Logo DBNL
Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29 (2006)

Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29

(2006)– [tijdschrift] Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

‘De vele énorme en schreeuwende faiten teegen de broederschap begaan’
door [John] George Smith
(ca. 1728-ca. 1785)
Jan A.M. Snoek*

Levensloop

Wanneer hij precies geboren werd weten we evenmin als wanneer en waar hij stierf, maar hij werd in Greenwich in Engeland geboren en hij leefde in de achttiende eeuw. De sporen die hij naliet zijn opgemerkt door onderzoekers uit uiteenlopende vakgebieden: taalwetenschappen, boekwetenschap, militaire geschiedenis, en het onderzoek naar de vrijmetselarij. In de regel hadden ze er echter geen idee van dat dezelfde persoon ook een rol speelde in die andere disciplines.1

We weten over het leven van George Smith vóór zijn huwelijk in 1748 vrijwel niets uit onafhankelijke stukken, maar in de ‘Dedication’ van zijn The use and abuse of free-masonry uit 1783 aan ‘the King of Prussia’ (Frederik de Grote) schrijft hij over zichzelf: ‘the author had the honour to learn the first rudiments of war in your Majesty's service, during seven instructive campaigns, and is connected with some of the most ancient and noble families in the Prussian dominions’ (vii). Er is geen reden om aan te nemen dat dit niet zou kloppen - in tegendeel, wat we over hem kunnen terugvinden bevestigt de waarschijnlijkheid van deze uitspraak.2 Deze periode van zijn leven moet wel gerelateerd zijn aan de Oostenrijkse Successieoorlog, die voor Pruisen van 1740 tot 1745 (met een pauze in 1743), en voor Nederland tot 1748 duurde. In deze oorlog stond Pruisen met Frankrijk, Beieren en Spanje tegenover Oostenrijk en Engeland, terwijl ook Nederland aan de kant van de Engelsen vocht. Dit sloot echter in die tijd een deelname van de Engelsman George Smith, eerst in het Pruisische, en vervolgens in het Nederlandse leger geenszins uit. Smith moet toen wel nog zeer jong geweest zijn, want zoals we later zullen zien werd hij omstreeks 1728 geboren. Zoals we echter ook zullen zien was hij een avonturier, en daarbij past een vroege start van zijn militaire loopbaan in het buitenland best wel.

De vroegste mij bekende vermelding van George Smith is die in het Utrechtse huwelijksregister:

‘1748 den 6. Decem. in den dom Getrouwt door W: Geiswijt3 George Smit Ruijter in t Regim[ent] van den Heer Generaal van Cannenbergh & Maria Melia Schade, Jongedochter.’4

Het regiment ‘Cannenburgh’ was in 1748 inderdaad in dienst van de provincie Utrecht5 en gelegerd in de Stad Utrecht.6 Smith was dus toen al ‘Ruijter’, wat bevestigt, dat hij daarvoor al een zekere militaire carrière gehad moet hebben. Het jonge echtpaar krijgt achtereenvolgens twee dochters, beide Theodora Maria geheten, gedoopt op resp. 3 februari 1751 en 10 februari 1752.7 Aangezien beide dezelfde naam hebben ligt het voor de hand aan te nemen dat de eerste al gestorven was voordat de tweede geboren werd. Het echtpaar woont in deze tijd in Utrecht ‘op de Neude[n]’.

Op 11 juni 1752 wordt Smith vermeld als lid van de Engelse Kerk in Utrecht als hij daar de functie krijgt van ‘clerk’, d.w.z. voorlezer en voorzanger.8 Het is in deze context dat we de eerste aanwijzingen krijgen dat hij het met de burgerlijke regels van fatsoen en goed gedrag niet altijd al te nauw nam: ‘he... was accused of getting silver watches and books from tradesmen without paying for them and with trying to sell them again’.9

Smith probeerde nu kennelijk zijn brood te verdienen met onderricht in de Engelse taal. Op 11 september 1752 kreeg hij toestemming om in Utrecht Engels te doceren,10 en in dezelfde maand betaalde een stadsadministrateur een bestelling van 49 exemplaren van zijn leerboek,11 waarvan de eerste editie opgedragen was aan het stadsbestuur van Utrecht. Loonen trekt hieruit de conclusie, dat ‘some kind of commission may be assumed’. Dit leerboek, Den volkomene Engelsche spraakkonst voor heeren en juffrouwen... The compleat English grammar for gentlemen and ladies (414 pp.) verscheen omstreeks deze tijd, in elk geval in 1752, in Utrecht bij Abraham de Knijff voor 18 stuivers.12 Op 16 september verschijnt zijn naam op de lijst van nieuwe stadsburgers.13

Hoewel het in die tijd niet gebruikelijk was om alles wat men uit een ander boek overnam als zodanig te vermelden, ging Smith in het gebruik van door anderen geproduceerd materiaal wel erg ver. Zijn boek integreerde Séwel's Korte wegwyzer uit 1705 compleet, en zelfs het voorwoord was ontleend aan een ander leerboek Engels, nl. dat van de editie uit 1672 van Hexham's boek uit 1648.14 Kennelijk wist Smith echter wel degelijk wat hij deed en selecteerde hij juist dat wat op dat moment bij zijn doelgroep goed aansloeg, want het boek was een groot succes en beleefde maar liefst vijf edities, de laatste in 1821, dus bijna 70 jaar na de eerste.15

Of het nu was vanwege dit plagiaat, of dat hem de grond onder zijn voeten te heet werd wegens zijn problematische handel in boeken en zilveren horloges, in elk geval verliet Smith Utrecht en week hij naar Woerden uit. Op 22 mei 1753 besloot de Vroedschap van Woerden om Charles Hambleton Holmes en George Smith toe-

stemming te geven aldaar een Franse kostschool op te richten16 en op 17 juni vroeg hij toestemming om zijn functie als voorlezer van de Engelse Kerk per 1 november te mogen opgeven, wat werd toegestaan.17 Kennelijk vond hij het nu ook niet meer nodig om zich tegenover de Engelse kerk nog netjes te gedragen: ‘he did not take his duties at the church too seriously - staying away one Sunday without leave’.18 Op 28 oktober vroeg hij om een ‘certificate’, maar dat had hij beter niet kunnen doen, want op 4 november ‘was laid before the Consistory some accusations against Mr George Smith, by one Mr Real merch[an]t in town so that the Consistory resolved to delay granting his Certificates till further enquiry was made into these matters’.19 Op 31 maart 1754

‘It was represented by Mr [William] Brown [de predikant] & others of the Brethren that they had received Letters from George Smith demanding his certificate from the Consistory. Some of these Letters being wrote with great proffessions of Repentance & ammendment; and others in a threatening stile; The Consistory thought it best to make a particular Enquiry into the accusations laid to his Charge & then to certify accordingly, & for this purpose appointed Mr Houvenaar Deacon to take information of these things & report to the Consistory next meeting.’20

Dit leidde op 5 april 1754 tot de onthullingen over de diverse gevallen van oplichting door George Smith, waarnaar hiervoor al verwezen werd. De beschuldigingen hielden in dat hij, met in elk separaat geval zijn gehele salaris als onderpand, diverse objecten in bezit genomen had, kennelijk met de bedoeling die weer te gelde te maken, maar dat hij ze nooit betaald had. Het ging om niet gedefinieerde waren van de handelaren Real en Renaud, een horloge van de horlogemaker Langeraek, een zilveren horloge van Mr Bessvelt, en boeken van de boekhandelaren Spruit en De Knijff (dezelfde die zijn leerboek Engels had uitgegeven).21

De achtergrond van dit gedrag wordt duidelijk wanneer we bedenken dat Smith was aangesteld tegen een jaarlijks inkomen van 65 gulden, maar dat zijn opvolger een aanbod van 84 gulden per jaar afsloeg, want dit bedrag was ‘too small Encouragement to come & live in such an expensive place as Utrecht, & therefore insisted to have at least a hundred Guls pr annum. The Consistory being sensible that the sallary is indeed too small, & being willing to have a good man for the place agreed to add sixteen Gulds annually to his living’.22 Smith, die een vrouw en dochtertje te onderhouden had, zat dus duidelijk gewoon in geldnood.

