krant staat.^2. Op die dag zou het vijfde nummer uitkomen, maar dat gebeurde niet. Wel verschijnt er een advertentie van de boekverkoper Pieter Aldewerelt, waarin hij nogmaals het uitkomen van het tijdschrift meedeelt. Nu staat in de advertentie wèl de naam van de auteur vermeld. De vier reeds verschenen afleveringen zijn te koop voor twee stuivers per stuk of tezamen ingenaaid voor acht stuivers.

De advertentie laat zich op verschillende manieren interpreteren. Aan de ene kant vermoed ik dat Pieter Aldewerelt, die ongetwijfeld vernomen heeft dat Weyerman is gearresteerd en naar Den Haag is getransporteerd, de aandacht wil vestigen op een publicatie van Weyerman nu diens naam op ieders lippen ligt. Aan de andere kant heeft de boekverkoper zich waarschijnlijk afgevraagd hoelang deze zaak zal gaan duren. Weyerman heeft, naar ik aanneem, begin december de kopij van vier afleveringen naar Pieter Aldewerelt gestuurd, maar nu ziet hij geen kans meer nieuwe kopij te leveren en het verschijnen van het tijdschrift stagneert. Als Weyerman binnen een week weer op straat staat, is er niets aan de hand en kan hij de draad weer gewoon oppakken, maar wat als dit niet het geval is en hij voor langere tijd opgesloten zit. Dan blijft Aldewerelt zitten met een partij onverkoopbare afleveringen van een tijdschrift dat een vroege dood is gestorven. Vandaar dat de boekverkoper de vier afleveringen ook tezamen ingenaaid aanbiedt.

Als Pieter Aldewerelt in augustus 1739 een nieuw werk op de markt brengt, lezen we in de advertentie daarvoor dat ook de vier afleveringen van het tijdschrift nog altijd te koop zijn. Aldewerelt noemt Het schouwburg der hartstogten overigens geen tijdschrift meer, maar ‘de laatste Schriften die de voorn. Weyerman voor zyn Gevangenis geschreeven heeft.’^3.

1. Leydse courant, 10 december 1738. Te Amsterdam by Pieter Aldewerelt, Boekverkoper in de Wolvestraat, is te bekomen, en by de voornaamste Boekverkopers in de Nederlandse Steeden: Een Weekelyks Schrift, getytelt het SCHOUWBURG der HARTSTOGTEN; dat Schrift vervat allerhande Treur-eindende en Vrolyke Geschiedenissen, geestryke Antwoorden, zeldsaame Gedagten, en voor al een Schat van keurlyke Zedelessen, in Onrym en Rym: de Prys is 2 St.

2. Leydse courant, 7 januari 1739. Te Amsterdam by Pieter Aldewerelt, Boekverkoper in de Wolvestraat, is gedrukt een weeklyks Papier, getyteld: Het Schouwburg der Hertstogten; Dat Schrift vervat allerhande Treur-eindende en vrolyke Geschiedenissen, geestige Antwoorden, zeldsame Gedagten, en voor al een Schat van keurlyke Zeedelessen, in Rym en Onrym, door Jacob Campo Weyerman; Hier van zyn reets vier Bladen van No. 1. tot 4. afgedrukt, en ingenaait a agt Stuyvers, en ieder Blad a twee Stuyvers te bekomen.

3. Leydse courant, 3 augustus 1739. Te Amsterdam by Pieter Aldeweerelt, Boekverkoper op de Keyzersgragt op de hoek van de Wolvestraat, is gedrukt en te bekomen: Dr. THEOD. VAN ZELST, byzondere Genezinge van de PODAGRA- en COLYK-PYNEN &c., opgedragen aan het Collegium Medicinalum van Amsterdam: de Prys is 14 Stuyvers. En zyn mede te bekomen te Saardam by Ketel, Hoorn Duyn, Alkmaar van Beyeren, Haarlem van Lee, Leyden Brullaart, Delft Beman, 's Hage van Zanten, Rotterdam Kentling, Utrecht Eveld, Dord Walpot, en Middelburg Meerkamp. By gem. P. Aldeweerelt is noch gedrukt en te bekomen: Het Schouburg der Hertstogten, door JACOB CAMPO WEYERMAN: de Prys is agt Stuyvers. NB. Dit zyn de laatste Schriften die de voorn. Weyerman voor zyn Gevangenis geschreeven heeft.

Bewerking van oude kopij

Als we de advertenties in de krant mogen geloven, zijn er in de maand december 1738 vier afleveringen verschenen van het tijdschrift Het schouwburg der hartstogten. Vier afleveringen van wat misschien wel een hele jaargang had moeten worden.

