Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 29

[p. 31]

De min onder de kerkelingen
Jan van Hoogstratens wraakoefening op Salomon van Til:
een ‘vrijgeest’ in botsing met een coccejaan^*
Elly Groenenboom-Draai

Een ‘onvermoeit Schemprymertje’¹

Op 5 december 1720 wordt de dichter Jan van Hoogstraten publiekelijk vereerd met een geschreven portret. Het verschijnt in de Rotterdamsche Hermes,² een satirisch tijdschrift van zijn aartsvijand Jacob Campo Weyerman, de schilder-dichter die pas in de laatste decennia de aandacht heeft gekregen die hij verdient.³ Blij verrast zal Jan met de surprise niet zijn geweest, want hij wordt tot op het bot gefileerd. In plastische bewoordingen tekent Weyerman hem als een mismaakt, aftands en minderwaardig schepsel, wiens aangeboren scheelheid ook zijn hersenen dusdanig heeft aangetast, dat hij alles ‘scheef, scheel en monstreus’ is gaan zien. Wie daarvoor het bewijs zoekt, bladere maar eens, spoort Campo de lezer aan, door zijn ‘honderde hekelvaersjes’, waarin hij uit ‘lafhartige wraak’ met een ‘schuiteboefs Rhetorika den goeden naam en d'eer van zyn’ evennaasten ‘bekladt’.⁴ Ter illustratie noemt hij onder meer Van Hoogstratens ‘Coccejaansche Venus, of De min onder de kerkelingen, uitgespogen op dien grooten G....geleerden S.v.T.’⁵

Waarop doelde Weyerman nu precies? Zonder twijfel had hij met de ‘honderde hekelvaersjes’ de beruchte verzameling Schimp- en hekeldigten op het oog,⁶ waarvan het eerste deel - anoniem natuurlijk - in 1698 verscheen. Deel twee volgde, gezien de daarin opgenomen ‘Nieuwe Jaar Wens voor den nieuwbakken Borgemeester J* S**⁷ In het Jaar der Herschepping Anno 1707’,⁸ op zijn vroegst in 1707, en deel drie kan wegens een met ‘Uit ons Konstgenootschap den 15 van Slagtmaand 1707’ ondertekend gedicht zelfs niet voor 15 november 1707 van de pers zijn gerold.⁹

Al ontkende hij dat zelf natuurlijk met klem, iedereen wist dat Jan van Hoogstraten erachter zat.¹⁰ Zo ook de, helaas eveneens anonieme, eigenaar van een uniek exemplaar van de (driedelige) bundel, die zijn boek geheel met wit liet doorschieten om personen en situaties uit de spotverzen van verhelderend commentaar te kunnen voorzien.¹¹ Het is lastig hem te identificeren en zelfs te situeren, want

* Deze bijdrage is gebaseerd op mijn onderzoek ter voorbereiding van een tekstuitgave van De Coccejaanse Venus, of de min onder de kerkelingen en De bruiloft in Salomons tempel, ofte vervullinge der profetie van de Coccejaanse Venus van Jan van Hoogstraten.

1 J.C. Weyerman, De Rotterdamsche Hermes, behelzende een' schat van zeer geestige en kortswylige aanmerkingen over het gedrag der hedendaagsche waerelt, Rotterdam, A. Willis, ed. A. Nieuweboer, Amsterdam 1980, 100 (hierna: Rotterdamsche Hermes).

2 Rotterdamsche Hermes, (1720) 20. Hierin een reactie op het anonieme pamflet Beschouwing van den nieuwen Hermes, aan den Heere***, volgens Weyerman geschreven door Jan van Hoogstraten. De repliek is gegoten in de vorm van een (gefingeerde) Brief van den Heer*** aan eenen zyner Vrienden, behelzende eene natuurlyke afbeelding van een scheel Pasquillant.

3 Vooral dankzij André Hanou, die het onderzoek naar Weyerman in de jaren zeventig in gang zette.

4 Rotterdamsche Hermes, 20 (1720) 98.

5 Rotterdamsche Hermes, 20 (1720) 100. In Rotterdamsche Hermes, 22 (1720) 117 noemt Weyerman Van Hoogstraten nogmaals als ‘Autheur der Coccejaansche Venus’.

6 Schimp- en hekeldigten uit verscheide poëten, gevolgt na den Roomsen Juvenalis, en de satirise gezigten van den Spaansen Quevedo, &c. Hoorn, T. van Nes, 1698. Gebruikt exemplaar: UB Leiden: 20670 B 17.

7 Vermoedelijk de Goudse burgemeester Johannes Santvoort.

8 Schimp- en hekeldigten, dl II, 52.

9 ‘Brief aan de Heer***, Over zeker *Misdragt onder de Naam van Schimp en Hekeldigten’. Schimp- en hekeldigten, dl III, 52-54.

10 Zie b.v. Panpoëticon Batavum, kabinet, waar in de afbeeldingen van voornaame Nederlandsche Dichteren, versameld, en konstig geschilderdt door A. van Halen, En onder uytbreyding, en aanmerkingen, over de Hollandsche Rym-konst, geopendt door L. Bidloo, Amsterdam, A. van Damme, 1720, 70-71.

11 Het betreft het in n. 6 genoemde exemplaar.

[p. 32]

A. van Zijlveldt naar A. Houbraken, Portret van Salomon van Til als predikant in Dordrecht, z.j
(Gemeentearchief Dordrecht).

[p. 33]

zowel van Dordtse als Goudse (maar ook van andere) ins en outs blijkt hij opmerkelijk goed op de hoogte. Kennelijk is hem er veel aan gelegen Van Hoogstraten, van wie hij weinig gecharmeerd blijkt, als auteur van de bundel aan te wijzen. Niet alleen verklaart hij dat meermalen expliciet,¹² maar zelfs heeft hij de moeite genomen Jans portret voorin zijn boek te (laten) plakken.¹³ Vanzelfsprekend werd dat niet voor deze bundel gemaakt; daarvoor is het dan ook veel te groot van formaat, zodat het gevouwen en bijgeknipt moest worden om het passend te maken. Bovendien moet het van veel later datum zijn, omdat in het gegraveerde onderschrift van Gerardus Kempher wordt gezinspeeld op een drietal werken van Van Hoogstraten waarvan het laatste pas in 1712 verscheen.¹⁴

Het spotvers dat Weyerman met name noemt, De Coccejaanse Venus, of De min onder de kerkelingen, staat in het eerste deel van de Schimp- en hekeldigten en verscheen dus voor het eerst in 1698, bij het fictieve drukkersadres Tyme van Nes te Hoorn.¹⁵ Nog datzelfde jaar volgde een tweede druk, bij hetzelfde adres,¹⁶ waar het nog tweemaal, in 1718 en 1726,¹⁷ steeds in de Schimp- en hekeldigten, zou worden herdrukt. In 1699 dook het, mogelijk als roofdruk, als los pamflet op bij Adriaan Cornelisz. van Oldenhoven te Rotterdam. Bij mijn weten zijn er dus vijf edities van geweest.¹⁸ Met zijn 556 verzen behoort het tot de langere gedichten. In de bundel en in de pamfletten wordt het direct gevolgd door het half zo lange De bruiloft in Salomons tempel, ofte vervullinge der profetie van de Coccejaanse Venus, dat er inhoudelijk bij aansluit. Omdat dit laatste gedicht in kwaliteit (zij het niet in venijn) ver achter blijft bij het eerste, én omdat Weyerman er geen melding van maakt, laat ik het hier buiten beschouwing.