In Woerden hield hij het kennelijk nog geen twee maanden vol. Volgens Loonen keerde Smith terug naar Londen ‘where his parents lived, to look for work, after applying for a testimonial with his previous employers in Utrecht (unsuccessfully)’.23 Loonen beroept zich hiervoor weer op Grimes, maar die noemt (op p. 15) als

zijn bron voor deze periode slechts de reeds genoemde notulen van de kerkenraad, en daaruit blijkt beslist niet dat Smith's ouders in Londen leefden, en dat hij daarheen ging om werk te zoeken. In elk geval verliet hij Londen weer ‘at the New year’, om op 11 januari 1754 in Nederland terug te keren, echter niet in Woerden, maar in Amsterdam.24 Daar werden achtereenvolgens een dochter Arabella Johanna, een zoon Theodore John en een dochter Mary Elizabeth gedoopt op resp. 8 mei 1754, 25 mei 1755 en 8 mei 1757.25 Het gezin woonde hier in de Wijde Heisteeg, tussen Singel en Herengracht.26 Smith noemde zich nu lector in de wiskunde, gaf waarschijnlijk privaatlessen, en handelde daarnaast in boeken. ‘Waarschijnlijk deed hij het voorkomen of de incunabelen, die hij aan particulieren aanbood of op veilingen bracht, uit zijn eigen collectie kwamen. Daarvan had hij een catalogus samengesteld.’ De jaartallen die in deze incunabelen gedrukt stonden, waren echter gemanipuleerd:

‘[In 1756] ontving Charles Spencer, derde hertog van Marlborough... een brief van een te Amsterdam woonachtige Engelsman, George Smith genaamd, die voor hem als agent optrad, zoals hij dat ook voor de enkele jaren tevoren overleden Richard Mead gedaan had. In deze brief, gedateerd 15 October, vestigde Smith de aandacht van zijn hoge lastgever o.a. op een hoogst merkwaardig boek... volgens [Thompson] was er een vervalsing in het spel. De hertog ging dan ook niet verder op de zaak in. Smith liet zich echter niet uit het veld slaan. Nog geen maand later, op 10 November van hetzelfde jaar, schreef hij weer een brief aan Marlborough, waarin hij aanbood de Plinius gedrukt door Frederik Corcellis in 1469.... Ook ditmaal ging de koop niet door. ...Al deze mirakuleuze boeken kwamen blijkbaar uit dezelfde bron. 't Was duidelijk, dat er een gewiekst vervalser aan het werk was [nl. George Smith].’27

Omstreeks 1757 raakte Pieter van Damme in opspraak omdat hij op zijn veilingen bewust vervalsingen zou hebben verkocht. Die onechte handschriften en incunabelen waren ook weer vervaardigd door Smith en in zijn veiling van 1764 stelde Van Damme hem openlijk aan de kaak.28 Zo ver zijn we echter nog niet.

Smith was ook vrijmetselaar, en wel Voorzittend Meester (voorzitter) van de Amsterdamse ‘Lodge of Regularity’, die op 21 november 1757 een constitutiebrief ontving van de Engelse Grootmeester James Duke of Chandos, Earl of Carnavon, waarmee de loge nummer 228 op de lijst van de Engelse Grootloge werd.29 Van Smith's hand is o.m. bewaardgebleven een manuscript: ‘Various Tracts concerning Freemasonry, or the Royal-art. by George Smith A.B. & Lector Math. of a Constituted Lodge at Amsterdam Grand Master [= Voorzittend Meester] 1757.’30 Op 13 januari 1758 ontving een andere Amsterdamse loge, ‘La Bien Aimée’, de volgende brief:

‘We George Smith A[rtis] B[accalaureatus] & Lect[or] Math[ematicae] G[rand] M[aster] of Masons by a Constitution granted soly unto us by James Brydges Duke of Chandos, Earl of Carnarvon G[ran]d M[aste]r Gen[era]l of the Antient and honourable Fraternity of Free and Accepted Masons.
Being willing and Desirous together with several other worthy Brothers, to have a Communication and Correspondence with your Right Worshipful Lodge; further Craving your assistance and advice in regard to a Derision and misunderstanding between the English and Dutch Members of our Lodge, the purport of which is.
We the English, provided with the above Constitution, actualy will not be subservient to either the Laws or Demands of the present National G[ran]d M[aste]r, neither are we willing to receive a National Constitution or be Dependent theirfrom; which is what our Dutch Brothers insistis upon.
We theirfore think proper to Establish a Lodge entirely English, by the Name of Concorde, and shall therefore desire, as by these presents admitance into your Right Worshipfull Fraternity of Masons, and from thence to be favoured with your Right Worshipfulls, Wardens, officers, and members advice, for the promotion and propagation of Masonry and the Craft In general.
Wherefore salute you by three times three
[G. Smith] G.M.’31

Relevant zal later blijken te zijn dat deze ‘Lodge of Regularity’ dus zowel Engelse als Nederlandse leden had. De vraag of deze loge zich onder de Nederlandse Grootmeester zou plaatsen was actueel, omdat de Nederlandse Grootloge zich in december 1756 gereorganiseerd, en Albrecht Nicolaas baron van Aerssen Beyeren tot nieuwe Grootmeester gekozen had.32 Kennelijk hernoemde Smith zijn loge vervolgens inderdaad in ‘Concorde’, of meer precies: ‘Concordia et Unitas’.33 In tegenstelling tot wat hij in zijn geciteerde brief beweerde vroeg hij echter wel degelijk om ratificatie van de constitutiebrief van zijn loge door de Nederlandse grootloge, want in de Grootloge-vergadering van 6 augustus 1758

‘is door den Hoog Eerwaardigsten Groot Meester gecommuniceert, dat de Ratificatie vanweegen de Loge Concordia et Unitas, door zeekere Smith verzogt, zal werden agtergehouden. Zijnde ten opzigte van gemelde Smith door de Groote Loge geresolveert, dat dezelve in geene Loge ooit ofte ooit zal kunnen werden ontfangen, als hebbende veele énorme en schreeuwende faiten teegen de Broederschap begaan’.34

Wat waren deze ‘veele énorme en schreeuwende faiten teegen de Broederschap begaan’? Was zijn reputatie als vervalser van handschriften en incunabelen ook toen al aan de Grootloge bekend? Of ging het om iets heel anders? Daarop kom ik later terug. Voor het moment vestig ik de aandacht op de ‘Opdracht aan den Eerwaardigen G. Smith, A.B. & Lect. Math. Meester in een Openbaare Loge van Vrye-Metzelaars te Amsterdam’ in J.L.J.W.D., Begin, opkomst en voortgang van het Genoodschap der Vrye-Metzelaars, gedrukt door J. Nyhoff in Arnhem, ca. 1762.35 Hierin lezen we:

‘Den Auteur der volgende Beschryvinge my vergund hebbende, dezelve in het licht te mogen geven,... want wie is onkundig onder wat verplichting Uw E[er]W[aarde] de Broederschap in den voorleeden Jaare hebt gebracht? door het weldoorwrochte Werkje, ten tytel voerende, Openhartige Catagismus der Vrye-Metzelaaren, zedigheidshalve door Uw EW., (om den lof die Uw EW. rechtvaardig daar van toekomt, in 't openbaar niet weg te dragen,) op den naam van J. Campo Weyerman in 't licht gegeven; waar door de onkundige noch meer in verwarringe zyn gebracht geworden. Voor eenige Maanden by een myner vrienden my bevindende, liet dezelve my een Manuscript, zo fraai gebonden of het een VELDENAARS Fasciculum Temporum, 1470 Editio Princeps was,36 in 't Engels over de Metzelary zien, dat uit de zoetvloeijende Penne van Uw EW. gekomen was; en het welke hy my verzeekerde dat om deszelfs verhevenheid van styl, binnen kort in een Nederduits gewaad gestooken, met Uw EW. naam 'er voor, het licht zoude zien.... uwe gewoone soldatesque kloekmoedigheid37... Den Uitgever.’

Het hier genoemde manuscript is kennelijk het hiervoor al vermelde ‘Various Tracts concerning Freemasonry, or the Royal-art. by George Smith A.B. & Lector Math. of a Constituted Lodge at Amsterdam Grand Master 1757’, dat precies aan de beschrijving voldoet.38 In elk geval leren we uit deze ‘Opdracht’, dat volgens de uitgever39 van Begin, opkomst en voortgang van het Genoodschap der Vrye-Metzelaars het werkje Openhartige catagismus, of belydenis der Vry Metselaaren, gedrukt in Den Haag door P. van Os en H.A. Bakhuyzen,40 niet geschreven was door de daarin als auteur vermelde [Jacob] Campo W[e]yerman, maar door onze George Smith. ‘De bespreking [van de Openhartige catagismus] in de Vaderlandsche letter-oefeningen geeft... een precieze aanwijzing [voor de datering], omdat in het tijdschrift slechts recent werk gerecenseerd werd. Wat besproken werd in de eerste jaargang, verscheen in 1761 of 1760.’41 Inmiddels kunnen we nog preciezer zijn, want zoals we nog zullen zien trad George Smith in de loop van 1760 weer in militaire dienst in Engeland, op grond waarvan 1761 als jaar van uitgave onwaarschijnlijk wordt. George Smith publiceerde het boekje Openhartige catagismus, of belydenis der Vry Metselaaren dus in 1760. Dit boekje

behoort tot de categorie zogenaamde ‘verradersgeschriften’, werkjes waarin (delen uit) de vrijmetselaarsritualen werden gedrukt om als handleiding in de loges gebruikt te worden, ondanks dat de leden bij hun aanneming gezworen hadden nooit een woord van dat rituaal op te schrijven of te drukken.42

Vervolgens, maar nog in hetzelfde jaar 1760,43 vertrok Smith kennelijk naar Engeland, want volgens Grasby diende hij daar ‘[a]ccording to the Army List... as a Lieutenant in the 34th Regiment of Foot in 1760 and as a Captain of the 68th Regiment in 1762’.44 Zijn terugkeer in het leger past in zowel zijn persoonlijke als de politieke situatie van dat moment. De ‘zeven jarige oorlog’, waarin Engeland dit keer aan de kant van Pruisen streed, was in 1756 begonnen en duurde tot februari 1763. Vanaf 1759 vochten de Engelsen succesvol tegen de Fransen. Deze oorlog was een goede gelegenheid voor een wegens fraude in de Nederlandse burgermaatschappij gezochte Engelse ex-militair om zich nuttig te maken en vervolging te ontlopen.

Inmiddels sleepte in Nederland de zaak van de vervalste incunabelen zich voort. ‘Van Damme hield niet op, voordat hij van Smith (had deze misschien ondertussen het land verlaten?) een brief in handen had, waarin deze bekende de vervalsingen alleen gepleegd te hebben en van Damme om vergiffenis vroeg.’45

‘Het dossier, dat van Damme over deze affaire bijeengebracht had, bestond uit: zeven brieven van Smith aan van Damme; een vervalste brief van de verzamelaar Lord Pembroke (vermoedelijk had Smith van Damme wijsgemaakt, dat de boeken uit diens beroemde bibliotheek kwamen); een brief van Petrus Burmannus Secundus (was hij de geleerde, die van Damme beschuldigd had?) en een verklaring van Meerman (waarschijnlijk over de vervalsing van het Liber Helwici, die aan Smith toegeschreven werd).’46

De La Fontaine Verwey vermeldt verder, niet te hebben kunnen terugvinden 'een ander manuscript van Smith voor een onuitgegeven boek (...) De schrijver noemt zich ‘capitein en commissaris in dienst van de Kroon van Engeland’. (...) Het handschrift draagt het jaartal 1764, hetzelfde jaar, waarin Pieter van Damme (...) Smith openlijk als falsaris aan de kaak stelde. Is de grond hem daarna misschien te heet onder de voeten geworden en heeft hij ons land verlaten? In Amsterdam is althans geen spoor meer van hem te vinden’.47 Zoals we zagen had Smith Amsterdam echter al eerder verlaten.

Vervolgens duikt George Smith, nu Captain, ‘een man van groot inzicht en goede kennis van de wiskunde’, op in Bremen. Daar ontmoette hij twee andere vrijmetselaren, de uit Praag afkomstige leraar Frans en Italiaans, Franz Dettenhamer, en de officier in het Pruisische leger, Johann Friedrich von Schrabisch, samen met wie hij vanaf 5 oktober 1766 ‘profanen’ tot vrijmetselaar aannam.48 Smith claimde



illustratie
Afb. 1: G. Smith, Various tracts concerning freemasonry or the royal-art, 1757 (Archief en bibliotheek van het Grootoosten der Nederlanden, Cultureel Maçonniek Centrum ‘Prins Frederik’, Den Haag)




illustratie
Afb. 2: Openhartige catagismus, of belydenis der vry metselaaren, 's-Gravenhage [1760]
Afb. 3: G. Smith, The use and abuse of free-masonry, Londen 1783.




illustratie
Afb. 4: Le maçon démasqué, Londen 1751.
Afb. 5: De metselaar ontmomd. Arnhem 1753.




illustratie
Afb. 6: Le maçon démasqué, Berlijn 1757.
Afb. 7: L'Ordre des franc-maçons trahi, Amsterdam 1745.




illustratie
Afb. 8: Eerste Engelse editie van Le maçon démasqué, Londen 1766.
Afb. 9: ‘Tableau’ voor de eerste en tweede graad uit de eerste Franse editie van Le maçon démasqué, 1751.




illustratie
Afb. 10: Detail van het ‘Tableau’ voor de derde graad uit de Nederlandse editie van Le maçon démasqué van 1790. Merk op dat nog steeds de drukplaat van de eerste Franse editie gebruikt wordt (‘Orient’).




illustratie
Afb. 11: Het ‘huisraad der loge’, uit de Nederlandse editie van Le maçon démasqué van 1790.
Afb. 12: ‘Freimaurerische Unterrichtung’, uit Der Verklärte Freymaurer, Wenen 1791.


