Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 27

[p. 51]

Onbreekbaar 2

Henriëtte Koch en Robijn Wendelaar in Ach Deken! Deken ach! Mijn waarde Wolff! van Jeroen Willems (Hollandia), Ruigoord 1997 foto: Ben van Duin

[p. 52]

Stippelgravure van Jan Konijnenburg door Jan Willem Caspari naar Hendrik Willem Caspari, in J. Konijnenburg, De kunstverdiensten van Angelika Kauffmann, en Raphael, geschetst (Amsterdam 1810)
collectie Koninklijke Bibliotheek

[p. 53]

Konijnenburgs lofrede op Wolff en Deken (1805)
Simon Vuyk

Een plechtige bijeenkomst

De schrijfsters Betje Wolff en Aagje Deken stierven kort na elkaar op 5 en 14 november 1804. Kort daarop vroeg de Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde te Amsterdam Maurits Cornelis van Hall een gedicht over hun verscheiden en Jan Konijnenburg om een lofrede. Konijnenburg maakte naam als letterkundige met zijn tijdschrift (Nieuwe) Bijdragen tot het menschelijk geluk (1789-1794). Als politicus kende men hem van De republikein (1795-1797), als representant in de nationale en constituerende vergadering (1797-1798) en als mede-auteur van de Staatsregeling van april 1798. Kortom, een patriot van radicale snit. Als theoloog en hoogleraar van het remonstrants seminarium deed hij stof opwaaien omdat hij een verband tussen de profetiën uit het Oude testament en Jezus Christus ontkende. Na zijn aftocht uit de politiek organiseerde hij, onder anderen met geestverwant Willem Anthonie Ockerse, in de strenge winters na 1800 voor het verpauperde volk van Amsterdam de uitdeling van Rumfordse soep.¹ Op 14 maart 1805 kwamen de heren van de Bataafsche Maatschappij, vergezeld van hun ‘waardige vrouwen welke tot dit feest harer Sexe genodigd waren’, bijeen om Konijnenburgs Lofrede op Elisabeth Wolff, geb. Bekker en Agatha Deken te aanhoren. In mei 1805 gaf Holtrop in Amsterdam de tekst uit. In afwachting van een biografie van Jacobus Scheltema, die nooit zou verschijnen, bracht Konijnenburg een indrukwekkende rede op de katheder.² Hij bedoelde vooral karakteristieke hoofdlijnen ‘uittekippen’. Zijn affiniteit met beide schrijfsters was groot.³ In zijn tijdschriften en op zijn colleges, uitgegeven in 1802, moedigde hij voor het vak Menschkunde het lezen van hun geschriften aan om het menselijk karakter ‘in duizendvoudige schakeringen’ te leren kennen.⁴ Hij stond zo in een traditie van remonstrants en doopsgezind enthousiasme voor romans van Richardson en andere Engelse auteurs aan wie ook Wolff en Deken schatplichtig waren.⁵ Buijnsters wijst op persoonlijke bijzonderheden die Konijnenburg in ontmoetingen met hen moet hebben gehoord.⁶ Aanwijzingen voor contacten met hen ontbreken, waarschijnlijk lijken deze wel. Nauwgezet had hij de rede voorbereid, verantwoordde Konijnenburg zich in zijn geschreven inleiding. Aanleiding vormden ‘de twijfelachtige oordeelvellingen’ die na de dood van Elisabeth Wolff-Bekker weer van mond tot mond gingen. Hij sprak in dat kader met mannen en vrouwen die haar goed hadden gekend. Hij las hun voornaamste boeken opnieuw door. Zijn conclusie was dat haar

1 Zie Johanna Stouten, Willem Anthonie Ockerse (1760-1826). Leven en werk, Amsterdam Maarssen 1982, 138.

2 Van Scheltema verschenen in de Algemeene konst- en letterbode van 16 en 23 november 1804 korte levensschetsen van Wolff en Deken.