De initialen ‘S.v.T.’ tenslotte verwijzen, ook volgens de genoemde commentator van de bundel,¹⁹ naar het mikpunt van de Coccejaanse Venus, de coccejaanse predikanttheoloog Salomon van Til. Zoals hieronder zal blijken kwam deze in 1683 naar het Dordtse, hetzelfde jaar als waarin Jan van Hoogstraten zich er vestigde als boekverkoper ‘in de Voorstraat bij de Beurs’. Pas bij zijn benoeming in 1702 tot hoogleraar te Leiden²⁰ zou Van Til de stad verlaten, enkele jaren na Van Hoogstraten die, al of niet toevallig, nog vóór het uitkomen van de Schimp- en hekeldigten naar Gouda vertrok.²¹ Of de twee veel contact met elkaar hadden en zo ja, van welke aard dat was, is mij onbekend, maar volgens Schotel zou er een tijd geweest zijn waarin Van Hoogstraten Salomon van Til tot de ‘kunstvrienden’ mocht rekenen, ‘met wie hij gedachten en gezangen wisselde’.²² Van welke aard die ‘gedachten’ waren, blijft helaas onvermeld. Maar als Schotels bewering al juist is,²³ moet er ergens vóór 1698 een conflict zijn ontstaan, dat de vriendschap bekoelde en Jan de pen in gal en alsem deed dopen.

Dit vormt echter niet de voornaamste reden waarom ik in deze bijdrage een inkijkje wil geven in de Coccejaanse Venus: Van Til was de eerste noch de laatste met wie hij het aan de stok had. Belangrijker is, dat het gedicht in de cultuurgeschiedenis een schakel vormt die onderbelicht is gebleven, al verscheen in 1991 wel een heruitgave van Duijkerius' Philopater-romans uit respectievelijk 1691 en 1697.²⁴ Behalve

12 Schimp- en hekeldigten, dl III, o.m. bij 54-56.

13 ‘J. Wandelaar delineavit’ en ‘A. van Buyssen sculpsit’.

14 Resp. Zegepraal, der goddelyke liefde, vertoont in zeven-en-veertig zielopwekkende zinnebeelden uit 1709; Stedenkroon, of aangeboren lof eeniger Hollandse steden van 1710 en de tweede editie van De kruysheld: of het leven van den grooten apostel Paulus, leeraar der heydenen. in VII boeken begrepen uit 1712.

15 Schimp- en hekeldigten, dl I, 79-97.

16 In deze editie in dl I, 64 t/m 78.

17 In dl I, resp. 62 t/m 77 en 64 t/m 78.

18 Op grond van collatie van 32 exemplaren ben ik tot dit aantal gekomen.

19 Dl I, bij 79: ‘Op den Heer, Salomon van Til, Predikant te Dordregt, tegenwoordig Professor te Leijden’. Het is helaas de enige verklaring die hij geeft bij De Coccejaanse Venus en De bruiloft in Salomons tempel.

20 C. Molhuysen, Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche universiteit. Dl IV, 's-Gravenhage 1920, 197.

21 Op 5 december 1697 verkreeg hij althans het poorterschap van Gouda. Zie E. Groenenboom-Draai: ‘De schele droes op drift. Jan van Hoogstraten aan IJssel, Waal en Maas’, in: Mededelingen van de stichting Jacob Campo Weyerman 18 (1995) 57-71; 18 (1995) 89-104 en 19 (1996) 43-47; voor het poorterschap: 18 (1995) 61.

22 G.D.J. Schotel, ‘Het Geslacht Van Hoogstraten’, in: Vaderlandsche letteroefeningen, 1850 II Mengelwerk, 382-400 en 549-570 en 1851 II Mengelwerk, 45-59 (i.h.b. 45).

23 Feit is dat Jan ooit een (serieus klinkende) heilwens schreef ‘Ter verjaringe van den Heere Salomon Van Til’ (helaas zonder jaartal). Zie J. van Hoogstratens mengel-poëzie, of verscheyde gedigten. Eerste deel. [Vignet met tekst: Hinc Vtile Hinc Dvlce], Amsterdam, J. van Leeuwen, 1714, 142-143.

24 J. Duijkerius. Het leven van Philopater en Vervolg van 't leven van Philopater, ed. G. Maréchal, Amsterdam 1991.

[p. 34]

een persoonlijke aanval op Salomon van Til is de tekst, zoals hieronder zal blijken, een satire op de twisten en haarkloverijen binnen de Gereformeerde Kerk aan het einde van de zeventiende eeuw, en in ruimere zin zelfs op de orthodoxie als geheel, waarmee de Coccejaanse Venus geplaatst kan worden in de ontwikkelingsgang naar de nieuwe tijd. Eerst nu echter iets over Salomon Van Til, zijn tegenstrever Jan van Hoogstraten en de mogelijke oorzaak van hun animositeit.

Salomon van Til (1643 of 1644²⁵-1713) in Dordrecht

Hoewel door een licht spraakgebrek geplaagd²⁶, aanvaardt de piepjonge Salomon van Til op 25 mei 1666 het ambt van Nederduits gereformeerd predikant in de kleine gemeente van Den Helder en Huisduinen.²⁷ Zijn theologische studies in Utrecht bij onder anderen Voetius en Burmannus, en vervolgens in Leiden bij Coccejus (met wie hij veel affiniteit had) en Heidanus, zijn succesvol afgerond en een mooie carrière ligt in het verschiet. In 1676 vertrekt hij naar De Rijp, dat hij in 1682 verruilt voor Medemblik. Al binnen een jaar, begin juli 1683, meldt zich daar een delegatie die Van Til een beroep in Dordrecht aanbiedt.²⁸ Het aanbod is even eervol als opmerkelijk. Dordrecht is een aanzienlijke stadsgemeente die hecht aan goede en ervaren predikanten, en is dus voor velen een begeerlijke post.²⁹ Het is ook een gemeente waar tot dan toe alleen voetianen hebben gepreekt en waar dus Van Til de eerste coccejaan zou zijn, een complicatie waarvan hij zich sterk bewust moet zijn geweest. Hij laat de heren niettemin weten zich ‘ten Hoochste verplicht voor de Eere ende de gonst’³⁰ te voelen en stemt toe.