het recht hiertoe op grond van een ‘patent’ dat hij in 1759 in Londen ontvangen had van John Russell, Hertog van Bedford, en dat hem in oorlogstijd, met name in winterkwartieren, het recht gaf loge te houden. Dit document was in 1765 bevestigd door Lord Blayney, die van 1764 tot 1766 Grootmeester van de Engelse Grootloge (Premier Grand Lodge) was. De Bremer vrijmetselaar August Friedrich Rulffs was echter van mening dat een dergelijk Engels patent niet geldig was in Duitsland, en dat een loge in Bremen uitsluitend mocht werken op basis van een Duits patent. Na enige gesprekken met Rulffs verzochten Smith c.s. op 13 januari 1767 Rulffs een patent voor een Duitse loge aan te vragen en Voorzittend Meester van die nieuw te stichten loge te worden. Het patent van Smith werd vernietigd en diens loge opgeheven.49

De Bremer loge van Smith bestond dus van 5 oktober 1766 tot 13 januari 1767. En van deze loge publiceert Martens een ledenlijst, die wel ongedateerd is, maar dus uit deze korte periode moet stammen. Preciezer nog: op die ledenlijst komt ook voor ‘Georg Friedrich de Beyer’ die op 26 oktober 1766 werd ingewijd, wat de datering van de ledenlijst met nog eens drie weken inperkt. Op deze ledenlijst komt als eerste voor: ‘John George de Smith - 38 J[aar] - Scotch Master - Captain - [geboren te] Greenwich - [woonachtig te] London - Reformiert.’ Dit is het enige gegeven waaruit we weten waar en ongeveer wanneer (nl. tussen 26 oktober 1727 en 13 januari 1729, dus zeg ca. 1728) Smith geboren werd.50

Al op 31 januari werd vervolgens een patent opgesteld voor een ‘Filialloge’ van Braunschweig.51 Op 10 april vond de eerste bijeenkomst van de nieuwe loge plaats, waar ‘Johann Georg Smith’ Tweede Opziener werd.52 Spoedig ontstonden er echter niet gespecificeerde spanningen in de nieuwe loge die daarmee eindigden ‘dass Smith, der inzwischen Major geworden war, nach Portugal ging und, damit er fortkommen konnte, von Rulffs und Grovermann mit Geld unterstützt wurde’.53 In 1770 werd de Bremer ‘Filialloge’ een zelfstandige loge onder de naam ‘Zum Silbernen Schlüssel’.54

Nadat hij dus in 1760 Amsterdam ontvlucht was naar zijn vaderland Engeland, en daar zijn oude beroep van militair weer opgevat had in dienst van een Engels garnizoen, liet Smith daar dus in 1765 zijn maçonnieke patent bekrachtigen door de toenmalige Grootmeester. (Dat hij dit patent oorspronkelijk in 1759 in Engeland verworven had is goed mogelijk; de Nederlandse Grootloge had immers het jaar daarvoor geweigerd het patent van zijn Amsterdamse loge te rectificeren.) Vervolgens vertrok hij naar Duitsland, en trad daar opnieuw in dienst van een garnizoen van Frederik de Grote, koning van Pruisen. Daar ontmoette hij twee Broeders vrijmetselaren, en samen besloten ze, op basis van het patent van Smith, een nieuwe loge in Bremen op te richten. Daarna zou hij dus naar Portugal getrokken zijn, maar over die periode heb ik verder niets kunnen vinden.

In 1769 verscheen in Londen de tweede editie van Smith's A short introduction to

English grammer,55 een boekje waarvan helaas geen enkel exemplaar bekend is.56 Maar het verschijnen van dat boekje doet vermoeden dat hij toen in elk geval weer in Engeland was.

Eenmaal definitief in Engeland werd hij in 1772 benoemd tot ‘Inspector of the Military Academy at Woolwich’, wat betekent dat hij hoofd van de cadettenschool was, welke functie hij tot 1783 behield.57 Daarmee brak voor Smith eindelijk een meer gesettelde periode in zijn leven aan. Ook maçonniek was hij weer actief. Hij was één van William Preston's voornaamste supporters, en bij gelegenheid van de beroemde groot-gala uitvoering van diens ‘Lectures’ ter ere van de vrijmetselarij op 21 mei 1772 was hij één van de Stewards (de vierde op de lijst, direct na Preston zelf) en nam hij deel aan de uitvoering van ‘Section III’ van de eerste ‘Lecture’.58 Preston schrijft in het voorwoord van de eerste editie van zijn Illustrations of Masonry o.m.: ‘I cannot... avoid expressing my thanks to my very worthy friend and brother Captain George Smith, Inspector of the Royal Academy at Woolwich, from whom I had the pleasure to receive many valuable annotations.’59

En nu hij een vaste betrekking had kon hij ook de zaak van de vervalste incunabelen tot een einde brengen. De La Fontaine Verwey schrijft: ‘Op de veiling-Askew in 1775 werd de [door Smith in zijn Amsterdamse tijd vervalste] Plinius gekocht door “a captain Smith” (zou dit George Smith geweest zijn, die zich immers kapitein noemde?).’60 Dat lijkt mij inderdaad zeer waarschijnlijk.

Het jaar daarop schreef hij een brief namens één van zijn leerlingen,61 de jonge Duke of Athol, aan de Grootloge, waarin hij o.m. vroeg ‘[w]hy the G.L. of England has thought propper to alter the mode of Initiation; also the Word, pasword, & Grip of the different degrees in Masonry’.62 Dit was vragen om problemen, want Athol was zojuist benoemd tot Grootmeester van de rivaliserende Grootloge van de zogenaamde ‘Antients’. Hoe solide de reputatie van Smith op dat moment in Engeland echter was blijkt wel daaruit dat hij desondanks in 177763 of 177864 zelfs werd benoemd tot Provinciaal Grootmeester van Kent, een zeer hoge functie in de vrijmetselarij. Op 7 januari 1779 verzochten enkele Broeders een constitutiebrief om een nieuwe loge, de ‘Royal Military Lodge’ (No. 371) in Woolwich te mogen oprichten;65 Smith werd haar eerste (en enige) Voorzittend Meester en voerde die functie vier achtereenvolgende jaren uit, wat uitzonderlijk lang is.66 En tenslotte publiceerde hij diverse werken over militaire onderwerpen, waarvan het in 1779 verschenen Universal military dictionary vele jaren lang een standaardwerk was.67 Oliver had een zeer positieve mening over Smith en noemt hem ‘honourable and upright in his dealings, and an active and zealous Mason... In a word, he was a bright and learned Brother’,68 en Stokes concludeert: ‘He must have been an able and cultured man, even if in masonic affairs he usually appears to have been “against the government”’.69

Dat laatste zou spoedig weer blijken, want, volgens Oliver,70 ontdekte Smith (of meende hij te ontdekken) in zijn functie van accountant van de Engelse Grootloge,

een onbeduidende discrepantie in de afrekeningen van de Groot-Secretaris, James Heseltine, die zich daardoor dodelijk beledigd voelde. De gevolgen bleven niet uit, want toen Smith in 1780 benoemd werd tot Junior Grand Warden (Tweede Groot-Opziener) van de Engelse Grootloge, meldde Heseltine dat hij het hier niet mee eens was, omdat, naar zijn mening, niemand twee Groot-Officiersfuncties tegelijkertijd kon vervullen (en Smith was nog steeds Provinciaal Grootmeester van Kent, wat hem ook een stem in de Grootloge gaf), hoewel er op dat moment nog geen regel bestond die dit verbood. De Grootmeester zette echter zijn zin door en benoemde Smith toch. Maar op de volgende Grootlogevergadering (drie maanden later) werd medegedeeld dat Smith zijn functie van Junior Grand Warden had neergelegd.71

