Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 30

[p. 135]

Weyerman in Westdongeradeel?
Een ontmoeting met de Friese edelman Hessel Aylva, circa 1734^*
Joop W. Koopmans

Herinneringssteen boven de westingang van de kerktoren van Holwert. Het opschrift luidt: ‘H[essel] D[ouwe] E[rst] van Aylva Grietman over Westdongeradeel etc. etc. heeft deze toren laten repareren: Met de kerkvoogden Sake Minnes en Jan Sjoerds in 't jaar MDCCXXXIX’ (foto J.W. Koopmans).

Tijdens de grondvergadering van januari 2006 kreeg ik van de archivaris van onze stichting Jan Bruggeman enkele kopieën toegestopt met daarbij de vraag: ‘Is Weyerman in Friesland geweest?’ Voor mij als Fries uiteraard een intrigerende kwestie, temeer omdat een bevestigend antwoord op deze vraag voor het Weyermangezelschap aanleiding zou kunnen zijn de expeditievergadering een keer in Friese oorden te organiseren. De afgelopen vier jaar telde uw bestuur twee Friezen en onderling hebben zij herhaaldelijk de wens geuit de expeditievergadering ook eens in het noorden van ons land te laten plaatsvinden. Maar het was hen duidelijk dat daarvoor dan wel voldoende reden zou moeten zijn.^1. Vorig jaar bracht uw andere Friese bestuurslid, Sytze van der Veen, ons gezelschap met zijn observatie al wel bij zijn voorouders in het noordoostelijk deel van Fryslân. Maar met zijn eigenlijke onderwerp, de Glaneur historique van Jean Baptiste La Varenne, raakte hij de kwestie van Weyermans mogelijke aanwezigheid in deze contreien niet. Als aftredend voorzitter wil ik de kans niet voorbij laten gaan dit onderwerp voor mijn observatie aan te roeren.^2.

Waarvan gaf Jan Bruggeman mij kopieën en waartoe brengen deze ons? Het gaat om een tekst van Weyerman uit 1734, getiteld ‘Opdragt aan den hoog edelen welgebooren heere Hessel Aylua^3., griet-

* Observatie gehouden tijdens de grondvergadering van de Stichting Jacob Campo Weyerman op 13 januari 2007 in de Gevangenpoort, Den Haag.

1. Voor onbekenden met de gebruiken van de Stichting Jacob Campo Weyerman: de tweede jaarlijkse bijeenkomst van de stichting, die de expeditievergadering wordt genoemd, vindt altijd plaats op een locatie waar Weyerman ooit heeft vertoefd.

2. Met dank aan Jan Bruggeman voor zijn inspirerende aanzet en voorbereidende werk.

3. Weyerman schrijft de naam ‘Aylua’ deels fonetisch, want hij gebruikt de letter u in plaats van de gebruikelijke schrijfwijze met een v - waardoor de meesten tegenwoordig ten onrechte de familienaam als ‘Ailva’ uitspreken. Weyerman wist ongetwijfeld dat de letter y een lange a-klank betekent en hij heeft zich verder dus aan de juiste uitspraak van de naam gehouden.

[p. 136]

man op Westdongeradeel^4. &c. &c.’ Wie was deze Hessel Aylva en wat was zijn relatie met Weyerman? Over het antwoord op de laatste vraag kan ik slechts speculeren, want daarover informeert Jacob Campo ons niet. Hij vermeldt in deze opdracht alleen dat hij de Friese edelman Hessel Aylva heeft ontmoet en - wat belangrijk is voor het doel van deze observatie - ook waar: in Friesland. Dit blijkt uit de openingszin van de opdracht, die begint met de aanhef ‘Hoog Edel Welgebooren Heer’ en als volgt luidt:

Van nu voortaan zal ik my niet beklaagen over de Lukgodin,^5. hoe algemeen die klachten ook zyn onder de Schryvers, dewyl zy my onlangs zo beleefdelyk heeft behandelt in Vrieslant; onder welk beleeft onthaal, de eere en het geluk van Uw Wel Edele Hooggebooren te hebben ontmoet, by my staat geboekt voor het aldergrootste gunstbewijs.^6.

Eén van de twee klokken in de kerktoren van het tussen Holwert en Dokkum gelegen Foudgum. Op de klok staat onder andere ‘Joncker He[s]sel Douwe Ernst van Aylva / Grytman over Westdongeradeel’ (foto J.W. Koopmans).