De Dordtse afvaardiging bestaat uit enerzijds burgemeester Willem Brantwijck van Blocklandt; Meijndert van Segwaert, lid van de Oudraad en president van de Schepenbank; Harmen van der Honert, eveneens lid van de Oudraad en tevens stadssecretaris, en anderzijds de predikant Johannes Canzius, (die in de Coccejaanse Venus ook nog een rol zou gaan spelen)³¹ en de ouderling Gysbert van Asperen als vertegenwoordiger van de kerkenraad. Zoals ook deze lijst toont, geschiedde beroeping in Dordrecht altijd door een gemengd college uit kerkenraad en overheid, iets wat, behalve in Zeeland, nergens gebeurde.³² De stem van het stadsbestuur woog daarin zwaar. Dat bewijst ook het feit dat het beroep van Van Til, met steun van de nog altijd invloedrijke De Witten-partij, maar tegen de wens van sommige kerkenraadsleden en vooral van de overige predikanten, die liever een voetiaan hadden gezien, werd doorgezet door burgemeester Arend Muys van Holy. Heel verrassend was die voorkeur trouwens niet, omdat regenten in het algemeen door hun meer erasmiaanse gezindheid en vrijere levensstijl meer affiniteit hadden met de coccejanen dan met de voetianen.³³

Zelf was Van Til een verklaard tegenstander van deze benamingen, omdat ze de

25 Hierover verschillen de bronnen van mening; onder een portret van Van Til uit de Van Gijn-verzameling van het Gemeentearchief Dordrecht (GAD) staat echter gegraveerd: ‘natus 16 Decemb. 1644’ (Dordracum illustratum: 551-15735).

26 G.D.J. Schotel, Kerkelijk Dordrecht: eene bijdrage tot de geschiedenis der vaderlandsche Hervormde Kerk, sedert het jaar 1572. 2 dln met facs, Utrecht 1841-1845, dl 2, 28-29.

27 Den Helder en Huisduinen vormden destijds één gemeente. Huisduinen lag voor de kust, iets westelijk van Den Helder, tegenover de huidige wijk Nieuw Den Helder.

28 Een verslag hiervan berust in het GAD onder archieftitel: De tijd van de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden 1572-1795, archiefnt. 3, inv.nr. 539. Zie speciaal fol. 1r.

29 W. Frijhoff e.a. (red.), Geschiedenis van Dordrecht van 1572 tot 1813, dl 2, Hilversum 1998, 282 (hierna: Geschiedenis van Dordrecht II).

30 GAD: archiefnr. 3, inv.nr. 539, fol. 1v.

31 Namelijk als (mysterieuze) medeminnaar van Van Til (Coccejaanse Venus vers 118: ‘Kans’).

32 Geschiedenis van Dordrecht II, 282.

33 Zie W.J. van Asselt, J. van den Berg, F.G.M. Broeyer e.a.: Een richtingenstrijd in de Gereformeerde Kerk. Voetianen en coccejanen 1650-1750, Zoetermeer 1994, 20-21, 55, 75, 102; D. Nauta e.a. (red.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme, 5 dln, Kampen 1978-2001, dl 4, 425; Schotel, Kerkelijk Dordrecht, dl 2, 34-35. Op de verschillen tussen beide partijen kom ik hieronder terug.

[p. 35]

tweedeling binnen de gereformeerde kerk markeerden, waar hij juist streefde naar eenheid, vrede en verdraagzaamheid. Hoe lastig die harmonie te bereiken was, verwoordde zijn (voetiaanse) collega Andreas Hollebeek in zijn afscheidsgedicht bij Van Tils vertrek naar Leiden,³⁴ waarin hij hem typeert als iemand die ‘Lievde uyt[drukten] en Vreed’ op al sijn paden’ en zich daarbij niet door laster van de wijs liet brengen. ‘Hoe Edel-moedig stapt Hy hoon en smaet voorby, Op dat de Lastertong geen wapen kreeg op zy’, dicht Hollebeek, woorden die mogelijk ook betrekking hadden op Van Hoogstratens bijdrage aan die smaad.

Ondanks de weerstand tegen zijn benoeming werd Van Tils Intreê-rede van 1 augustus 1683 met groot enthousiasme ontvangen. Hij werd bedolven onder de poëtische heilwensen, onder meer van Jan van Hoogstratens oudere broer David, die zich in hetzelfde jaar 1683 als geneesheer in Dordrecht had gevestigd. Opgetogen riep deze uit dat Van Til de kerk weer vrijer zou doen ademhalen en het ongeloof zou bestrijden,³⁵ iets wat ook David kennelijk hoog nodig achtte. Daarnaast deelden Van Til en hij een grote filologische en literaire belangstelling, die uitmondde in een warme vriendschap.³⁶

Van Til ontpopte zich als een toegewijd en invloedrijk predikant, met een dominante positie in kerkenraad en classis. Ook zijn overige talenten en brede ontwikkeling waren de Dordtse magistraat echter niet ontgaan, zodat men hem al in 1684, een jaar na zijn aantreden, benoemde tot professor historiarum et philologiae aan de Illustre School.³⁷ In 1685 volgde bovendien een aanstelling als hoogleraar in de theologie.³⁸ Daarnaast gaf hij bijzondere lessen over verschillende wetenschappelijke onderwerpen³⁹ en richtte hij een geleerdengezelschap op, dat geregeld voor discussie samenkwam. Zelf besprak hij, evenals in zijn colleges, in die kring de mozaïsche geschriften, waarvan de weerslag in 1694 zou uitkomen onder de titel Het voor-hofder heydenen.⁴⁰ Het was één van de vele publicaties die van zijn hand zouden verschijnen; ik noem het hier, omdat er ook in de Coccejaanse Venus op wordt gezinspeeld.⁴¹

Op Van Tils preken en wekelijkse colleges kwamen veel toehoorders af, ook van buiten Dordrecht; zijn roem steeg, en daarmee die van de stad. Hij stelde zijn aanhang dus niet teleur. In regentenkringen onderhield hij goede contacten, onder meer met burgemeester Muys van Holy en de erudiete stadssecretaris Jan de Witt, een zoon van de door Van Til bewonderde raadpensionaris. Het stadsbestuur had grote waardering voor zijn oordeel en inzicht, en raadpleegde hem ook geregeld over penibele kwesties van niet-kerkelijke aard. Gaandeweg verwierf Salomon van Til zich dus veel aanzien in Dordrecht, iets wat (later) mogelijk Van Hoogstratens afgunst heeft gewekt.⁴²

Maar ook Salomon had zijn achilleshiel. In 1666, al ver dus voor zijn komst naar Dordrecht, was hij getrouwd met de tien jaar oudere Maria van Tethrode.⁴³ In maart 1697 overleed zij.⁴⁴ Intussen lijkt haar man echter een relatie begonnen te zijn met de circa vijftien jaar jongere Agatha Catharina van Molenschot, dochter

34 A. Hollebeek, Salomons geestelijke tempel, geboud, geheyligd, en gezegend met dankofferen en gebeden. Uyt 2 Cor. 13: 11. Op den afscheyd van den Heer Salomon van Til, wanneer hy sijn beroemde predik-stoel, en vermaerde school, in de stad en gemeynte van Dordregt verwisselden, met de hogen eren- en wijsheyds-zetel, in de Academie tot Leyden. Op den 13. Augustus, deses Jaers, 1702, Dordrecht, J. van Braam, 1702. Ex. bibliotheek GAD: 489 cat.nr. 30930.