Ook als Voorzittend Meester van de ‘Royal Military Lodge’ lukte het hem om aanstoot te geven, nl. door in 1783 loge te houden in de King's Bench gevangenis, en gedurende deze bijeenkomst enkele gevangenen tot Leerling vrijmetselaar aan te nemen, anderen tot Gezel te bevorderen of tot Meester te verheffen, wat in strijd was met de regel dat een kandidaat ‘of good Report’72 moet zijn. Hij werd dan ook, samen met Thomas Brooke, bij de Grootloge aangeklaagd wegens ‘making Masons in a clandestine manner’.73 Hij probeerde zich te verdedigen door te stellen dat hij zulks gedaan had als Meester van de ambulante ‘Royal Military Lodge’, en als zodanig het recht had om oningewijden tot vrijmetselaar aan te nemen wanneer hij de constitutiebrief van die loge bij zich had.74 Maar de Grootloge dacht daar anders over en verklaarde het onverenigbaar met de principes van de vrijmetselarij ‘to hold a freemasons' lodge for making, passing or raising masons in any place of confinement’.75 Smith werd derhalve voor deze daad door de Grootloge berispt.76

In het zelfde jaar 1783 publiceerde Smith zijn beroemdste werk: The use and abuse of free-masonry; a work of the greatest utility to the brethren of the society, to mankind in general, and to the ladies in particular. By Capt. George Smith, Inspector of the Royal Military Academy at Woolwich; Provincial Grand-Master for the Country of Kent, and R.A. [...] Londen: Printed for the Author; and Sold by G. Kearsley, No. 46, Fleet Street, 1783 (afb. 3). Opnieuw kwam het daarbij tot een confrontatie met de Grootloge: op voorstel van de Groot-Secretaris Heseltine weigerde de Grootloge toestemming voor deze publicatie te geven op grond van haar algemene beleid om zich te verzetten tegen de publicatie van maçonnieke literatuur.77 Smith trok zich hiervan niets aan en publiceerde het boek toch. Wat Stokes erover schrijft herinnert opmerkelijk aan Loonen's analyse van Smith's leerboek Engels:

‘All the arguments and most of the text are taken from [Wellins] Calcott [A Candid Disquisition of the Principles and Practices of the Most Ancient and Honorable Society of Free and Accepted Masons etc., Londen 1769] and [William] Hutchinson [The Spirit of Masonry in Moral and Elucidatory Lectures, Londen
1775] verbatim, the historical details - which are mostly inaccurate - are copied from [James] Anderson [The Constitutions of the Free-Masons, Londen 1723 en The New Book of Constitutions of the Antient and Honorable Fraternity of the Free and Accepted Masons, Londen 1738], and the addresses from various sources.... most of the book is copied without any acknowledgment’ (82).

Hij komt desondanks tot de conclusie dat ‘[t]he work is well worth reading; Captain Smith has faithfully followed in the footsteps of the original workers, and his writing gives a good summary of their ideas, though he does not take the trouble to correct their mistakes’.

Op 11 februari 1784 werd de ‘Royal Military Lodge’ waarvan Smith Voorzittend Meester was - valselijk - beschuldigd al enkele jaren niet meer actief te zijn en officieel van de lijst van de Grootloge afgevoerd.78 Het volgende jaar culmineerde zijn confrontatie met de Grootloge: op 17 november 1784 werd hij beschuldigd wegens ‘uttering an instrument purporting to be a certificate of the Grand Lodge, recommending two distressed Brethren’.79 Dat mag goed bedoeld geweest zijn, maar daartoe was hij niet gerechtigd, en het document was eenduidig ook nog eens een vervalsing.80 Hiervoor werd hij op 2 februari 1785, ‘not appearing, or in any Manner exculpating himself, though personally summoned to appear for that Purpose’81 uit de Orde uitgestoten. Ik vermoed, dat hij spoedig daarna overleden is,82 want hierna heeft niemand meer iets van hem gehoord, en als hij nog geruime tijd geleefd zou hebben lijkt dat, gezien zijn karakter en gedrag, onwaarschijnlijk.

Veele énorme en schreeuwende faiten teegen de Broederschap

Zoals hierboven beschreven, werd Smith op 6 augustus 1758 door de Nederlandse Grootloge ervan beschuldigd ‘veele énorme en schreeuwende faiten teegen de Broederschap begaan’ te hebben. Het lijkt mij onwaarschijnlijk dat de Grootloge een zo extreme formulering gekozen zou hebben, wanneer het er uitsluitend om gegaan was dat Smith zich buiten de Orde schuldig gemaakt had aan vervalsingen. We zagen ook al, dat hij een Nederlandstalig ‘verradersgeschrift’ publiceerde. Dat zou typisch het soort daad geweest kunnen zijn dat wel zo door de Grootloge zou worden aangemerkt, ware het niet dat dit boekje, de Openhartige catagismus, of belydenis der vry metselaaren pas in 1760 verscheen, dus na de bedoelde veroordeling. Dat roept de vraag op of Smith misschien al eerder iets dergelijks gedaan had. Het ligt dan voor de hand om te denken aan Le maçon démasqué ou le vrai secret des francs maçons, mis au jour (afb. 4), daar de Openhartige catagismus een vrije vertaling was van de catechismus uit de Maçon démasqué.

Beide teksten hadden nóg iets gemeen, nl. dat ze onder pseudoniem geschreven

werden: voor de in 1760 gepubliceerde Openhartige catagismus de auteur en vrijdenker ‘[Jacob] Campo W[e]yerman’ die leefde van 1677 tot 1747 en voor de Démasqué uit 1751 ‘Thom[as] Wolson’, die door Altena geïdentificeerd werd als Thomas Woolston (1670-1733), een geleerde theoloog en vrijdenker.83 Beide zogenaamde auteurs waren dus al jaren dood toen de betreffende boekjes uitkwamen. Ook waren beide vrijdenkers, iets waar Smith vermoedelijk wel sympathie voor opgebracht zal kunnen hebben.84 Dit werken onder een andere naam is voor iemand met de levensloop van Smith geheel begrijpelijk. Bovendien werden ‘verradersgeschriften’ slechts zelden uitgegeven onder de echte naam van de auteur wat, gezien het verbod van de kant van de maçonnieke Grootloges op zulke publicaties, ook heel logisch is. Alain Bernheim meent weliswaar dat de auteur van de Démasqué ene ‘Thos Wilson’ was,85 welke in 1753 de functie van Eerste Opziener had in de loge ‘Nr. 3 (Antients)’ en hij wijst erop dat er weliswaar in 1751 geen loge was in ‘L'auberge de le Swan dans le Stran’, zoals de ik-figuur uit de Démasqué de plaats van zijn inwijding aanduidt, maar wel ‘at the Swan in Exeter Street which runs 100 yards parallel to the Strand’.86 Desondanks denk ik dat het de moeite loont om er voor het moment eens van uit te gaan dat George Smith de eigenlijke auteur van de Démasqué is en ons af te vragen of dat zou passen.