Wanneer we deze woorden van Weyerman geloven - en reden tot twijfel heb ik niet, want waarom zou Jacob Campo in een opdracht aan een tijdgenoot hierover liegen? - dan vormen zij het bewijs dat hij in Friesland is geweest. Maar Weyerman laat in het midden waar hij in dit gewest Hessel Aylva heeft ontmoet. Ook het antwoord op deze vraag laat zich dus slechts raden, aangezien andere aanwijzingen voor Weyermans verblijf in Friesland tot nog toe ontbreken.^7. Daarom terug naar de vraag wie Hessel Aylva was, want diens biografische achtergronden brengen ons wellicht op een spoor.

Hessel Douwe Ernst baron van Aylva was geboren op 6 november 1700 in een van de landhuizen van de familie, de Aylvastate in Ternaard. Weyerman was toen al 23 jaar. Het geboortedorp van Hessel was de hoofdplaats van de toenmalige grietenij Westdongeradeel. De inmiddels afgebroken Aylvastate stond naast de kerk van het dorp, waarin nog altijd diverse familiewapens te vinden zijn. Hessel was het vierde kind van Ernst baron van Aylva (1659-1714) en Elisabeth barones van Aylva (1662-1734). Op zijn zeventiende ging hij naar de Franeker universiteit, waar hij vier jaar studeerde. In 1722 volgde hij zijn broer Hans Willem (1695-1722) op als grietman van Westdongeradeel en werd hij, aldus Yme Kuiper, de informele politieke leider van het Friese kwartier Oostergo.^8. Zeven jaar later, in 1729, trad hij in het huwelijk met een telg uit een andere bekende Friese adellijke familie, Bouwina van Burmania (1702-1771). Zij was een dochter van Frans Eysinga van Burmania en diens tweede vrouw Wilhelmina van Tamminga.^9. Hun huwelijk bracht drie zonen en twee dochters, van wie alleen de jongste na 1734 is geboren.^10. Hessel zou naast zijn functie van grietman diverse taken vervullen. Zo was hij van 1731 tot zijn dood curator van de Franeker universiteit. Ook had hij zitting in de Staten van Friesland en was hij gedeputeerde en commissaris politiek bij enkele provinciale synodes. In 1748 werd hij betrokken bij de instelling van het erfelijk stadhouderschap van Willem IV in Fries-

4. De voormalige grietenij en latere gemeente Westdongeradeel is in 1984 opgegaan in de huidige gemeente Dongeradeel, waarvan de stad Dokkum nu de hoofdplaats is. Friesland telde in de periode van de Republiek naast de elf steden dertig grietenijen. De uitdrukking ‘op zijn elfendertigst’, die voor langzaam handelen staat, refereert aan deze getallen. Een grietman had het bestuur en de rechtspraak in zijn grietenij in handen. De benamingen ‘grietenij’ en ‘grietman’ zijn in 1851 afgeschaft. Hierover J.W. Koopmans, ‘Fuort mei de grytman. In Fryske aksje út 1849’. In: Lustrumalmenak 1982 fan de federaasje fan Fryske jongerein-ferienings, Grins [Groningen], 1982, p. 88-92.

5. De geluksgodin Fortuna.

6. De opdracht staat voorin het tweede deel van Jacob Campo Weyerman, Eenige scherpe aanmerkingen over de Historie des pausdoms, opgestelt by een Karthuyzer monnik, en in een brief overgeschikt aan den autheur Jakob Campo Weyerman; en deszelfs andwoort; verzelt door godgeleerde en zeedekundige betrachtingen over den text des evangelists. Lukas 14. v. 20. en Ecclesiastes 2. v. 11. Amsterdam, 1734.

7. De inventarissen van de (familie)archieven van de Aylva's in Tresoar te Leeuwarden en het Gelders Archief te Arnhem (inv. nrs. 697 en 778, archief van de huizen Waardenburg en Neerijnen, 1288-1827) bieden geen hoop op stukken die iets zouden kunnen verhelderen.

8. Y. Kuiper, ‘Friese edelen op patriotse wegen’. In: W. Bergsma e.a. (red.), For uwz lân, wyv en bern. De patriottentijd in Friesland, Leeuwarden, 1987, p. 43-48, aldaar p. 47; H.M. van den Berg, Noordelijk Oostergo. De Dongeradelen, 's-Gravenhage, 1983, p. 175-178.