35 Schotel, Kerkelijk Dordrecht, dl 2, 35-36.

36 Zie H. Wormsbechet, Het voor- en nageslacht van professor Salomon van Till, 1980 (ex. GAD 489, cat.nr. 31.771) 6-7.

37 Voor de resolutie betreffende die benoeming zie GAD: archiefnt. 3, inv.nr. 582 en Wormsbecher, Salomon van Till, 1980, 9.

38 Althans volgens Schotel, Kerkelijk Dordrecht, dl 2, 38. Verder bewijs heb ik daar tot dusver niet voor gevonden.

39 Zie Groot algemeen historisch, geografisch, genealogisch, en oordeelkundig woordenboek, eds. D. van Hoogstraten en J.L. Schuer, Amsterdam 1733, dl 10.

40 S. van Til, Het voor-hof der heydenen voor alle ongeloovigen geopent, om de selve aldaar door een klare beschouwinge van de betoogde goddelykheyd van Mosis wet-boek tot een eerbiediger ingang in 't heyligdom van Gods wet toe te rusten, Dordrecht, D. Goris, 1694.

41 Coccejaanse Venus, vers 354.

42 Hij zinspeelt er althans smalend op in de Coccejaanse Venus verzen 374-384.

43 Ze werd gedoopt te Leiden op 22 okt. 1634 als dochter van Nic. Jans van Teterode en Barbara Cornelis [sic] van Noort (Wormsbecher, Salomon van Till, 9).

44 GAD: Begraafboek Grote Kerk 1690-1698, arch.nr. 11, inv.nr. 45. Tevens: Wormsbecher, Salomon van Till, 9.

[p. 36]

van de Dordtse pensionaris mr. Rochus van Molenschot.⁴⁵ Met haar althans gaat hij al half juni 1697, zo'n drie maanden na het overlijden van Maria, een tweede huwelijk aan.⁴⁶ Menigeen zal dat het voorhoofd hebben doen fronsen, omdat men in het algemeen uit piëteit niet binnen een jaar hertrouwde. Het kan dus haast niet anders, of dat moet gebotst hebben met zijn voorbeeldfunctie als predikant binnen de Dordtse gemeente. Van Hoogstraten zal het in elk geval een deugdelijk handvat hebben geboden Van Til eens flink te grazen te nemen, temeer daar uit de kersverse verbintenis al binnen negen maanden een zoon voortkwam, wiens vlotte verschijning de gehaaste huwelijksvoltrekking wellicht verklaarde.⁴⁷

45 Wormsbecher, Salomon van Till, 9. Zie ook de ‘Lijst der Pensionarissen 1672-1795’ in J.L. van Dalen, Geschiedenis van Dordrecht. 2 dln, Dordrecht 1931, dl I, 220.

46 GAD: Trouwboek van het Gerecht 1691-1705, inv. 11, invent.nr. 87, ondertrouw ‘2 juni 1697’.

47 GAD: het Doopboek van de N.H. Gemeente te Dordrecht, archiefnr. 11, inv.nr. 7, vermeldt op 8 maart 1698 ‘Johan Rochus’ als kind van ‘Salomon van Til’ en ‘Agatha Catharina van Molenschot’.

Jan van Hoogstraten (1662-1736)

Zelf kon Jan van Hoogstraten intussen allerminst bogen op een voorbeeldig huwelijksleven; zijn mislukte verbintenis met Geertruy van der Hagen en zijn buitenechtelijke relatie met Ida van Koeverde(n) heb ik elders uitvoerig beschreven.⁴⁸ Zo ook het feit dat onze minnaar van wijntje en trijntje, hoewel formeel lid van de Nederduits Gereformeerde Kerk, geen toonbeeld van vroomheid was.⁴⁹ Niet voor niets stelde hij, dat niet de kérk de zetel is van het ware geloof, maar het ‘opregt geloovig hart’,⁵⁰ een uitspraak waar hij natuurlijk alle kanten mee uit kon. In de Coccejaanse Venus gaat hij evenwel een stap verder en neemt hij duidelijk afstand van de orthodoxie: direct al aan het begin stelt hij de hypocrisie van voetianen én coccejanen (dus van de orthodoxie) in schril contrast met de oprechtheid van de scepticus, de ‘vrye geest’,⁵¹ die hij zelf is.⁵²

In Van Hoogstratens ogen moeten zijn eigen huwelijkssituatie en die van Salomon van Til min of meer vergelijkbaar zijn geweest. Het grote verschil was echter, dat de dood van diens eerste echtgenote Van Til in staat stelde officieel, zij het zeer vroegtijdig, de relatie met zijn minnares te legaliseren, terwijl voor Van Hoogstraten die weg met Ida van Koeverde(n) nooit open lag. Met Geertruy kwam het immers nimmer tot een officiële echtscheiding⁵³ en ongelukkigerwijs stierf Ida al enkele maanden na haar dood, wat een inmiddels voorgenomen huwelijk verhinderde.⁵⁴ Een lastig punt was intussen wel, dat Geertruy zich al spoedig als een sloerie ontpopte. Veelzeggend is, dat op 25 april 1698 de Dordtse schepenen haar man (Jan) en haar moeder (Barendina van der Hagen-van Trigt), die daartoe een gezamenlijk (!) verzoek hadden ingediend, toestemming verlenen, Geertruy ‘op een verseeckerde plaatse te confineren’ tot ze haar leven gebeterd zal hebben.⁵⁵ Welke reputatie Agatha van Molenschot bezat, weet ik niet, maar voor alle zekerheid - om het evenwicht te bewaren - schildert Jan haar in de Coccejaanse Venus af als een overjarige del, die, afgedankt door de adel, er op de valreep nog een oude dominee heeft weten uit te slepen.⁵⁶

48 Groenenboom-Draai, De schele droes op drift, 2, 43-47.

49 Groenenboom-Draai, A.w., 2, 58-59.

50 [J. van Hoogstraten], Mengel-poëzy, of verscheyde gedichten. Dl 5, Rotterdam, N. Korte, 1720.

51 Coccejaanse Venus verzen 9-11.

52 A.w. 9, 533-534 en 539-540.

53 Het bleef bij een scheiding van tafel en bed. Zie Groenenboom-Draai, De schele droes op drift, 3, 92 en 94.

54 Groenenboom-Draai, De schele droes op drift, 3, 94.

55 GAD, ORA, archiefnr. 9, inv. nr. 155. Met dank aan Marten Jan Bok, die mij hierop opmerkzaam maakte.

56 Coccejaanse Venus vers 485 vv.

[p. 37]

In de jaren 1697-1698 bevond Van Til zich in een positie die hem het recht ontnam over een ander (lees: hém) te oordelen - zo ongeveer moet Van Hoogstratens redenering hebben geluid. Het lijkt er nu op, dat hij desondanks op enig moment in het openbaar kritiek heeft uitgeoefend op Jans levenswijze: in de eerste plaats op zijn losse levensstijl, maar vermoedelijk ook op zijn gebrek aan (uiterlijke) vroomheid of de bedenkelijke aard van zijn dichterschap. Tegen het eind van het gedicht suggereert Van Hoogstraten in elk geval dat Van Til hem en zijn collega-dichters heeft uitgemaakt voor bandeloze ‘atheïsten’.⁵⁷ Vandaar dat Jan hem in de Coccejaanse Venus herhaaldelijk met het verwijt om de oren slaat, dat hij wel de splinter in andermans, maar niet de balk in eigen oog ziet. Weyerman zal het dus wel bij het rechte eind hebben gehad toen hij beweerde dat het gedicht als wraakoefening diende.