Om te beginnen de plaats van uitgave. Volgens de titelpagina is dat ‘A Londres’. Bernheim meent dat dit klopt.87 De overige ‘Franse verradersgeschriften’ werden volgens hun titelpagina's uitgegeven ‘En La Ville Sainte’, in ‘Jerusalem’, ‘Cosmopolis’, of ‘Amsterdam’. Met uitzondering van Amsterdam (waar een veel grotere persvrijheid heerste dan in Frankrijk) zijn dit alles fantasie-aanduidingen om de ware plaats van uitgave te verdoezelen. ‘Londres’ zou authentiek kunnen zijn, maar kan net zo goed fancy zijn, immers, de vrijmetselarij was uit Engeland, en met name uit Londen, naar het Europese continent gekomen. Wanneer we echter de titelpagina's vergelijken van de diverse edities van de Démasqué, dan valt op dat de eerste Franstalige editie van 1751, een andere - ongedateerde - Franstalige editie, eveneens uit 1751, en een aantal van de meer dan zes Nederlandstalige edities uit 1753 tot en met 1805 dezelfde koperplaat voor de gravure op de titelplaat gebruiken (afb. 4 en 5). Dat is geen bewijs dat ze ook bij dezelfde drukker gedrukt werden (er werd wel in zulke platen gehandeld), maar maakt de kans wel groot. De enige van deze edities die een eenduidige drukker-uitgever vermelden zijn de eerste drie Nederlandstalige uitgaven, alle van 1753: ‘Te Arnhem, By Jacob Nyhoff’. Als in 1751 de eerste Franstalige editie ook daar uitgegeven werd, dan bevond George Smith zich op dat moment niet ver daar vandaan, nl. in Utrecht.

Kijken we naar de ‘maçonnieke traditie’ die in de Démasqué beschreven wordt, dan valt het Bernheim terecht op dat dit verradersgeschrift sterk afwijkt van alle andere ‘Franse Verradersgeschriften’ waarvan in het algemeen aangenomen wordt, dat ze authentieke beschrijvingen van de rituele praxis van de toenmalige Franse

loges bevatten. Anderzijds constateert hij ook dat er overeenkomsten zijn tussen de catechismus in de Démasqué enerzijds en die in twee Engelse ‘verradersgeschriften’, beide uit 1766, nl. Mahabone (2e editie) en Solomon in all his glory (afb. 8). Dat laatste komt niet als een verrassing, want Solomon is de Engelse vertaling van de Démasqué. Harry Carr meent dat: ‘the description of the ceremonies, the titles of some of the Officers,... and many other details of the procedure described by Wolson... cannot be reconciled with what is known of English Lodge practices at that period’. Tot zo ver ben ik het geheel met hem eens. Maar dan vervolgt hij: ‘For these reasons, it seems likely that the work [Démasqué] represented French rather than English Freemasonry’.88 Bernheim constateerde terecht de verschillen die er zijn met de overige ‘Franse verradersgeschriften’. Er lijkt mij maar één oplossing: aangezien de voertaal onder erudieten in geheel continentaal Europa in de achttiende eeuw Frans was, betekent het feit, dat de Démasqué in het Frans geschreven was niet noodzakelijk dat hij ook ‘Frans’ is. Dat roept de vraag op of er aanwijzingen zijn voor een ander land van oorsprong. Welke ‘maçonnieke traditie’ wordt hier nou wel beschreven?

Een probleem bij de beantwoording van die vraag is dat alle achttiende-eeuwse maçonnieke ritualen uiteindelijk op Engelse ritualen teruggingen en dat in continentaal Europa verreweg de meeste vanaf ca. 1750 gebruikte ritualen varianten waren van die welke in de jaren veertig van de achttiende eeuw in Frankrijk ontwikkeld waren. Ze lijken dus allemaal toch vrij sterk op elkaar; de verschillen zijn relatief klein en vaak te verklaren als heel locale variaties. Toch zijn er in dit geval enkele aanknopingspunten. Om te beginnen staan op de afbeeldingen van de ‘tableaux’ in de Démasqué op het tafeltje van de Voorzittend Meester drie kandelaars - met elk één kaars - in de vorm van een winkelhaak, overeenkomend met de plaats van de ‘kleine lichten’ om het tableau (afb. 9 en 10), zoals dit tot op de dag van vandaag in alle Duitse loges (ongeacht tot welke Grootloge ze behoren) gebruikelijk is,89 zulks in tegenstelling tot Frankrijk, waar destijds géén kaarsen op het tafeltje van de Meester gestaan lijken te hebben90 en het er later maar één is, of drie bij elkaar, resp. drie in één kandelaar.91 Ook liggen er twee gekruiste de gens over de Bijbel, in plaats van passer en winkelhaak. Passer en moker liggen aan weerszijde van de geopende Bijbel; de winkelhaak droeg de Meester der Loge als ambtsteken aan een halslint.92 Dit is eveneens een vorm die specifiek in de Duitse vrijmetselarij voorkomt, en uitdrukkelijk afwijkt van zowel de Engelse als de Franse traditie, waarin altijd passer en winkelhaak verstrengeld op de geopende Bijbel liggen.

Verder wijst Carr erop, dat ‘[l]ike most other writers before him, the author spoke of the “Loge de Table” and the “Loge de Réception”, which are readily understood; but in several instances he also referred to a “Loge d'Appareil”, a nice distinction that had not appeared in any of the previous exposures’.93 De Démasqué was echter niet het eerste boekje waarin deze uitdrukking voorkomt. In 1748 verscheen van Martin Couret de Villeneuve: L'Ecole des franc-maçons, A Jerusalem. Dat is een

bundel van losse teksten. Eén daarvan heet ‘Discours d'Appareil, prononcé le jour de la Fête de ***’ (69-74). Ook dit boekje is in het Frans gesteld, en de plaats van uitgave, ‘Jerusalem’, zegt niets. Echter, ingeklemd tussen een verzameling loge-toespraken die vrijwel overal gehouden zouden kunnen worden, plus een Franstalige versie94 van Anderson's Constitutions van 1723, die overal als het reglement van de vrijmetselaren golden enerzijds, en een drietal ‘brieven’ waarin een vrijmetselaar aan een buitenstaander uitlegt wat vrijmetselarij nou eigenlijk is, teksten die ook vrijwel land-onafhankelijk zijn anderzijds, is één tekst opgenomen die een heel uitgesproken plaatsbepaald karakter heeft: ‘Reception du Prince de Saxe-Gotha’ (91-96). Het eigenlijke door deze titel aangegeven onderwerp wordt afgehandeld in minder dan twee bladzijden; de overige drie geven een beschrijving van de openbare optocht naar, en de viering van de St. Jans-dag in de Grootloge te Berlijn, als demonstratie van de ondersteuning van de vrijmetselarij, niet alleen door de Prins van Saksen-Gotha, maar vooral door Frederik de Grote. Was deze publicatie primair voor gebruik buiten Duitsland bedoeld geweest, dan had de titel van deze bijdrage zeker Frederik, eerder dan de Prins van Saksen-Gotha vermeld, en waren waarschijnlijk ook de twee delen van deze tekst omgewisseld geweest. Er kan derhalve weinig twijfel bestaan aan het land waar dit boekje werd geproduceerd: Duitsland (waarschijnlijk zelfs Saksen-Gotha). Dat Smith vertrouwd was met het concept van een ‘Loge d'Appareil’ (instructie-loge) resp. een ‘Discours d'Appareil’ (instructievoordracht) blijkt uit de beschrijving die Oliver geeft van een bijeenkomst van de Royal Military Lodge in de herfst van 1783:

‘Greeting a few of the Brethren as he [i.e. Smith] passed, he walked straight up to the pedestal, and gave the report [i.e. a knock]. The Brethren were clothed and seated round the table in a few minutes, and the R[ight] W[orshipful] M[aster] [i.e. Smith] opened the Lodge. The minutes having been read, and no particular business appearing on the books, the Master was in the act of rising to deliver the Lecture.’95