3 Konijnenburgs waardering voor vrouwelijke auteurs ook in zijn Bijdragen tot het menschelijk geluk (BMG): ‘Over het waare schoone in de dichtkunst’, in: BMG iii, 58; ‘Over de kunst om te genieten’, in: BMG iii, 227; ‘Over de oorspronglijke poëtische genie’, in: BMG iv 362.

4 J. Konijnenburg, Lessen over het leeraars-ambt in de christelijke kerk, Utrecht 1802, 99-100. In een noot vermeldt hij Sara Burgerhart en Willem Leevend naast ‘Romans als de Clarissa, de Grandison, Pamela, Karel Ferdiner, Sophia's reis van Memel naar Saxen, Emmerik door Muller’. Voor Konijnenburgs Menschkunde, zie Simon Vuyk, ‘Menskunde op de tweesprong in Konijnenburgs Bijdragen tot het menschelijk geluk (1789-1792)’, in: idem, Verlichte verzen en kolommen. Remonstranten in de letterkunde en tijdschriften van de Verlichting 1720-1820, Amsterdam 2000, 192-208. Over Konijnenburgs leven en werken, zie Simon Vuyk, De verdraagzame gemeente van vrije christenen. Remonstranten op de bres voor de Bataafse Republiek 1780-1800, Amsterdam 1995, en idem, Uitdovende Verlichting. Remonstranten als deftige vaderlanders 1800-1860, Amsterdam 1998. In laatstgenoemd boek (153-170) een biografisch hoofdstuk over Konijnenburgs leerling Gerrit Gijsbert van Paddenburgh, die zijn romans Het leven van Willem Vlijtig (Amsterdam 1811-1812) en Her leven van een ouden vrijer (Haarlem 1814) schreef in de traditie van Wolff en Deken. Het laatste boek bevat de geschiedenis van een man die, ‘ongevoelig voor de bekoorlijke sexe’, tenslotte met een vriend, ‘welhaast mijn vertrouwde’, samenleeft.

5 Christel van Boheemen-Saaf, ‘The reception of English literature in Dutch magazines 1735-1785’, in: The role of periodicals in the eighteenth century, Leiden 1984, 7-17.

6 P.J. Buijnsters, Wolff & Deken. Een biografie, Leiden 1984, 62. Konijnenburg kan deze gegevens heel goed via Pieter van der Breggen Paauw, de Haagse remonstrantse predikant, hebben vernomen. Deze verleende de schrijfsters pastorale bijstand in hun laatste levensjaar. Beide mannen troffen elkaar regelmatig in de leidinggevende organen van de Remonstrantse Broederschap.

[p. 54]

zonderling gedrag met de Vlissingse vaandrig niet uit ‘onzedelijke beginselen’ was voortgesproten, maar uit haar ‘speels vernuft’. Dat maakte de weg vrij aan de vaak miskende Wolff en Deken in ‘een sprekend toneel’ recht te doen. Bij het uitspreken van de rede kreeg iedere schrijfster haar eigen deel. De overgang van Betje Wolffs biografie naar die van Aagje Deken werd, evenals in Buijnsters' boek, gevormd door de brief die Elisabeth Bekker na de dood van haar dominee Wolff aan haar vriendin Aagje Deken schreef: ‘Ach Deken! Deken ach! (...) Wie helpt, wie troost my? Ach! myn waardste Deken, gy!’ De muziek onder leiding van Jacques Kuyper, ‘stemde denzelfden toon die verondersteld werd de gewaarwordingen in het hart der droevigen Bekker uit te drukken’.