57 Coccejaanse Venus resp. verzen 534 en 539-540.

Voetianen versus coccejanen

Persoonlijke wraak moge dan Van Hoogstratens voornaamste drijfveer geweest zijn, hij plaatst die in het ruimere kader van een venijnige aanval op de hypocrisie van de Nederlandse orthodoxie als geheel. Dat die in de Coccejaanse Venus wordt toegespitst op de coccejanen en hun conflict met de voetianen - iets waar hij handig gebruik van maakt - heeft stellig te maken met Van Tils (omstreden) beroeping als Dordrechts eerste coccejaanse predikant. Vanzelfsprekend voert het te ver de onenigheid tussen beide groeperingen in extenso te behandelen, maar de aanleiding ertoe, hun voornaamste geschilpunten, zeker voor zover daarop in de Coccejaanse Venus wordt gezinspeeld, en de positie die Salomon van Til daarin innam, stip ik hier kort aan.

Ook al was halverwege de zeventiende eeuw, na de schermutselingen tussen remonstranten en contra-remonstranten, de gereformeerde religie als godsdienst van de staat vastgesteld, intern bleven spanningen bestaan, onder meer tussen de volgelingen van Gisbertus Voetius (1589-1676) en die van Johannes Coccejus (1603-1669). Zeer in het algemeen kan men stellen dat Voetius behoudend was en streng vasthield aan de Dordtse leer als uitgangspunt voor de geloofspraktijk, terwijl Coccejus, zij het ook binnen de grenzen van de orthodoxie, met de bijbel als uitgangspunt veel meer openstond voor vernieuwing.⁵⁸ Tussen hen bestonden ernstige meningsverschillen over de verhouding tussen het Oude en Nieuwe Testament en met name over de uitleg van de profetische delen daarvan. Daardoor was onder meer het verschil in visie op de zondagsviering (sabbat) ontstaan, dat als startsein geldt voor een langdurige theologische strijd tussen voetianen en coccejanen,⁵⁹ een strijd, waarin het accent mettertijd evenwel steeds werd verlegd.

Het meest opvallend voor de tijdgenoot waren de zogenoemde profetische the-

58 Van Asselt, Richtingenstrijd, 16-18.

59 Van Asselt, Richtingenstrijd, 28-29.

[p. 38]

ologie⁶⁰ van de coccejanen⁶¹ en hun ver doorgevoerde allegorische en typologische prediking. Gebeurtenissen, personen en zaken uit het Oude Testament werden daarin voorgesteld als een voorafspiegeling van het leven en de leer van Christus, en van het Nieuwe Testament werd de lijn weer doorgetrokken naar de geschiedenis van kerk en wereld. Daarbij baseerde men zich vooral op de profetische en apocalyptische gedeelten van de bijbel waarin het getal zeven een voorname rol speelt (b.v. de vele zeventallen in het boek Openbaring). De betrokken passages werden emblematisch geïnterpreteerd en vervolgens gebruikt om de geschiedenis, ook die van de eigen tijd, te duiden als de vervulling van bijbelse profetieën, en dus als een getuigenis van Gods voorzienigheid.

Deze uitwerking ging hun opponenten veel te ver.⁶² Wat echter voor de - merendeels aristotelisch-scholastiek georiënteerde - voetianen de deur dichtdeed, was het gelonk van steeds meer coccejaanse theologen (én predikanten) naar de leer van Descartes.⁶³ Met name waren dat de zogenaamde ‘groene’⁶⁴ of ‘Leidse’⁶⁵ of ook wel ‘cordate’ coccejanen, die relatief modern waren en op de Verlichting georiënteerd.⁶⁶ Zij hadden een grote voorliefde voor de filologie, hielden zich intensief bezig met de typologische bijbelexegese en gingen zich op de kansel nogal eens te buiten aan hoogdravende taal. Velen van hen, onder wie Salomon van Til, begrepen dat het cartesianisme een belangrijk instrument kon zijn voor onder meer een vrijere bijbelverklaring, en stonden er allerminst afwijzend tegenover.⁶⁷

De voetianen constateerden met zorg dat daarmee de in de bijbel geopenbaarde theologie bij de coccejanen steeds meer verdrongen werd door een ‘natuurlijke theologie’, gebaseerd op zuiver-redelijke beginselen,⁶⁸ en dat dit tot schade zou leiden van het geloof, vooral dat in de letterlijke betekenis van de bijbel. Heftig verzetten zij zich tegen wat ze noemden de ‘aanstotelijke nieuwigheden’ of ‘heterodoxieën’ van de coccejanen, die ze in felle polemieken uitmaakten voor ‘novateurs’ of ‘rationalisten’, mannen van de ‘nieuwe studie’ en van ‘het nieuwe licht’,⁶⁹ kwalificaties die werden afgewisseld met scheldwoorden als ‘nieuwe socinianen’⁷⁰ en ‘bemaskerde arminianen’.⁷¹ Van voetiaanse kansels werd opgeroepen tot hun kruisiging en zelfs zou er een lijst van predikanten (onder wie Salomon van Til) hebben bestaan, van wie men de afzetting eiste.

Intussen openbaarden hun meningsverschillen zich ook op ethisch, cultureel, maatschappelijk en politiek terrein. Voetianen waren puriteins precies en eisten matigheid en soberheid in het dagelijks leven. Leven boven zijn stand achtte men uit den boze; evenals weelderigheid, ongepaste opsmuk en lichtzinnig vermaak, zoals dansen (op bruiloften), roken (omwille van genot), (overmatig) drinken en kaartspelen, zaken, waarmee de coccejanen het wat minder nauw namen. Zeer in het algemeen gezegd waren de voetianen vooral leden van de kleine burgerij en voor het merendeel orangisten, dus (voor regenten lastige) aanhangers van de stadhouder, terwijl coccejanen veelal tot de hogere standen behoorden, zich door de

60 Zie hierover: W.J. van Asselt, Amicitia Dei, Een onderzoek naar de structuur van de theologie van Johannes Coccejus (1603-1669). Diss. Utrecht 1988, 54-55 en Van Asselt, Richtingenstrijd, 155-158.

61 Van Asselt, Richtingenstrijd, 54, cf. 72.

62 Al hielden ook zij zich wel bezig met de studie van bijbelse profetieën. Zie E.G.E. van der Wall, ‘Profetie en Providentie, De coccejanen en de vroege verlichting’, in: P. Bange e.a. (red.), Kerk en verlichting, voordrachten gehouden tijdens het Windesheim Symposium te Windesheim op 18 november 1989, Zwolle 1990, 29-37; i.h.b. 33.