9. M.A. Beelaerts van Blokland, ‘Van Aylva’. In: De Nederlandsche leeuw. Maandblad van het koninklijk Nederlandsch genootschap voor geslacht- en wapenkunde 106 (1989), k. 14-62, aldaar k. 54-55; J. Scheffer, Haniastate te Holwerd, Winsum, 1993, p. 7.

10. Y. Kuiper, Adel in Friesland, Groningen, 1993, p. 102, vermeldt op basis van het Memoryboeck van de Friese vroedvrouw Catharina Geertruida Schrader uit Dokkum ook nog een doodgeboren dochter in december 1735. Verder citeert hij uit deze bron als geboortejaar voor Frans Ernst van Aylva 1737, terwijl diens geboortejaar in de andere geciteerde literatuur steevast 1731 is. Ibidem, p. 100.

[p. 137]

land. Toch wordt Hessel tot het kamp van de staatsgezinden gerekend, zeker na de dood van Willem IV in 1751. Het einde van Hessels ambtelijke carrière ligt in 1772 toen hij voor de tweede keer zijn grietmanschap neerlegde. Tien jaar eerder had hij dat ook al gedaan, ten gunste van zijn zoon Frans Ernst. Na diens overlijden in 1768 had hij het ambt echter opnieuw aanvaard.^11. Hessel van Aylva is op 27 maart 1774 overleden, ‘na een langduurige verzwakking, en een eindelyk totaal verval van kragten’, aldus de door een van zijn kinderen ondertekende rouwbrief.^12. Hij stierf op het eveneens inmiddels afgebroken familieslot Haniastate te Holwert, het landhuis waar hij het grootste deel van zijn leven heeft gewoond.^13.

Het geslacht Aylva was een van de oude en invloedrijke families in de Friese kwartieren Oostergo en Westergo. Zo had Hessels verre voorvader Tjaerd Aylva in de vijftiende eeuw de onafhankelijke positie van zijn gewest verdedigd tijdens de conflicten tussen de Schieringers en Vetkopers en was Wybrand van Aylva in 1566 een van de ondertekenaars van het Verbond van Edelen dat tegen de strenge kettervervolging ageerde. Rond 1680 hadden de Aylva's, die inmiddels twee hoofdtakken in hun geslacht kenden, zes van de dertig grietenijen in Friesland in handen. Eén van de bekende Aylva's uit de zeventiende eeuw was de hoge militair Hans Willem (1633-1691), bijgenaamd ‘de ontzaglijke’. Deze grootvader van Hessel van moederskant was luitenant-admiraal van het Friese eskader tijdens Michiel de Ruyters beroemde tocht naar Chatham in 1667 en gaf leiding in de strijd tegen de Munsterse troepen in 1672 en de Franse legers in de Zuidelijke Nederlanden aan het begin van de Negenjarige Oorlog.^14. Wellicht kende Hans Willem van Aylva de ruiter Hendrick Weyerman, de vader van Jacob Campo die in deze tijd ook in de Spaanse Nederlanden als militair diende.^15. Het Friese regiment van Hans Willem heeft in elk geval in 1681 bij Breda gebivakkeerd. Jacob Campo's moeder, Lysbet Someruell, was in die tijd als marketentster buiten de stadspoort van Breda werkzaam. Het contact tussen de Weyermans en de familie Aylva kan dus ook via haar zijn gelegd.^16. Hoe het ook zij, vele familieleden van Hessel hebben politieke en militaire functies in en voor Friesland tijdens de Republiek bekleed.^17.

Hessel Aylva wordt in de biografische literatuur getypeerd als een gematigd en in godsdienstig opzicht verdraagzaam persoon die de wetenschap bevorderde. Hij onderhield vriendschappelijke contacten met diverse hoogleraren in Franeker, onder anderen de theologen Hermannus Venema (1697-1787) en Petrus Conradi (1707-1781) en de classicus Tiberius Hemsterhuis (1685-1766). Met Venema zou hij bijvoorbeeld de doopsgezinde predikant Johannes Stinstra (1708-1790) verdedigen toen deze in 1741 van socianisme werd beschuldigd.^18. Deze contacten ontstonden ongetwijfeld door zijn curatorschap bij de universiteit.^19. Ook bevorderde hij de contacten tussen de gereformeerden en doopsgezinden in zijn woonplaats Holwert.^20. Weyerman bevestigt het bestaande beeld van Hessel Aylva in zijn opdracht impliciet door hem te typeren als een beschaafd edelman met wie een wijze conversatie te voeren valt. Verder schieten we niet zoveel op met Weyermans woorden. Het is een tekst waarin Weyerman hoog opgeeft van de omgang met adellijke personen. Zo schrijft Jacob Campo ‘uyt [z]yn Boekvertrek’:

[...] ik ben overtuygt, dat gelyk als den ommegang met Hofjuffers een goede opvoeding geeft aan de Jeugd, desgelyks de beschaafdheyd wort geleert in den ommegang met den Adel. Het eerste maakt ons deelachtig aan een onbedwongen zwier; en het laatste zuyvert het onderling gesprek van alle waanwyze schoolzwetsery.
Waarlyk, het is te gelyk schande en schade, dat den gemeenzaamen ommegang zo min wort geacht, waar in echter het fynste zout des geests legt verhoolen. Den gemeenzaame ommegang behoorde een Hoogeschool te zyn beyde voor de geleerdheyt en voor een goede opvoeding; en alle Schryvers behoorden de konst fix te hebben [de kunst te verstaan], om hunne Meesters te konnen hervormen in Vrienden, door de vermenging van 't vermaak van een aangenaam mondgesprek, met het nut van een voordeelig onderwys. Dan zou het voordeel wederzyds zyn tusschen mannen van geboorte en mannen van geleerdheyt: de laatsten zouden worden beloont door de goedkeuring van de eersten; en de

11. Y. Kuiper, ‘Friese edelen’, p. 57; Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek (NNBW), dl. 7, Leiden 1927, k. 59 M.H.H. Engels, Hof van Friesland: raadsheren 1578-1795. Franeker academie: curatoren 1586-1795, Leeuwarden, 1984, p 41-42; ‘Naamlijst gedeputeerde Staten van Friesland 1577-1795’, http://home.wanadoo.nl/mpaginae/GS/GSnaaml.htm.

12. Tresoar - Frysk histoarysk en letterkundich sintrum (Ljouwert / Leeuwarden), toegang 344, Verzameling Fries genootschap, inv.nr. 713.

13. Haniastate is in 1808 afgebroken, een jaar na het overlijden van de patriotsgezinde Sicco Douwe Aylva, het vierde kind van Hessel, die met de schulden van de familie was opgezadeld. Van den Berg, Noordelijk Oostergo, p. 105-106; Kuiper, Adel in Friesland, p 197-198. Een tekening van Haniastate, aanwezig in het Fries Museum (Leeuwarden), is in genoemde dissertatie van Kuiper afgebeeld op p. 199. Over de patriotse broers Ernst Frans (1730-1793) en Sicco Douwe (1734-1807): Y. Kuiper, ‘Friese edelen’, p. 47-58.

14. Beelaerts van Blokland, ‘Van Aylva’, k. 14-15, 44, 49; NNBW, dl. 1, Leiden, 1911, k. 202-203; F.J.G. ten Raa, Het Staatsche leger 1568-1795, dl. 6, Van de verheffing van Prins Willem III van Oranje tot kapitein- en admiraal-generaal der Vereenigde Nederlanden tot het begin van den Negenjarigen Oorlog (1672-1688), 's-Gravenhage, 1940, p. 11, 18, 33 en idem, dl. 7, Van de verheffing van Prins Willem III en zijn gemalin tot koning van Groot-Brittannië tot het overlijden van den koningstadhouder (1688-1702), 's-Gravenhage, 1950, p. 15, 26-27 en 401.

15. Over de vader van Jacob Campo is weinig bekend. Zie G.J. Rehm, ‘Jacob Campo Weyerman en zijn familie. In: Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman (MedJCW) 2 (1979) afl. 19, p. 194-200, aldaar p. 196-197 en 199; A. Hanou, ‘“Mijn vadertje, hij was rechtvaardigheid”; enkele nieuwe gegevens over Campo's vader’. In: MedJCW 3 (1980) afl. 31, p. 329-331; F. Wetzels, De vrolijke tuchtheer van de Abderieten. Jacob Campo Weyerman (1677-1747) in Breda, Breda 2006, p. 40-43.

16. Met dank aan Frans Wetzels voor deze gedachte. In de notariële archieven in het Stadsarchief Breda vond hij de aanwezigheid van het Friese regiment te Breda in 1681 op verschillende plaatsen bevestigd. Zie notariële akte N 212 fol. 32v en akte N 375 fol. 85. In 1676 was ook Hessel Douwe Ernsts achterneef Douwe Ernst (1656-1703) in Breda getrouwd. Beelaerts van Blokland, ‘Van Aylva’, k. 56. Over Jacob Campo's moeder Wetzels, De vrolijke tuchtheer, 36-40.