Betje Wolff in context

In vijftig van de negentig bladzijden plaatste Konijnenburg Wolff in de context van haar tijd. Een beschouwing over natuur en kunst, die als zusters in ‘staats- en zedenwet’ moesten samengaan, opende de rede. Beide waren nodig om de mens zijn bestemming te doen bereiken. Maar was dat niet een hersenschim, de droom van een verlicht wereldburger? Kon men wel aan vervolmaking van de mens werken? Met deze vraag zag Konijnenburg zich ook zelf geconfronteerd bij het mislukken van het Bataafse experiment en steeds sterker accent op het vaderland-gevoel. Hij zou in december 1806 als zijn antwoord op die ontwikkeling tot de Amsterdamse loge Concordia vincit animos toetreden. Als kosmopolitisch redenaar vierde hij daar triomfen. Hij verzette zich in zijn rede over Wolff en Deken tegen een uitleg van de menselijke natuur als door Hobbes. Eerder deed hij dat in artikelen over de vriendschap.⁷ Er moest ruimte blijven voor opklimmen in ‘waarde’ door wijsheid, was zijn standpunt. Nu riep hij de vrouwen onder zijn gehoor, met het noemen van een reeks beroemde namen, op deze hoge eis van de natuur te beantwoorden. Dat was het goed recht van de vrouw. Wolff en Deken waren in hun arbeid ‘aan uwe geheele Sexe geheiligd’. Op dit thema kwam hij met het oog op de opvoeding terug: ‘waarom zijn uw Dogters zoo vaak in den kring der wetenschappen teruggebleven?’ Levenskunst bestond in de kern der zaak uit opvoeding. Elisabeth Bekker was een voorbeeld van wat een vrouw worden kon. Een levendige schets van haar karakter volgde. Hij hernam het thema uit het begin van de rede: wat was in haar natuur? Wat kunst? Zij was als onafhankelijke geest een Prometheus die het vuur uit de hemel haalde. Haar veelzijdigheid maakte zelfs een goed portret van haar onmogelijk. Haar zelfbeeld - ‘'k heb op zijn best een daaglijksch wezen’ - plaatste hij tegen een Europese achtergrond door een karakterschetsschets van volkeren om ons heen. Wolff representeerde, ook in haar patriottenballingschap (1788-1797), Nederland door haar ‘ongedoofden moed, waarmede alles voor de vrijheid vegt’. Een overzicht van haar literaire

7 [Jan Konijnenburg], ‘Iets over de vriendschap’, in: BMG iv, 516-535, waar hij de vraag bespreekt of het verlangen naar vriendschap uit menselijke zwakheid voortkomt of ‘een dogter onzer natuurlijke, tedere en welwillende gewaarwordingen, zonder opzicht tot ons zelfsbelang’ is. Zie ook: BMG iv, 134-144.

[p. 55]

vorming en plaats in de letterkunde volgde. Een scala aan schrijvers had bijgedragen aan haar indringende kijk ‘in 's zamenstelsel van 's menschen geest’. Daarbij liet zij zich over goed en kwaad in de mens uit zonder zich aan enig dogma te storen. In tegenstelling tot het gangbare beeld van Eva als aanstichtster van de zondeval was haar typering treffend: ‘Haar spraak is harmonie; aanminnig is haar reden,/ (...) Roem Oudheid noch Heleen, Corinn', noch Lesbia;/ volmaakter schoonheid is aan Adams bruid geschonken’. De vrouw vormde het sieraad der schepping. Wolffs literaire kwaliteiten openbaarden telkens de verering van verstand en hart, ‘aan den Eeuwige geheiligd’ en gespiegeld aan ‘de goddelijke Leeraar van alle menschen’. Konijnenburg legde zijn eigen accent op de verlichte godsdienstige visie waarvan het werk van Betje Wolff was doortrokken. Deze passage vormde de opmaat tot een behandeling van haar bijdrage aan de vrijzinnige polemiek in de Socratische oorlog, ‘dezen dommen strijd met zooveel woede gevoerd’. Daarin had Betje de gesel gehanteerd tegen het onverstand van de Advocaat der vaderlandsche kerk. ‘Wat hebt gij toen genoten van haar Onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis en van De menuet en de domineespruik’, herinnerde Konijnenburg zijn gehoor.