63 Van Asselt, Richtingenstrijd, resp. 131, 133 en 32.

64 Naar hun leidsman, de geleerde Enkhuizer predikant Henricus Groenewegen (ca. 1640-1692).

65 Naar de Leidse universiteit, hun academische kweekvijver.

66 Er bestonden accentverschillen tussen hen en de zogenoemde ‘ernstige’ of ‘mystieke’ coccejanen, die vooral de stichtelijkheid en de verstaanbaarheid voor eenvoudige toehoorders benadrukten.

67 Een sterke aanzet daartoe vormde de in 1666 anoniem gepubliceerde studie van Lodewijk Meyer: Philosophia S. Scripturae interpres. Zie Van Asselt, Richtingenstrijd, 137.

68 Van Asselt, Richtingenstrijd, 144.

69 Van Asselt, Amicitia Dei, 143 en Van der Wall, ‘Profetie en Providentie’, 35, 136.

70 Het socinianisme was een uit Polen overgewaaide sterk rationalistische stroming in het protestantisme, die hier in de zeventiende eeuw veel weerklank vond. Socinianen verwierpen zaken als de drie-eenheid, de goddelijke natuur van Christus, de predestinatie, de opstanding der doden enz. en vonden dus zowel voetianen als coccejanen tegenover zich.

71 Deze (op het cartesianisme georiënteerde) groeperingen werden beschouwd als protestantse dissenters.

[p. 39]

A. Rademaker, De Kloveniersdoelen te Dordrecht. Uit: Alle de voornaamste gesigten van de wydberoemde steden Alkmaar, Delft en Dordrecht. Amsterdam, L. Schenk, 1736 (Gemeentearchief Dordrecht).

[p. 40]

vrijere levensstijl voelden aangetrokken en doorgaans staatsgezind waren. Veel voetianen waren bovendien streng theocratisch en duldden geen enkele inmenging in kerkelijke zaken; de coccejanen daarentegen waren geneigd de wereldlijke overheid daarin enig gezag toe te kennen, bijvoorbeeld, zoals we al zagen, bij de beroeping van predikanten.

Van Tils positie in de strijd

Reeds in zijn studietijd, in de vroege jaren zestig, had Salomon van Til via zijn leermeesters Burmannus en Heidanus sympathie opgevat voor het door de voetianen zo verfoeide cartesianisme. Maar ook al was die affiniteit gebleven, dat plaatste hem nog allerminst in de verlichte hoek. ‘Of 'er oyt een eeuw van Ongeloovigheyd en Ongodistery vrugtbaarder was als dese? Twijffelt men met regt’,⁷² luidt zijn veelzeggende verzuchting tegen het einde der eeuw. Die te bestrijden ziet hij als zijn eerste taak, en in dat licht moet zijn gebruik van de rationeel-cartesiaanse redeneertrant worden gezien. Voor Van Til is het cartesianisme dus een hulpmiddel voor het bereiken van zijn apologetisch doel: de verdediging van de goddelijkheid van de Schrift (en daarmee het bestaan van God) tegenover sceptici en ‘atheïsten’, wier aanvallen hij met hun eigen wapens, heldere, redelijke argumenten, pareert.

Hetzelfde doel diende zijn profetische theologie. Dat ook hierin cartesiaanse opvattingen doorwerkten, blijkt uit zijn stelling dat elke uitlegging die in strijd was met de gezonde rede, moest worden verworpen. Vandaar dat sommigen hem beschuldigden van te verlichte principes, temeer daar Van Til de christelijke godsdienst beschouwde als de religie die het meest met het natuurlijk licht der rede in overeenstemming was.

Aldus geraakte Van Til in een positie, waarin hij van twee kanten werd belaagd, door de sceptici zowel als door de voetiaanse ‘broeders’, zoals hij hen hardnekkig bleef noemen. Van die spagaat was hij zich terdege bewust. In zijn ‘Opdragt’ bij Het Voor-hof (1694) verklaart hij expliciet dat hij zich met dit werk zal blootstellen ‘aan de raserny van de gesinte der ongeloovige’, maar tevens aan die van het ‘nijdig geslagte’ (voetianen), dat zijn ‘reyn oogwit’ zal ‘misduyden’, en hemzelf van ‘atheïsme’ zal beschuldigen. In hun visie immers zijn ‘sy ongodist [...], die de ongodistery bestrijden’, aldus Van Til. In een poging zich tegen de voetiaanse criticasters teweer te stellen deed hij de voorspelling dat een puur ‘redelijke’ benadering van de godsdienst uiteindelijk zo weinig resultaat zou hebben, dat het geloof in de christelijke openbaring er juist door zou groeien, maar veel heeft hem dat niet geholpen.⁷³

72 In zijn opdracht bij Het Voor-hof der heydenen (1694).

73 Zie Biografisch lexicon, dl 4, 1998, 425 en 427; F. Sassen, Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland tot het einde der negentiende eeuw, Amsterdam 1959, 256-257; Van Asselt, Amicitia Dei, 141.

[p. 41]

De Coccejaanse Venus, of de min onder de kerkelingen

Naar klassiek model opent Van Hoogstraten de Coccejaanse Venus, of de min onder de kerkelingen met het aanroepen van zijn muze (‘Op! Op mijn zangheldin’).⁷⁴ Dan schetst hij de situatie: het is herfst, de avonden lengen en vragen om aangenaam tijdverdrijf; de predikanten wacht een warm onthaal in de salons. De dichter vraagt permissie hun ‘salet vermaak’ eens bij te wonen; als ‘vrye geest’⁷⁵ zal hij zich erin verheugen en voor hen pleiten, belooft hij gluiperig. De lezer zal zien dat Venus ‘cordaat, en zuiver Coccejaans’⁷⁶ wordt: liefde en erotiek zullen de cordate coccejanen (en, meer speciaal, Salomon van Til!) volledig in de greep krijgen. Titel en ondertitel kondigen dat trouwens ook al aan. Maar zover is het nu nog niet.

Met de introductie van de godin van de liefde begint de dichter een ‘mythe’, waarbinnen hij op diverse niveaus naar de contemporaine realiteit verwijst. Binnen dit mythische kader vervullen Venus en Bacchus de rol van antagonisten; Minerva, de godin van de wijsheid en Momus, de god van spot en kritiek, die van Venus' adviseurs.

‘Vertaald’ naar de werkelijkheid staan Venus en Bacchus voor (inderdaad reële) problemen uit die tijd: seksuele losbandigheid en drankmisbruik. Ze zijn verwikkeld in een felle strijd om de macht. Aanvankelijk heeft Venus het rijk alleen, want Bacchus verkeert tijdelijk elders. Ook hier wordt de mythe geactualiseerd: de dichter zinspeelt op het verbod dat op 18 oktober 1688 in de Republiek werd uitgevaardigd op de invoer van Franse wijnen, een actuele kwestie, omdat de bepaling pas bij de Vrede van Rijswijk in 1697, dus kort voor de publicatie van de Coccejaanse Venus, werd beëindigd. In die periode gehoorzamen alle lagen van de bevolking aan Venus' wetten en laten ze hun lustgevoelens de vrije loop. Alleen de predikanten blijven (dan nog) buiten schot.