17. Na Hans Willems dood in 1691 volgde diens zoon Hessel - een oom van Hessel Douwe Ernst - hem op als kolonel. Deze Hessel overleed in 1694. Ten Raa, Het Staatsche leger, dl. 7, p. 317.

18. Hessel Aylva kreeg door zijn optreden de bijnaam Aristides, de Atheense staatsman die in de tijd van de Perzische oorlogen vanwege zijn onkreukbare gedrag de bijnaam ‘de rechtvaardige’ had gehad. NNBW, dl. 7, Leiden 1927, k. 59; J.H. Brouwer ed., Encyclopedie van Friesland, Amsterdam en Brussel 1958, p. 160, 607, 645.

19. De door J. van Sluis gepubliceerde briefwisseling ‘Hemsterhuis en de familie-Van Aylva. Tekstuitgave van een correspondentie’ (in: Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland. Documentatieblad van de Werkgroep ‘Sassen’ 2 (1991), p. 71-87) bevat alleen brieven van de filosoof Frans Hemsterhuis (1721-1790) aan een jongere Hans Willem van Aylva (1751-1827) en diens moeder.

20. J. van Leeuwen, De generaal Hans Willem Baron van Aylva en zijn geslacht, Workum 1850, p. 7.

[p. 138]

eersten zouden worden gesticht door de woorden der laatsten.

Vervolgens maakt Weyerman duidelijk dat het voor schrijvers belangrijk is nieuwe paden te betreden door nieuwe bronnen te exploreren:

Het past geen onvertzaagt man, van altoos te blyven hangen op de leybanden der Hoogeschool Leeraars, ofte rusten op de lompe lesten van de Tuchtmeesters onzer eerste jeugd: Daar langs krygt ons oordeel de kramp [...].^21.

In deze stijl vult hij nog enkele pagina's, waarna hij afsluit zijn waardering uit te spreken voor de niet nader omschreven ‘zeldzaame verdiensten’ van Hessel Aylva.

Weyerman zal zijn reis naar Friesland waarschijnlijk vóór of in 1734 vanuit zijn toenmalige woonplaats Vianen hebben gemaakt.^22. Zoals aangegeven woonde Hessel Aylva destijds te Holwert op Haniastate en daar kan hij Weyerman hebben getroffen. Maar hun ontmoeting kan evengoed elders in het Friese land aan de orde zijn geweest, bijvoorbeeld in Leeuwarden of Franeker, en kan bovendien een toevallig karakter hebben gehad.^23. Voor een expeditievergadering geven deze onduidelijkheden de nodige speelruimte. Aangezien de graftombe van de familie te Holwert in 1795 is vernield - ondanks het feit dat de Dongeradeelse Aylva's patriots waren -, hun Haniastate in hetzelfde dorp later is afgebroken en er in Ternaard van Hessels tak van de Aylva's slechts familiewapens in de kerk zijn overgebleven heeft het weinig zin af te reizen naar deze twee dorpen.^24. Het is kortom interessanter en zinvoller de oude universiteitsstad Franeker of het stadhouderlijke Leeuwarden en eventueel de admiraliteitsstad Dokkum te bezoeken, en daar de achttiende-eeuwse sferen te proeven die Weyerman er mogelijk ook heeft ervaren.

21. Weyerman, Eenige scherpe aanmerkingen.

22. P. Altena e.a., ‘Jacob Campo Weyerman - Overzicht van leven en werken’. In: Idem, Willem Hendrikx e.a., Het verlokkend ooft. Proeven over Jacob Campo Weyerman, Amsterdam 1985, p. 16-34, aldaar 29.

23. Hessel Aylva was afgevaardigde namens Friesland in de Staten-Generaal te Den Haag in de jaren 1737-1739, dus in de periode waarin Weyerman in Haagse gevangenschap kwam. ‘Bijdrage tot een naamlijst van afgevaardigden ter Staten-Generaal uit Friesland 1637-1795’, http://home.wanadoo.nl/mpaginae/SG16371795/voorlNaamlijst.htm.

24. Enkele levensgrote beelden van het grafmonument van de Aylva's uit de kerk van Holwert kwamen na omzwervingen begin twintigste eeuw terecht in het Fries Museum te Leeuwarden. Leeuwarder courant, 5 en 9 mei en 21 november 1964; Nieuwe Dockumer courant, 30 maart 1995.