De tijd, dat de Broeders in de Loge zich normaliter rond een tafel verzamelden (‘table-lodges’) was in 1855, en zelfs in 1783 waarschijnlijk al lang voorbij. Waar Smith deze vorm had leren kennen kunnen we echter wel raden. Voor het continent hebben we minstens één getuige van het nog lang voortbestaan van deze traditie, tenminste in bepaalde bijeenkomsten, in de vorm van een beroemde afbeelding, het frontispice ‘Freimaurerische Unterrichtung’ uit het boek Der Verklärte Freymaurer, Wenen 1791. Dat is dus ook weer het Duitse taalgebied.96

Tenslotte, als we nu het vermoeden hebben gekregen dat de Démasqué wel eens Duits van oorsprong zou kunnen zijn, valt het ook des te meer op dat op de titelpagina van de eerste Engelse editie, uit 1766, staat: ‘Translated from the French

Original published at Berlin.’ De enige bekende Franstalige uitgave uit Berlijn is echter uit 1757.97 Dat is dus zes jaar na de eerste uitgave die we kennen. Doelde de auteur van de Engelse vertaling op die uitgave uit 1757 en was hij niet op de hoogte van de eerdere edities? Of verwijst hij naar een nog eerdere uitgave die, zoals hij schrijft ‘[was] burnt by Order of the King of Prussia, at the Intercession of the Free-Masons’? Als er zo een Berlijnse uitgave van vóór 1751 geweest is, is die inderdaad zo grondig vernietigd, dat er geen spoor meer van over is. Maar hoe kwam de vertaler dan aan zo een exemplaar, of de kennis daaruit en daarover? Een oplossing zou zijn als vertaler en oorspronkelijke auteur dezelfde persoon zouden zijn. Opgemerkt moet worden, dat de afbeeldingen in de Engelse edities eenduidig gebaseerd zijn op die in de ‘Berlijnse’ editie van 1757; ze vertonen nl. elementen die alleen daar te vinden zijn.98 Dat sluit echter niet uit dat er een dergelijke editie bestaan zou hebben die tussen 1745 (het jaar van de eerste uitgave van Trahi) en 1751 in Berlijn uitgegeven zou zijn.99

Er is echter nog een andere mogelijkheid. De ‘Berlijnse’ editie heeft op de titelpagina natuurlijk niet het plaatje dat we vinden in de eerste twee Franstalige edities van 1751 en alle Nederlandstalige edities van 1753 tot en met 1805, die vermoedelijk alle bij Nijhoff in Arnhem verschenen en ook alle dezelfde drie afbeeldingen hebben. Het plaatje op de titelpagina van de ‘Berlijnse’ editie is echter wel herkenbaar. Het is dezelfde gravure die we vinden op de titelpagina's van L'Ordre des francsmaçons trahi uit 1745 en Les francs-maçons écrasés uit 1747, aangevuld met enkele symbolen uit het plaatje van de oudere Franstalige en de Nederlandstalige edities van de Démasqué.100 De Trahi en de Ecrasés werden beide uitgegeven (vermoedelijk bij dezelfde uitgever) in Amsterdam. En die gravure vinden we op de titelpagina's van de edities van de Trahi van 1745 tot en met 1778 en de Ecrasés van 1747 tot en met 1774.101 Ook bevinden zich in de ‘Berlijnse’ editie van de drie afbeeldingen uit de eerdere Franstalige en Nederlandstalige edities van de Démasqué uitsluitend de derde, maar in plaats van de eerste twee alle afbeeldingen uit de Trahi, inclusief de code voor het maçonnieke geheimschrift en de noten van vijf chansons!102 Op grond hiervan laat zich vermoeden, dat de ‘Berlijnse’ uitgave van de Démasqué uit 1757 in werkelijkheid wel eens ook bij diezelfde uitgever in Amsterdam zou kunnen zijn uitgegeven. En in 1757 bevond George Smith zich in Amsterdam. Als hij in die tijd behoefte had aan een Franstalige versie van het rituaal waarmee hij in zijn loge werkte, en hij de boekverkopers waarmee hij te maken had in zijn Utrechtse tijd allen had opgelicht, zodat hij niet meer bij hen terechtkon, dan ligt het voor de hand dat hij zijn toevlucht zocht bij een Amsterdamse uitgever die al eerder maçonnieke ritualen gedrukt had.

We hebben dus een aantal aanwijzingen, dat de Démasqué een Duits beïnvloede variant van de continentaal-Europese maçonnieke werkwijze beschrijft, en al vast één dat Smith deze traditie kende. Verder wordt algemeen aangenomen, dat George

Smith vrijmetselaar werd in één van de ambulante militaire loges in Duitsland in de tijd dat hij in het Pruisische leger diende, voordat hij naar Nederland kwam.103 Dat moet ook haast wel, want wanneer hij in 1757 voor het eerst als vrijmetselaar aantoonbaar is, is hij al Voorzittend Meester van een loge in Amsterdam, niet bepaald een functie voor iemand die nog maar pas vrijmetselaar is. Het is dus in het geheel niet onwaarschijnlijk dat hij toen al meer dan tien jaar vrijmetselaar was. Er is echter nog een andere optie. Smith kan al vrijmetselaar geweest zijn voordat hij voor het eerst naar Duitsland ging. Deze optie laat zich wonderwel combineren met wat de auteur van de Démasqué over zichzelf vertelt:

‘De Zoon van den Pretendent had eene landing in Schotland gedaan, en 'er zelf eenige voordeelen behaald, wanneer myn Heer Cowens, myn Vriend, my quam aankondigen dat ons Regiment bevel gekreegen had om tegen den Vyand op te trekken. Gy zult, zei hy tegen my, Londen verlaaten, maar wilt gy u niet laaten deprophaniseeren voor uw vertrek? Dit vreemde woord deed my begrypen dat hy my in de groote Orden wilde doen treeden.’104

Dit plaatst de inwijding van de auteur vrij nauwkeurig in 1745 en identificeert hem eenduidig als een militair. Smith kan in 1745 weer in Engeland geweest zijn. Maar een dergelijke beschrijving hoeft natuurlijk niet volledig historisch correct te zijn. De auteur kan best in werkelijkheid al vijf jaar eerder beleefd hebben wat hij hier beschrijft.105 En zijn vertrek uit Londen kan best naar Duitsland in plaats van naar Schotland geweest zijn. In dat geval zou Bernheim toch ten dele gelijk hebben, nl. dat de plaats waar de in de Démasqué beschreven inwijding plaatsvond inderdaad in een werkelijk in Londen bestaande loge gesitueerd is. Het blijft echter waarschijnlijk, dat Smith tijdens zijn Duitse jaren, voorafgaande aan zijn komst naar Nederland, maçonniek actief was, en daarbij vertrouwd raakte met de Duitse variant van de continentale werkwijze. Dat Smith die werkwijze relatief goed kende en ook waardeerde blijkt o.m. uit nog iets anders dat Oliver over hem schrijft: ‘in his convivial moments, he jocularly adopted the symbolical vocabulary which had become familiar to him by long practice on the continent, calling the table a workshop; bottles, barrels; glasses, cannons; candles, stars, &c.’106 Later nogmaals terugkomend op de door Smith gepractiseerde tafelgebruiken merkt Oliver op: ‘It is true, the above ceremonies cannot fairly be classed amongst the legitimate usages of English Masonry,... On the continent the above customs were absolutely enjoined as an indispensable part of the system, and were consequently exercised in every foreign Lodge.’107 In het algemeen moet hij in zijn tijd één der beste kenners van de vrijmetselarij geweest zijn. Niet voor niets behandelt Stokes hem in zijn verhandeling over ‘Masonic teachers of the eighteenth century’,108 en Oliver meent: ‘[t]he affairs of the [Royal Military] Lodge were prosperous, and the Brethren were edified by his lucid

disquisitions on many abstruse points which, at that period, were but imperfectly understood by any but bright Master Masons. His lectures attracted numerous visitors’.109