Maar Bacchus keert terug en eist zijn vroegere heerschappij weer op. Spoedig boekt hij succes: nu de wijn weer rijkelijk vloeit, is het met de seks gauw gedaan. Venus is wanhopig en wendt zich tot Minerva. Die adviseert haar het tegenoffensief in te zetten bij de Utrechtse en Rotterdamse voetianen, een geschikte doelgroep, daar zij ‘Bagchus noit, of selden binnen halen’;⁷⁷ onmatig drankgebruik is hun immers streng verboden.⁷⁸ Zíj zijn nog niet vergiftigd door ‘'t schadelijk fenijn [...] uyt den Dortsen Doelewijn, Waar van Coccejus rot te dronken nog de kruinen, Om hoog steekt’.⁷⁹ Daardoor zullen ze, meent Minerva, meer vatbaar zijn voor erotiek dan hun coccejaanse broeders, die voortdurend laveloos voor het wijnvat liggen. Bijkomend voordeel is, dat ze de katjes in het donker zullen knijpen en dus geen aanstoot zullen geven. Dit lijkt Venus zo'n goed advies dat ze meteen haar zoon Cupido eropaf stuurt. Zijn pijlen treffen doel: weldra staan de voetianen in vuur en vlam en zijn ze hun stichtelijke lectuur vergeten.

74 Coccejaanse Venus, vers 1.

75 A.w., verzen 12 en 9.

76 A.w., vers 16.

77 A.w., vers 130.

78 Zie hierover: G. Voetius, De dronkenschap: tractaat ‘De Ebrietate’, vert. J.C. de Moor; inl. W.H. Gispen Jr. Hoogeveen 1904 (Orgaan van de Gereformeerde Vereeniging voor Drankbestrijding nr. 9-10).

79 Coccejaanse Venus, verzen 138-142.

[p. 42]

In deze fase verlaat Van Hoogstraten tijdelijk het mythische kader⁸⁰ om (op het niveau van de realiteit) te melden hoe ‘'t Coccejaans gespuis’⁸¹ er nu als de kippen bij is de voetianen - hun predikanten incluis - door het slijk te halen. In feite zijn het allemaal hypocrieten, zo luidt hun vernietigend oordeel, die zich in schijn aan de godsdienst, maar in werkelijkheid uitsluitend aan hun wellust wijden. Ter illustratie volgen verhalen over voetiaanse schandalen, zoals die door de coccejanen zijn rondgestrooid.⁸² Maar wie ‘zelf een balk droeg, zag den splinter in haar oog’, concludeert de dichter;⁸³ de coccejanen weten er zelf ook wel weg mee. De voetianen verweren zich dan ook door hun dat voor de voeten te werpen, maar benadrukken, opmerkelijk genoeg, vooral het verraad van de coccejanen, die nestbevuilers met hun lastertongen, die hen uitleverden aan de hoon der goddelozen, nota bene de gemeenschappelijke vijand!

Van Hoogstraten slaat in deze passage twee orthodoxe vliegen in één klap: de voetianen worden neergezet als schijnheilige proevers van verboden vruchten; de coccejanen als al even hypocriete verraders. Met het aanhalen van de coccejaanse lastercampagne zinspeelt hij op de strijd tussen coccejanen en voetianen, die tijdens de laatste decennia van de zeventiende eeuw inderdaad in een stroom van pamfletten zou worden uitgevochten. Maar omwille van zijn doel verdraait hij op dit punt de realiteit. Omdat hij het vooral heeft gemunt op de coccejanen - hij moet immers uitkomen bij de coccejaanse predikant Salomon van Til - stelt hij het voor alsof bij uitstek de coccejanen geneigd waren tot polemische confrontatie. In werkelijkheid overheerste die echter vooral bij de voetianen, die daarom wel als ‘oorlogvoerig’ bestempeld werden,⁸⁴ en waren de coccejanen meer tot tolerantie en verzoening geneigd.⁸⁵ In dit verband breng ik ook Van Tils irenische aard in herinnering, alsmede zijn streven naar eenheid en harmonie.

Na dit intermezzo keert de dichter terug tot de mythe:⁸⁶ Venus heeft intussen genoeg van het leven bij de voetianen, die haar uiteindelijk toch te stiekem en te preuts zijn. Een nieuwe raadsman dient zich aan, Momus, die haar adviseert haar geluk eens te beproeven bij de Dordtse coccejanen, die volgens hem als een blok voor haar zullen vallen. ‘En dit gezelschap zultge ontrent de vogte doelen, Der Sinodale Stad⁸⁷ zien yveren en woelen’,⁸⁸ verzekert hij haar. Anders dan Minerva ziet hij hun drankzucht blijkbaar niet als belemmering.

Op dit punt, halverwege het gedicht, schakelt Van Hoogstraten definitief over op de coccejanen en gaandeweg worden zijn schimpscheuten aan het adres van Salomon van Til en Agatha van Molenschot steeds minder verhuld. Om Venus te overreden prijst Momus haar meer dan honderd versregels lang de losse leefstijl van de coccejanen aan, vooral die van hun predikanten.⁸⁹ Anders dan de voetianen schrikken zij niet terug voor een erotisch avontuur; ze omringen zich met luxe en comfort; houden van een goed glas wijn; roken rustig een pijpje en leggen geregeld

80 A.w., vers 165. In vers 237 wordt de draad weer opgepakt.

81 A.w., vers 167.

82 A.w., verzen 188-207.

83 A.w., vers 208.

84 Met name door de Groningse coccejaanse hoogleraar Johannes Braunius (Van Asselt, Richtingenstrijd, 37-38).

85 Van Asselt, Richtingenstrijd, 37-38.

86 Coccejaanse Venus, vers 237.

87 De schuttersdoelen van Dordrecht.

88 Coccejaanse Venus, verzen 273-274.

89 A.w., verzen 275-388.

[p. 43]

een kaartje, doen kortom alles wat de voetianen verboden achten. ‘Mejuffer’ (Agatha) en ‘haar geleerden dominé’ (Salomon)⁹⁰ schuwen die geneuchten evenmin.

Om haar laatste twijfel weg te nemen speelt Momus zijn sterkste troef uit: de coccejaanse flirt met Descartes. Behendig verwoordt hij hier de voetiaanse kritiek: ‘'T is al by rede, en by bewys wat dat zy zweeren’;⁹¹ alles (de exegese incluis) baseren zij op de rede, waar ‘de openbaring zelfs by haar voor wyken moet’.⁹² In één adem neemt hij de profetische bijbelexegese op de hak. Venus zal daar wel bij varen, sniert hij; coccejaanse predikanten rechtvaardigen hun ‘Veelwyvery’ immers door die met kunst en vliegwerk terug te voeren op de bijbel!⁹³ Zo verruilen zij met hun ‘Niewigheen’⁹⁴ de ware godsdienst voor schijnvroomheid. Venus houdt bedenkingen: het kan toch niet waar zijn dat deftige professoren in de theologie zich door liefde en seks laten verleiden? Maar Momus stelt haar gerust: ‘Men kan een voorhof ligt der Heidenen beschryven’⁹⁵ - een ondubbelzinnige toespeling op Salomon van Til!⁹⁶ - maar ook het predikantenvlees is zwak. De heren leraren misbruiken hun status om vrouwen te pressen hen bij nacht en ontij te ontvangen. Zo krijgt een dominee, zeker als hij veel invloed heeft (Van Til!), nog eens ‘een jong Aagje (Agatha van Molenschot) tot zijn geryf’.⁹⁷

Venus laat zich tenslotte overtuigen en trekt naar Dordrecht, waar ze de coccejaanse predikanten, lallend en wel, inderdaad aantreft in de wijnkelders van de schuttersdoelen. Momus' voorspelling komt uit: ze zien haar nog niet, of ook de geleerdsten onder hen zijn volledig in haar ban en permitteren zich een gedrag dat ‘andren tot schandaal, en hun verstrekt tot lof’,⁹⁸ zoals Van Hoogstraten zuinig constateert. Venus blijft nog even bij hen, en keert dan terug naar het hemelrijk - haar taak is volbracht. Op Momus' verzoek brengt ze verslag uit van haar ervaringen.⁹⁹ Ze beaamt dat ze bij de coccejanen de onbetwiste winnares is; gehuwden hebben nu vrij (over)spel, en de al wat oudere vrouwen, die van de adel niets meer te verwachten hebben, kunnen dankzij haar nog bij de predikanten terecht. Hier zwijgt Venus en eindigt de mythe. De conclusie van de lezer moet zijn, dat de orthodoxie als geheel schijnheilig is, maar dat de coccejanen (en met name Van Til) de kroon spannen.

In de rest van het gedicht¹⁰⁰ spreekt Van Hoogstraten, teruggrijpend op de beginverzen, als dichter; eerst als vertegenwoordiger van de beroepsgroep, tot slot namens zichzelf. De coccejaanse predikanten moeten niet zo stiekem en verkrampt doen, en de dichters niet van laaghartigheid betichten als die de waarheid onthullen, vermaant hij, en hij herhaalt zijn verzekering uit het begin: de dichtkunst ‘zelf is van haar zugt [= de lust tot liefde] ook zoo verbastert niet, Dat ze uw zaletvermaak niet met goede oogen ziet’.¹⁰¹ De liefde is nu eenmaal sterker dan wat ook en dus mag niemand het de predikanten aanrekenen als ook zij ervoor vallen. Om deze bewering kracht bij te zetten, geeft hij drie goedgekozen voorbeelden van - hoe kan het anders

90 A.w., verzen 299.

91 A.w., vers 326.

92 A.w., vers 328.

93 A.w., vers 329-334.

94 A.w., vers 336.

95 A.w., vers 354.

96 Met name op diens Het voor-hof der heydenen voor alle ongeloovigen geopent. Zie n. 40.

97 Coccejaanse Venus, vers 372.

98 A.w., vers 444.

99 A.w., verzen 463-492.

100 A.w., verzen 497-556.

101 A.w., verzen 507-509.

[p. 44]

- oudtestamentische figuren (koning Salomo, koning David en Simson de Nazireeër)¹⁰² die eveneens ten prooi vielen aan lust en liefde. Maar hier toont Van Hoogstraten zijn raffinement: schijnbaar neemt hij de predikanten in bescherming, maar intussen pepert hij ze hun (ongeoorloofde) zwakheden nog eens goed in.

Op deze eerste vermaning volgt nog een tweede: de poëten gunnen de predikanten van harte hun heimelijke romances, herhaalt hij, maar laten die dan eens ophouden de dichters te censureren en uit te schelden voor ‘verleyende Atheïsten’ die zich niet wensen te binden ‘aan de wetten van de kerk’.¹⁰³

Veel vertrouwen heeft hij daar niet in. Op persoonlijke titel (voor het eerst in de ik-vorm) eindigt Van Hoogstraten dan ook met een sombere voorspelling. Alles zal bij het oude blijven; de coccejaanse predikanten zullen gewoon doorgaan met hun hetze tegen de dichters; de ‘doelewyn’ zal hun weer naar het hoofd stijgen; ze zullen trachten de poëzie ‘op zijn Coccejaans’ te ‘reformeeren’¹⁰⁴ en de dichters monddood te maken, zoals ze dat eerder al deden bij de ‘vrygeest [Balthasar] Bekker’.¹⁰⁵ Van Hoogstraten eindigt met zich opnieuw tot zijn muze te richten, maar ditmaal om haar het zwijgen op te leggen: ‘Zwyg, zangheldinne, zwyg, of 't leger raakt te been.’¹⁰⁶ Zo'n vaart zou het echter niet lopen: Jan liet zich de lastermond niet snoeren en bleef zich, waar nodig, ‘van zyne gal’¹⁰⁷ ontlasten.

102 Resp. 1 Koningen 11: 4-10; 2 Samuel 11: 2-17; Richteren 16: 15-21.

103 Coccejaanse Venus, verzen 534 en 540.

104 A.w., verzen 551 en 554.

105 A.w., verzen 535 en 555. Balthasar Bekker werd, omdat hij weigerde de essentie terug te nemen uit zijn omstreden werk De betooverde weereld (Amsterdam, 1691-1693), formeel afgezet als predikant en tevens werd hem deelname aan het avondmaal ontzegd. (Zie voorts: Biografisch lexicon, dl 2, 54-57; Sassen, Geschiedenis, 186).

106 Coccejaanse Venus, vers 556.

107 Rotterdamsche Hermes, 20 (1720) 99.

Besluit

Geraffineerd speelt Van Hoogstraten in de Coccejaanse Venus voetianen en coccejanen tegen elkaar uit. Zijn enige oogmerk daarbij is beide partijen in een kwaad daglicht te stellen: het is de schijnheilige orthodoxie als geheel die in zijn ogen niet deugt. Daartegenover stelt hij zichzelf als een scepticus, een ‘vrye geest’, die weliswaar ook zijn zwakheden kent, maar ze openlijk belijdt. Juist uit Van Tils mond wil hij kritiek daarop niet horen. De pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet: Van Til bezondigt zich - en dat onder de schijn van vroomheid! - aan alles wat hij een ander verwijt; kan zelf zijn vleselijke lusten niet de baas en zondigt tegen God en gebod, terwijl hij als vooraanstaand predikant een voorbeeldfunctie heeft. Door nu Van Til te betichten van loszinnigheid, én door de cartesiaanse inslag van zijn profetische theologie te benadrukken manipuleert Van Hoogstraten hem in de vrijzinnige hoek - Van Til zal zich er niet thuis gevoeld hebben.