Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 27

[p. 109]

Recensieartikel

Pieter van Wissing, Stokebrand Janus 1787. Opkomst en ondergang van een achttiende-eeuws satirisch politiek-literair weekblad, Nijmegen, Vantilt 2003. ISBN 90-75697-99-6. 601 blzz. Prijs 34,90 euro.
Peter Altena

Op maandag 1 januari, de eerste dag van de week en de eerste dag van het wonderjaar 1787, verscheen in de Republiek een nieuw weekblad: Janus. Het viel in het begin van het jaar met de deur in huis. Het was geestig en oneerbiedig en provoceerde lezers, om te gissen naar de identiteit van de gedoodverfde hotemetoten en die van de doodververs. Sommige lezers van het weekblad voegden bij het inbinden van de losse nummers lege bladen toe waar zij nijver aantekenden wie wie was in Janus, zoals ook gegist werd naar de namen van de schrijvers van het weekblad. Op het moment, dat het met de ongekamde vrijheid van spreken en schrijven en de reeks van patriotse stadsrevoluties gedaan was en de betaalde krachten van de schoonfamilie van Willem V aan de grens op een goede gelegenheid wachtten, op dat moment was het met het jaar 1787 eigenlijk afgelopen en blies Janus zijn laatste adem uit. Het weekblad gaf in het midden van augustus met een berouwrand Testament luidruchtig de geest. De gelijktijdigheid van het einde van de patriotse revoluties en dat van het weekblad plaatste Janus onder verdenking van patriottisme, zeker achteraf.

Janus had in werkelijkheid een nieuwe norm van politieke satire geschapen, een satire die de grenzen van het kleine partijbelang gul overschreed. Terwijl de meeste weekbladen uit welbegrepen commercieel belang van hun partijdigheid geen geheim maakten - in de ban waren van goed en fout, van patriots of prinsgezind -, daar verkoos Janus op dubbelzinnige wijze te hekelen wie voor de voeten kwam. Patriotten als Van der Capellen van de Marsch, prinsgezinden als Berkheij, draaikonten als Rendorp, zij allen werden aangepakt. Idioten en warhoofden kwamen immers in alle kringen voor, zij het wat meer in de betere kringen natuurlijk. Janus bleef decennia na de eerste verschijning een begrip en in gebonden vorm op de leestafel liggen.

Aan dit weekblad, dat de negen maanden net niet haalde, heeft Pieter van Wissing een onderzoek gewijd, dat hem twintig jaar van de straat hield en dat hij heeft neergelegd in een imposante monografie van honderden pagina's. De monografie, Stokebrand Janus 1787 getiteld en op maandag 24 november 2003 als proefschrift verdedigd in de aula van de KU Nijmegen, geeft op vele en zeer uiteenlopende vragen antwoord, op meer vragen zelfs dan een ongeduldige dwaas verzinnen kan. Het boek waaiert vele kanten uit. Een zekere tweehoofdigheid had het boek gesierd - fascinatie houdt geen twintig jaar vaste koers en wie Janus volgt, moet wel wendbaar zijn -, maar het boek van Van Wissing trekt erg veel gezichten: satire-studie, tijdschrift-monografie, geschiedenis van de mediacratie, checklist politieke tijdschriften, geannoteerde editie. Al die gezichten zijn prettig, maar het zijn er wat veel en ze beconcurreren elkaar in het boek.

In zijn inleidende eerste hoofdstuk stelt Van Wissing zijn geliefde voor: in een aantal alinea's zet hij uiteen wat het belang en de bijzondere aard van Janus is. Van Wissings liefdesverklaring klinkt niet erg hartstochtelijk, maar wel verstandig. Het is een proefschrift immers. Op de liefdesverklaring volgt een verhelderende voorgeschiedenis van 1787, die Van Wissing wijselijk met 1747 begint, het jaar dat in de kop van het weekblad zo'n opvallende

[p. 110]

plaats inneemt. In zijn historische schets plaatst Van Wissing een aantal opvallende accenten: zo ruimt hij een centrale plaats in voor het stadhouderlijke stelsel van patronage en dankzij zijn bewonderenswaardige kennis van de Gelderse en Overijsselse geschiedenis is zijn betoog hier bijzonder precies en lucide. In het algemeen is dit een verkwikkend element in Van Wissings boek. Met zijn kennis van bronnen uit Overijssel en Gelderland kleurt Van Wissing het vaderlands geschiedverhaal oostelijk bij. Dat is een belangrijke verdienste van Van Wissings boek, een verdienste die tijdens de promotie en later in de kritiek ten onrechte ongenoemd bleef.

Aandacht is er in het eerste hoofdstuk ook voor het ‘politiceren’, al citeert Van Wissing het woord op bladzijde 30 onjuist. Als Janus op 22 januari over ‘politiceren’ spreekt, gaat het niet om het proces waarin het onpolitieke politieke lading krijgt - zoals Van Wissing wil -, maar om het dommig lanceren van allerlei politieke praatjes, om zwammen dus. In zijn inleiding laat Van Wissing zich verleiden om steeds maar weer de discussie te zoeken met de traditie van het onderzoek en met vakgenoten. Een habitus die gemakkelijk ontaardt. Als de jaren tachtig even in pershistorische vogelvlucht beschouwd moeten worden en de geschiedschrijving van de periode ook in dit boek weer de revue passeert, wordt ongewis wat de auteur precies wil behalve met alles en iedereen in gesprek gaan. Aan het slot van de inleiding plonst Van Wissing in het debat Johannes-Van Sas over belang en houdbaarheid van de onder meer door periodieken en pamfletten veroorzaakte politisering. En hoewel Van Wissing met zijn afkeer van Johannes' nogal comfortabel ogende ‘debunking’ op mijn sympathie mag rekenen, is niet helemaal duidelijk meer wat nu toch de hoofdlijn van Van Wissings eigen boek gaat zijn.

In het tweede hoofdstuk portretteert Van Wissing de Republiek als mediacratie. Een heldere omschrijving van wat een mediacratie is, geeft hij niet, maar misschien is het flauw om dat te vragen en schuilt de kracht van de de term in de overdrijving en is het juist verhelderend de Republiek eens door een vergrootglas te zien als een door de media geregeerde natie. Van Wissings betoog heeft in dit hoofdstuk niet zo zeer last van de permanente discussie met vakgenoten, maar van een stortvloed aan bijzonderheden. Zo brengt hij Knoops instructie om de krant te lezen ter sprake en wordt de betrokkenheid van Weyerman bij de Leydse courant beschreven, maar in het betoog om de Republiek als mediacratie te zien is de plaats van die episodes niet erg overtuigend. Evenmin erg sterk is de paragraaf waarin de typologie van de periodieken aan de orde komt en waar Van Wissing zich met weinig succes waagt in het moeras van de scholastiek.

Beter op dreef is hij als hij de belangrijkste patriotse en prinsgezinde periodieken beschrijft. Een mooie vlootschouw en iets van het eigentijdse medialandschap wordt zo in kaart gebracht. Soms wordt daarbij de relatie met Janus duidelijk en soms niet. Uitdagend is de paragraaf over de vele personele unies tussen de verschillende weekbladen. Hier worden namen genoemd van publicisten die jarenlang actief waren in de nieuwsvoorziening en propaganda en die niettemin nimmer vereerd zijn met bestudering. Het hoofdstuk verschaft veel gegevens over de kranten en weekbladen uit Janus' tijd, maar de suggestie dat de Republiek door de media geregeerd werd, is nauwelijks aannemelijk gemaakt.

In het derde hoofdstuk gaat het over het verschijnsel Janus. Overdonderend veel komt in dit hoofdstuk aan de orde: de betekenis van de naam, het titelvignet, het motto, maar ook zeer uitgebreid de uitgevers en distributeurs van het weekblad. Met name het gedeelte over de distributeurs is ontmoedigend gedetailleerd. Belangwekkender is de paragraaf over het lezerspubliek. In het vorige hoofdstuk ging het ook al over lezers, maar dan de ongeoefende lezers van de krant. De Janus-lezer lijkt van een ander kaliber. Van Wissing voert voor zijn veron-

[p. 111]

derstelling dat lezers van toen veel meer wisten van de wereld van toen en het weekblad niet zo raadselachtig vonden enkele verstandige overwegingen aan, maar uiteindelijk overtuigen ze me niet. Het spelelement en de onpartijdigheid van Janus maken het blad geschikter voor gestudeerde heren van stand en ‘leisure’, die zich in bezeten maanden konden veroorloven vrolijkheden over alle partijen uit te wisselen. In zijn slotwoord slaat Van Wissing de lezers van Janus sociaal en intellectueel hoger aan dan in het derde hoofdstuk.

In het vierde hoofdstuk staat Van Wissing stil bij wat langdurig de heetste kwestie was in het Janus-onderzoek: wie schreef het weekblad? Van de diverse kandidaten worden de plussen en minnen naast elkaar gezet. In de visie van Van Wissing zijn meer auteurs betrokken, maar komt Petrus de Wacker van Zon de eer toe hoofdschuldige te zijn. Kinker, lange tijd de favoriet van Van Wissings promotor, wordt in een paragraafje voorzichtig afgeserveerd.

Instructief is zeker ook het vijfde hoofdstuk, waarin twee afleveringen van Janus afgedrukt zijn en door Van Wissing voor ongeoefende lezers verklaard worden. Vergelijking leerde dat de afleveringen van Janus niet erg zorgvuldig zijn overgenomen: meer dan tien fouten en foutjes in twee bladzijden Janus-druk (p. 183-184 in Stokebrand) is wel wat veel. Het commentaar bij de afleveringen is correct, maar wat uitleggerig. Als je een goede en dubbelzinnige geestigheid moet uitleggen, wordt het al gauw bibberend Nederlands. Het is geen dankbare taak om het tegen Janus op te moeten nemen.

Het beste hoofdstuk is naar mijn idee het zesde: het tijdschrift wordt er thematisch gesondeerd. Met plezier las ik Van Wissings analyse van het eiland-thema in het weekblad. Ook het thema van de traagheid bood de mogelijkheid om de positie van het weekblad scherper te markeren. Het grootste gebrek van dit hoofdstuk is dat het relatief kort is.

In hoofdstuk 7 analyseert Van Wissing de Janus-formule, waarvan de politieke satire door hem in de inleiding dreigend ‘een synthetiserend concept’ genoemd is. In de synthese zijn weer zo veel uiteenlopende elementen samengevoegd, dat een echte synthese niet tot stand komt. In de diverse paragrafen bespreekt Van Wissing helder genoeg diverse aspecten van de satire in het weekblad, maar de slotsom laat vooral opmerkingen toe over de situering van Janus in de politieke strijd.

Het achtste hoofdstuk laat zien hoe het weekblad school maakte en vele navolgers vond. De navolging hield kennelijk na 1798 op, alsof na de tweede, restauratieve staatsgreep in dat jaar de lol van de vrijmoedige spot en satire er eigenlijk af was.

In het boek van Van Wissing zijn de bijlagen uitzonderlijk rijk gevuld. De eerste bijlage - een overzicht van de politieke tijdschriften 1781-1787: Van Wissings lijst telt er 87 en geruchten over gemiste tijdschriften doken na publicatie onmiddellijk op, een mooi compliment! - is een voltreffer. De negende bijlage - wie is wie in Janus? - is voortreffelijk, maar zeker ook de zevende en de elfde - wie het weten wil, lezen maar!

Het boek dat Pieter van Wissing over Janus schreef is een onevenwichtig boek dat in die onevenwichtigheid meer dan eens prettig imponeert. Het boek geeft meer dan dat het belooft en is onmiddellijk onmisbaar.

Het lijkt er al lezend in het boek van Van Wissing op dat de geest van Janus de onderzoeker in zijn schrijfarbeid danig beheerst heeft. De betoogtrant van Van Wissing is soms zo onrustig, zijn verlangen om meer bijzonderheden te geven, dat het de lezer duizelt van al dat springen van bijna zinloos feit naar enigszins betekenisvol feit, zoals bij het lezen van Janus dus eigenlijk. Wat in een weekblad als Janus een verdienste is, wordt in een wetenschappelijke proeve gemakkelijk een ondeugd.

[p. 112]

Veel recht of reden om zich bij Van Wissing te beklagen heeft de lezer echter niet: wie zijn lezer zo openhartig laat delen in zijn twijfels, zijn vermoedens en vondsten, die verdient bewondering. Bij het lezen van Stokebrand Janus 1787 betrapte ik me niettemin op enige ondankbaarheid en de wens de schrijver nu en dan een duwtje te geven: jaja, schiet nu maar op! Nu het boek echter uit is, is het jammer dat het uit is.