Wolff vertaalde Pope's Proeve over den mensch (1783), wiens adagium ‘the proper study of mankind is man’ haar leidraad werd. Konijnenburg vermeldde ‘de laster’ die haar om die reden uit rechtzinnige hoek getroffen had. Het gaf hem aanleiding tot een analyse van haar eigen kritiek. Daarbij versprak Konijnenburg zich, toen hij uitriep dat het een raadsel was dat bij een vrouw de kennis van de mens tot zo'n grote hoogte had kunnen opklimmen. Wolff dreef, als onverstand moest worden vernederd, de spot met alles: wijsbegeerte, wetenschap, deugd, vriendschap, godsdienst. Het ontbrak haar daarbij niet aan getuigen. In de rede van Konijnenburg trekken de namen voorbij van haar correspondenten en vrienden. Wolffs kritiek ging altijd gepaard met een kracht ‘die den adel der menschheid staaft’. Geen savante dus, wel gevoelig voor roem, vooral een wijze vrouw bij wie de woorden ‘U, vriendschap, hoort dit recht alleen:/ in 's geen gij ons gebiedt, te vreên/ volgt elk, wat gij hebt voorgeschreven’ de kern raakten. Bij dit thema aangeland, gaf Konijnenburg een schets van haar leven met de predikant Wolff. Hij was ‘geen volgzieke leeraar’. Haar eerste contact met hem was al even zonderling geweest als vele tonelen uit haar leven. Zij harmonieerden wonderwel. Een enkele botsing betekende niet anders dan ‘de koele regenvlaag der lente die de zonnestraalen tot zich lokt om met eenen dubbelen glans te prijken’. Na achttien jaar huwelijk zou haar roep om Aagje de eenzaamheid van de ‘kinderlozen huiskring’ doorbreken en een vruchtbaar samenleven van beide vrouwen tot stand brengen.

[p. 56]

Naar een steeds hechter band met Agatha Deken

‘Gij weigerde de stem der vriendschap niet’, riep de redenaar bij de hervatting van zijn optreden Aagje Deken toe. Zij werd een sieraad voor het vrouwelijk geslacht, grootgebracht bij de Rijnsburger Collegianten, de ‘thands kwijnende Broederschap’. Invloed onderging zij van literatoren van Camphuijsen tot Van Merken, zodat godsdienst ‘een zagte tint’ over haar karakter spreidde. Konijnenburg memoreerde haar vriendschappen met onder anderen Maria Bosch. Hij vertelde hoe haar eerste ontmoeting met Elisabeth Bekker verkwikking bracht als voor een wandelaar die zich op een hete middag bij een koele bron neerlaat. Zij voelden onmiddellijk dat zij voor elkaar bestemd waren. Na de dood van dominee Wolff hergaf Aagje de afgematte ziel van Betje door het ‘verdrag der vriendschap’ haar veerkracht. Konijnenburg stipuleerde dat zij voortaan eendrachtig de zedelijke beschaving door hun zuivere vriendschap zouden dienen. Het effect daarvan schetste hij uitvoerig aan de hand van hun oeuvre. Hij stond stil bij ‘het zonderling verschijnsel op zichzelf’, maar ook bij de eenheid ondanks grote verschillen tussen beide vrouwen. Zij waren ‘tot één verheven doel der wijsheid door de tederste banden verzusterd’. Wat gebeurde daar op Lommerlust, waar de Natuur - ‘de godes die alles tot genoegen stemt’ - haar tempel stichtte om de zuivere offers van die gewijde priesteressen in ontvangst te nemen? Hier plaatste de redenaar deze vrouwenviendschap in een breder kader. David en Jonathan, Orestes en Pylades mochten elkaar als vrienden tot in de dood trouw zijn gebleven, bij Wolff en Deken was sprake van een hoger doel. Hun inspiratie leidde tot de overdracht van goddelijke kracht aan de gehele natie. Hun vriendschap diende de deugd en had een maatschappelijke uitstraling. De toehoorders zouden hem willen toegeven dat alleen zo die vriendschap, waarheid en ‘menschenmin’ heiligend, zich liet verklaren. Door hun harten te verenigen en voor elkander te leven brachten zij dagelijks hun lezers, ‘honderd afwezige vrienden in alle oorden’, vernuft, verlichting, troost, hulp en stichting. Konijnenburg diepte dat thema verder uit om de innerlijke kracht van hun vriendschap te accentueren.

Het laatste toneel

Hun verblijf in ballingschap te Trévoux werd kleurrijk geschilderd voor het Amsterdams gehoor. Konijnenburg prees hun kordaat optreden tijdens de Franse Revolutie. Hun inzet voor de gevangengenomen man van hun katholieke vriendin Renauld roemde hij. Hier openbaarde zich ‘een hemelse vriendschap die allen gelijk maakte’. Konijnenburg verwoordde deze ‘plichtsvoldoening’ met Kantiaanse ernst. Het afscheid van hun hartsvriendin tekende hij naar de natuur: ‘Men kust van wederzijds de wangen met beevende lippen: de laatste omhelzing is sprakeloos en snikken-

[p. 57]

de, om welligt elkanderen nooit weder te zien’. Die troost der vriendschap restte Wolff en Deken, terug in het vaderland, als laatste houvast, toen het vuur der inspiratie doofde, de smaak van het publiek veranderde en de krachten tenslotte door ziekte afnamen. Vol empathie sprak Konijnenburg over hun laatste jaren en hun toeleven naar de dood. Bij hem is er geen sprake van het uitzicht op de obligate hemelse reünie, maar hij verbeeldt in spirituele metaforen hun oriëntatie op de eeuwigheid: ‘Reeds in dezen toestand verengeld, lopen zij, met een starend oog de zonnestelsels door, waarin hare geest nog meer zal lichten’. Agatha Deken kan na het sterven van Elisabeth Bekker niet van haar vriendin scheiden. Haar wens om in de dood met haar verenigd te zijn, om op de dag der opstanding hun vriendschapsverbond ‘in eenen nog eedler zin’ voort te zetten en tot hoger volmaaktheid op te stijgen, wordt op de 14de november 1804 vervuld. In zijn peroratie plaatste de lofredenaar, congeniaal met de visie van beide vrouwen, deze vriendschap nogmaals in het teken van waarheid en deugd. Deze verbond mensen in alle geslachten en werelden. ‘Zij klimt in hare verheven vlucht tot het beeld der hoogste volmaaktheid, tot God, die altijd zegent’. Impliciet bracht de theoloog Konijnenburg hier in één metafoor de diepste innerlijkheid met de transcendente Eeuwige samen. Met dit treffende beeld uit een verlichte theologie sloot hij de Lofrede af. Hij had die vanuit een breed opgezet begin steeds dichter bij de kern van het leven van Wolff en Deken gebracht: de vriendschap die eeuwigheidswaarde in zich droeg.

De zielsvriendschap

In haar Ziel en zinnen concludeert Myriam Everard dat onder achttiende-eeuwse morele betekenissen geen aanknopingspunt te vinden is om de zielsvriendschap van Wolff en Deken lesbisch te noemen. Die term is in de huidige context door sexuele aspecten ingekleurd.⁸ Zij beschrijft met instemming deze conclusie der zogenaamde constructivisten. Deze gaan ervan uit dat homosexualiteit een culturele bepaling is van de late negentiende eeuw. Speculeren over de ware aard van Wolff en Deken, gelijk een essentialistische benadering doet, heeft dan geen zin. De Lofrede van Jan Konijnenburg draagt aan haar visie bij. In zijn beschouwing over vriendschap in de Bijdragen tot het menschelijk geluk (1789-1792) wees Konijnenburg in psychologisch sterke artikelen op de kracht der vriendschap door de deugd waarbij zelfs ‘de allesverstorende dood’ deze geestelijke band niet los zou kunnen maken. In het nieuwe leven na de dood zou er een ongestoord genot van vriendschap en liefde zijn, ‘zonder welke 'er toch geen Hemel zou kunnen plaats hebben’.⁹ De methode der constructivisten lijkt echter eraan voorbij te gaan dat veel van het intieme leven van mannen en vrouwen achter een gordijn verborgen moest blijven.¹⁰ De mens is zo veranderlijk en aan zoveel uiterlijke omstandigheden onderworpen, ‘dat de diepst denkende

8 Myriam Everard, Ziel en zinnen. Over liefde en lust tussen vrouwen in de tweede helft van de achttiende eeuw, Groningen 1994, 69.

9 [Jan Konijnenburg], BMG iv, 140. Konijnenburg (1758-1831) zelf zou zijn vrouw Sophia Welsingh (1755-1830) slechts zes weken overleven. Hetzelfde geschiedde met zijn geestverwant Cornelis van Vollenhoven (1753-1835), die met zijn Verhandeling over de vrindschap met God (Amsterdam 1788) een prijs won van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.

10 Konijnenburg gebruikt het beeld van het gordijn in BMG iii, 97.

[p. 58]

wijsgeer nog niet tot in deszelfs waaren aart doorgedrongen is’, meende Konijnenburg. Voor die speurtocht naar die ware aard verwees hij zijn studenten naar boeken van Wolff en Deken.¹¹ Konijnenburg ontging de mogelijkheid het intieme sexuele leven tussen leden van hetzelfde geslacht anders te duiden dan als een kwaad dat de menselijke natuur tot beneden die der dieren verlaagde. Dan maakte de Rede plaats voor een geestesziekte die slechts genezen kon door eerzucht en schaamte te herstellen.¹² In zijn ‘Over de te warme vriendschap’ verkende Konijnenburg, naar aanleiding van een gedicht van J.B. Kleijn uit 1782, de grenzen van de zielsvriendschap met gelijkluidende metaforen als in de Lofrede.¹³ Kleijn beschreef twee mannen die ‘gelijk twee Eng'len, als broeders/ (...) van God tot vrienden bestemd’ waren. Aan zo'n vriendschap werd een praeëxistente bestemming toegekend. Konijnenburg is verrukt van Kleijns beschrijving hoe deze geheime magnetische kracht beide mannen verbindt en hen tot ‘den onsterflijken zetel’ doet naderen, alwaar dit alles geboren is. Hij noemt dat deugd of godsdienst, ‘want zonder deugd is er onder de geesten geene waare eenstemmigheid mogelijk’. Om die reden moet men die hoogst zeldzame zielsvriendschap tussen twee mannen een weinig wantrouwen. Bij gebrek aan distantie is die zelfs ‘licht gevaarlijk’, meende hij. Voor een man, besluit Konijnenburg, komen nut en geluk slechts voort uit ‘de vurige Vriendschap met de Vrouwelijke Kunne’. Hier stokten vooralsnog het begrijpen, het inzicht, de woorden.

11 [Jan Konijnenburg], Nieuwe bijdragen tot het menschelijk geluk (NBMG) 1-2, 204.

12 [Jan Konijnenburg], ‘Hoe voorkomt men het best het bedrijven van de onnatuurlijke zonde in Nederland?’, in: NBMG iii, 123-172.

13 [Jan Konijnenburg], BMG vi, 477. Het gedicht van J.B. Kleijn, ‘Aan mijne broeders’, verscheen in zijn Oden en gedichten (Utrecht 1782). Zie Simon Vuyk, ‘De warme vriendschap van Elisabeth Bekker en Agatha Deken’, in: Voorbeeldige vriendschap. Vrienden en vriendinnen in theologie en cultuur, Groningen 1993, 67-74. Voor de warme vriendschap tussen twee studenten die bij Konijnenburg in huis woonden, zie Simon Vuyk, De dronken Arminiaanse dominee. Over de schaduwzijde der verlichte remonstranten, Amsterdam 2002, 33-35.