[p. 147]

Aangezien de vier afleveringen tot op heden niet zijn teruggevonden, is er eigenlijk niets over de inhoud ervan te vertellen. Toch waag ik me aan een voorzichtige speculatie. De titel van het tijdschrift doet heel sterk denken aan de titel van een werk dat Weyerman in 1730 aankondigde, maar dat nooit is verschenen: De ontleedkunde der hartstogten. Dit werk zou deel uitmaken van een vierdelig compilatiewerk, waarin verschillende titels zouden worden opgenomen. Voor deze uitgave verschenen enkele advertenties in de krant. In het eigen tijdschrift Den vrolyke tuchtheer besteedde Weyerman een hele aflevering aan deze nieuwe uitgave. Hierin zouden worden opgenomen een vertaling van de vertellingen van Jean de la Fontaine, de gedichten van Anacreon en Sappho, het toneelstuk Amphitryon of de twee Sosias van Plautus, De kronyk der paruiken, De ontleedkunde der hartstogten en een biografie van Weyerman. Afgezien van het laatste onderdeel, zijn de andere werken veelal vertalingen. Alleen voor De ontleedkunde der hartstogten is dit nog niet vastgesteld. In de aflevering van Den vrolyke tuchtheer zijn twee kleine fragmenten van dit werk opgenomen. Het eerste draagt de titel Blooheyt of lafhartigheyt, en het tweede heet De deugd en de wysheyt. De teksten doen vertaald aan; ze missen het vertrouwde taalgebruik en de uitgebreide als-vergelijkingen, die zo kenmerkend zijn voor Weyerman. Verder staan er nergens verwijzingen in naar bekende tijdgenoten, zoals Hermanus van den Burg, Pieter Poeraat, de Baron van Syberg of andere slachtoffers van Weyermans pen. De teksten zijn korte bespiegelingen van de in de titel genoemde onderwerpen. Door een toevallige ontdekking heb ik de bron van deze teksten gevonden. Tijdens zijn gevangenschap vraagt Weyerman in een brief aan zijn zoon of hij hem twee boeken wil opsturen: Les vanités du monde en Resolves: divine, moral and political van Owen Felltham uit 1623.

Dit laatste werk is dankzij het ECCO-project op internet in te zien. Inmiddels is ook een latere druk op internet beschikbaar.^4. In de inhoudsopgave zag ik verscheidene hoofdstuktitels met onderwerpen die ook door Weyerman worden aangesneden. Zo ontdekte ik dat het hoofdstuk Resolves of Memory de tekst bevat van de eerste pagina's van de Redenvoering over het geheugen, een werk dat Weyerman tijdens zijn gevangenschap publiceerde.^5.

Ook de twee fragmenten uit De ontleedkunde der hartstogten, die in Den vrolyken tuchtheer zijn opgenomen, zijn terug te vinden in het Engelse werk.^6. En hoewel het bewijs flinterdun is en gebaseerd op slechts twee kleine fragmenten durf ik toch te veronderstellen dat De ontleedkunde der hartstogten uit 1730 een vertaling/bewerking is geweest van de Resolves. Omdat het intekenproject uit 1730 niet is doorgegaan, heeft Weyerman de kopij later gebruikt in andere werken. Zo vinden we enkele fragmenten uit De kronyk der paruyken terug in Den kluyzenaar in een vrolyk humeur [1733] en in Laurens Arminius (1738). Ook de afleveringen over het bijgeloof, die opgenomen zijn in het tijdschrift De naakte waarheyt (1737) gaan voor een gedeelte terug op het hoofdstuk Superstition in het werk van Owen Felltham.^7.

Het werk van Owen Felltham telt 672 pagina's (editie 1709) en hoewel Weyerman na 1730 hier en daar iets van de kopij van De ontleedkunde der hartstogten voor andere werken heeft gebruikt, vermoed ik dat Weyerman de kopij van dit werk eind 1738 aan het omwerken is tot tijdschriftafleveringen voor Het schouwburg der hartstogten. Van dit tijdschrift zijn door de omstandigheden slechts vier afleveringen verschenen en daarom is het niet vreemd dat ook na zijn veroordeling in juli 1739 de Resolves telkens als bron opduikt in het werk dat Weyerman in de gevangenis schrijft. De eerder genoemde Redenvoering over het geheugen is hier een voorbeeld van, maar ook het fragment over de ijdelheid in Eenige letterlievende, zeedekundige, historische en stichtelyke betrachtingen [1742] vinden we terug bij Owen Felltham.^8.

Het vereist nog een veel grondiger studie om de invloed en de betekenis van de Resolves voor het oeuvre van Weyerman te kunnen vaststellen. Samen met The anatomy of melancholy van Robert Burton uit 1621 is het werk van Owen Felltham van grote betekenis geweest. Na dertig jaar bestudering van het werk van Weyerman is het niet alleen tijd voor een nieuwe biografie en een nieuwe

4. www.archive.org/details/resolvesdivinemo00feltuoft

5. Resolves of Memory, p. 299 (editie 1709)

6. Resolves of Cowardice, p. 361 (editie 1709); Resolves of Virtue and Wisdom, p. 177 (editie 1709)

7. Resolves of Superstition, p. 358 (editie 1709)

8. Resolves of Idleness, p. 115 (editie 1709)

[p. 148]

bibliografie, maar ook voor een gedegen overzicht van de vertalingen die Weyerman heeft gemaakt, en van de werken die hem hebben beïnvloed.