Een volgende indicatie vormen de edities die er van de Démasqué in de verschillende landen werden uitgegeven. Na de eerste twee Franstalige edities van 1751 verscheen een derde te ‘Berlijn’ (= Amsterdam? zie hierboven) in 1757 en een vierde in het Frans met een Duitse vertaling op de tegenovergelegen bladzijden, uitgegeven te Leipzig en Frankfurt in 1786, terwijl volgens Carr in hetzelfde jaar ook een uitsluitend Duitse editie verscheen. De Nederlandse vertaling kende echter meer dan zes edities van 1753 tot 1805. Tenslotte verscheen een Engelse versie onder de titel Solomon in all his glory, or the master mason, te Londen in 1766. Hiervan verschenen latere edities, o.m. in 1768 en 1777. Als de eerste drie Franstalige edities ofwel alle in Nederland verschenen (zoals hierboven beargumenteerd) ofwel de eerste twee in Nederland en de derde in Berlijn, en de laatste in Duitsland, dan kwam dus geen enkele van de Franstalige edities in Frankrijk uit. De landen waar dit ‘verradersgeschrift’ als rituaal gebruikt werd waren dan dus Duitsland, Nederland en Engeland, drie landen waar George Smith achtereenvolgens maçonniek actief was. Harry Carr merkt bij de Engelse versie op: ‘The English version, however, was not a true translation; there are alterations, omissions and additions.’110 Wie zou zich de vrijheid permitteren om een zo vrije ‘vertaling’ te maken? Een optie lijkt mij: de oorspronkelijke auteur. En die Engelse vertaling verscheen in 1766 ‘By T.W. an Officer in the Army, and late Master of the Swan Tavern Lodge in the Strand.’ Smith liet in 1765 zijn maçonnieke patent ratificeren door de Engelse Grootmeester, en was vanaf oktober 1766 als militair in Bremen. Hij kan dus goed in 1766 in Engeland een boekje uitgegeven hebben. Kortom, Smith was steeds daar waar een nieuwe uitgave van de Démasqué verscheen (zie bijlage 1).

Een vraag die we moeten stellen is of Smith geacht mag worden voldoende goed Frans beheerst te hebben om de Démasqué in het Frans geschreven te kunnen hebben. Het antwoord daarop is tweeledig. Enerzijds was zijn Frans kennelijk goed genoeg om in 1753 een Franse kostschool in Woerden te openen. Ook valt aan te nemen dat de voertaal in het Pruisische leger, dat uit soldaten van vele nationaliteiten bestond, in die tijd wel Frans geweest zal zijn. Verder beklagen zowel Bernheim als Lamoine zich over het slechte Frans van de Démasqué: kennelijk is het niet door een Fransman geschreven.111 Anderzijds is het opmerkelijk, dat er in de bibliotheek van de Engelse Grootloge een achttiende-eeuws Nederlandstalig manuscript-rituaal ligt, dat een, van de in 1753 gepubliceerde Nederlandse vertaling afwijkende, versie van Le maçon démasqué bevat.112 Het Nederlands vertoont fouten die een Nederlander niet snel zou maken, een buitenlander eerder wel. Het is denkbaar dat het hier gaat om een manuscript, dat Smith vervaardigde voor de opname van Nederlanders in zijn loge in Amsterdam, of mogelijk zelfs al eerder, nl. om in

Utrecht een Loge op te richten. Bij zijn vlucht naar Engeland nam hij het mee, en toen hij daar eenmaal een stabiele positie had deponeerde hij het in het archief van de Grootloge. Mogelijk is dit Nederlandstalige manuscript het eigenlijke origineel en is de Franse versie, al dan niet door Smith zelf gemaakt, een vertaling hiervan. De in 1753 gepubliceerde Nederlandse versie kan b.v. een vertaling van de Franse versie zijn, gemaakt door of in opdracht van de uitgever, wat het verschil tussen de twee Nederlandstalige versies zou kunnen verklaren.

Was George Smith de man achter het pseudoniem Thomas Wolson? Met zekerheid valt dat niet te zeggen. Maar wie anders was een ‘Officer in the Army’, kende de Duitse, Franse en Engelse maçonnieke traditie, was steeds daar waar het boekje resp. in het Frans, Nederlands en Engels verscheen, kon een gecorrigeerde Engelse vertaling schrijven, schreef Frans als een niet-Fransman, schreef Nederlands als een niet-Nederlander, en kon het Nederlandstalige manuscript in het Orde-archief in Londen deponeren? Kortom: zolang niemand met een beter voorstel komt, of bewijst dat deze hypothese onjuist is, lijkt het mij aannemelijk dat George Smith zowel de auteur achter de pseudoniemen ‘Campo Wyerman’ van de Openhartige catagismus en ‘Thom[as] Wolson’ van Le maçon démasqué, als ook de verantwoordelijke voor de ‘Berlijnse’ editie en de Engelse vertaling van dat laatste ‘verradergeschrift’ en de auteur van het manuscript in de Engelse Grootloge is. Alleen die aanname kan, mijns inziens, alle feiten die we over de Démasqué hebben verklaren. Als dit bekend was, is ook duidelijk waarom de Nederlandse Grootloge hem in 1758 ervan beschuldigde ‘veele énorme en schreeuwende faiten teegen de Broederschap begaan’ te hebben.

Bijlage 1

Editie van Le maçon démasqué. Waar was George Smith?
Franstalige voor-editie? ‘London’ =?= Arnhem? 1748? Utrecht.
1e en 2e Franstalige edities: ‘London’ =?= Arnhem? 1751. Utrecht.
1e Nederlandstalige editie: Arnhem 1753. Utrecht (vanaf nov. Woerden)
3e Franstalige editie: ‘Berlin’ =?= Amsterdam? 1757. Amsterdam.
Openhartige catagismus: 's-Gravenhage [1760]. Amsterdam.
1e Engelstalige editie: Londen 1766. Engeland (vanaf okt. Bremen).

Bijlage 2
Publicaties van George Smith (niet volledig)

Den volkomene Engelsche spraakkonst voor heeren en juffrouwen... The compleat English grammar for gentlemen and ladies..., Utrecht 1752.
Volkome Engelsche spraakkunst enz. The compleat English grammar, 2e verbeterde en vermeerderde druk, Rotterdam 1758.
Openhartige catagismus, of belydenis der vry metselaaren, 's-Gravenhage 1760.
Mey's commercial letters; translated from the German. Bremen 1767.
A short introduction to English Grammar, with critical notes. 2e verbeterde druk. Londen 1769.
‘Charge to the Lodge of Friendship at Dover, December 27th, 1778’.
Uiversal military dictionary, or copious explanation of the technical terms, &c. used in the equipment, machinery, movements, and military operations of an army, Londen 1779.
‘Laws, rules and regulations for the good government of the Provincial Grand Lodge for the Country of Kent’, gegraveerd in koper en gedrukt in het Minute Book of the Provincial Grand Lodge of Kent, 1781.
The use and abuse of free-masonry; a work of the greatest utility to the brethren of the Society, to mankind in general, and to the ladies in particular, Londen 1783

Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs