Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 26

[p. 59]

Iets over de Schiedamse Saturnus (1713-1714) van Cornelis van der Gon (1660-1731)^*
Anna de Haas

Wanneer Jacob Campo Weyerman in 1720 zijn allereerste satirische weekblad, De Rotterdamsche Hermes, publiceert, zet hij zich daarin meteen af tegen enige publicitaire ‘voorzaten’, die - beweert hij - weinig succes hadden gehad. Dat zal hem, Weyerman, er niet van weerhouden met zijn Hermes óók een poging te wagen. Integendeel. In 1721, dertig nummers later, komt hij terug op die ‘voorzaten’ en weer vol ironisch dédain: die auteurs zullen langer ‘op de wieken van de Faam [...] zweven’ dan ‘een gekwetste Arent van Pallas op zyne door kruit en loot gebroken uilspennen’.^1. Dat kan dus nooit lang duren. Zijn Rotterdamsche Hermes zal langdurige(r) faam beschoren zijn, zo luidt impliciet de boodschap. Op bescheidenheid heeft niemand Weyerman nog betrapt.

Als een van die voorzaten noemt Weyerman de ‘Rotterdamsche Saturnus’ of ‘Saturnus’. Blaadjes onder precies die titels zijn echter nog altijd niet gevonden. Wel zijn er exemplaren bekend van Den Schiedamse Saturnus,^2. in 1713 geschreven door Cornelis van der Gon, toen woonachtig in Schiedam. Het is mogelijk dat Weyerman op deze Saturnus doelde, temeer daar er vermoedelijk een connectie tussen Weyerman en Van der Gon heeft bestaan: Adriana de Visser, een tante van Van der Gons vrouw, is hoogst waarschijnlijk rond 1720 enige jaren Weyermans minnares geweest.^3. Van der Gon zelf vertoefde echter al sinds september 1716 buitenslands. Wat daar ook van zij, of Weyerman écht naar de Schiedamse Saturnus verwees, zullen we nooit zeker weten. Wel is de faam van de Saturnus waarschijnlijk van korte duur geweest: slechts 21 nummers zijn ons bekend. Het is ook nooit herdrukt, zoals dat wel gebeurde met Hendrik Doedijns' Haegse Mercurius en enkele van Weyermans eigen blaadjes. Van der Gons ‘weekly’ kon de mercuur van zijn illustere voorganger Doedijns kennelijk niet evenaren en is later met gemak overvleugeld door de stilistisch boeiender en inhoudelijk gevarieerder periodieken van Weyerman. Wat dat betreft is diens onbescheiden voorspelling uitgekomen.

Net als later Weyerman, begint Cornelis van der Gon zijn weekblaadje met het oog op financieel gewin. Ironisch constateert hij dat de wereld veel te danken heeft aan de ‘goeje Penia, of Armoede, lieve moeder van de nege Zanggodinnen’, bijvoorbeeld: ‘wysgeerte, poëzy [en] astrologie’. Dus nu zijn eigen beurs lijkt op een ‘afgestroopte aalshuyd’ voelt hij dubbel zoveel ‘lust tot wysheid’ als toen die ‘zoo glad rond van 't goud stond, als een Oliphants balzak’. Of dat laatste zich ooit heeft voorgedaan, betwijfel ik overigens ten zeerste.

‘Elke Schryver van oud maake nieuws, heeft zig in een vreemde gedaante vertoond: den eene stak zig in de kleederen van Mercurius; een ander in Yris, als de Lugt Bodin’, constateert Van der Gon geheel naar waarheid, hoewel een blad onder de titel Yris ons onbekend is.^4. Maar de eerste vindt hij ‘wat te leugenagtig’ en de tweede ‘te krom’ en hij kiest voor Saturnus, ‘als een heydense God van de tyd; die de waarheit der dingen door de tyd ontdekt’. Dat hij wel eens een loopje zal nemen met die waarheid spreekt niet in zijn nadeel, immers: ‘Men moet vaak wat van de waarheit afwyken om de menschen te voldoen: dit is niet altoos quaad: Eneas was ook zoo pluis [...] niet als hem Virgilius wel beschryft’.^5. Maar ook is Saturnus' optreden als nieuwsbode bedoeld ‘tot divertissement van [z]yn melancholique humeuren’: ‘ik meen myn Saturnusse humeuren wat te vermaaken, en zien, of ik se met

* Deze observatie zal deel uitmaken van een hoofdstuk in de biografie van Cornelis van der Gon, die auteur dezes dit jaar, 2003, hoopt af te ronden.

1. J.C. Weyerman, Rotterdamsche Hermes (fotogr. herdr. met inl. van A. Nieuweboer), Amsterdam 1980, resp. no. 2 (17.9.1720), ongepagineerd; no. 32 (27.2.1721), p. 197.

2. Er zijn twee exemplaren van het tijdschrift bekend. Het exemplaar van de UBL, sign. 1207 A 6:2 bestaat uit: ‘Saturnus aan den lezer’ (*[1]r-*2v), gevolgd door de 13 bij Pieter de Vries uitgegeven afleveringen (genummerd 1-13; A[1]r-N[2]v), waarna volgen: een titelpagina: ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’ ([A1]r, verso blanco), dan onder dezelfde titel de tekst van het ‘aan den lezer’ (A2r-A4r) en tenslotte de 8 bij Pieter van der Veer uitgegeven afleveringen (genummerd 1 t/m 8). In het exemplaar van de KB (sign. 471 F 23) is de volgorde: ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’ (titelpagina [A1]r, verso blanco; tekst: A2r-A4r). ‘Saturnus aan den lezer’ (*[1]r-*2v), de 13 bij Pieter de Vries uitgegeven afleveringen (genummerd 1-13; A[1]r-N[2]v) en de eerste 6 van de bij Pieter van der Veer uitgegeven afleveringen (genummerd 1-6, A[1]r-F2v). De voorrede ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’ hoort echter duidelijk bij de tweede reeks (van Pieter van der Veer), want daarin verklaart Van der Gon waarom het blad een tijd niet verschenen is en waarom hij een andere drukker heeft. Het tijdschrift is nr. 54 in de ‘Bibliografie 18e-eeuwse satirische tijdschriften in Nederland’ van P.J. Buijnsters en C.M. Geerars, in: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw nr. 5 (1969); vgl. ald. ook nr. 51. Dat het daar vermeld staat als De Schiedamse Saturnus aan den Lezer wijst erop dat de bibliografen het blad niet in handen hebben gehad, want de afleveringen zelf verschenen onder de titel Den Schiedamse Saturnus (nos. 1-11 en van de tweede reeks nos. 1-2) of Schiedamse Saturnus (nos. 12-13 en van de tweede reeks nos. 3-8). Een afbeelding van Saturnus staat alleen bij laatstgenoemde titel. Het laatstbekende nummer verscheen op 8 januari 1714. - Tenzij anders vermeld zijn citaten afkomstig uit het KB-exemplaar.

3. Zie A. Hanou, ‘Onterfd van f 8000 of Een minnares (?) van JCW: Adriana Simons-de Visser’, in: MedJCW nr. 1 (1978), p. 88-97, m.n. p. 93.

4. Zie bijv. ‘Inleiding’ bij H. Doedijns, De Haegse Mercurius. 9 aug, 1697-1 febr. 1698 (ed. R. van Vliet). Leiden 1996, p. 9-11.

5. ‘Saturnus aan den lezer’, *2v.

[p. 60]

schryven kan uit de kop krygen’.^6. Daarmee lijkt hij aan te sluiten bij Doedijns, die meent dat ‘Een Mercuur moet zijn 'T Graf der Melancholien’.^7.

Het eerste nummer van Den Schiedamse Saturnus verschijnt op 24 juni 1713 bij Pieter de Vries. Na nummer 13, van 16 september, valt er een stilte en pas twee maanden later, op 13 november, verschijnt een nieuwe aflevering. Deze keer gedrukt ‘voor den Autheur’ door Pieter van der Veer, bij wie vervolgens nog zeven afleveringen verschijnen.

Inhoudelijk is Den Schiedamse Saturnus kortweg te kenschetsen als anti-Frans, anti-katholiek en anti-Tories. Anders dan zijn voorganger de Haegse Mercurius, is de Schiedamse Saturnus nagenoeg gespeend van Latijnse citaten. Dat moet enigszins in zijn voordeel zijn geweest, want niet iedereen stelde dat soort eruditie op prijs. Doedijns weigerde indertijd ‘sijn Latyn, Frans, &c. in 't Duyts te vertalen’ omdat volgens hem een tekst daarbij altijd verliest aan ‘geur’ en geest, maar vooral omdat ‘men gemeenlijk meer reverentie en achting [heeft] voor 't geen men niet en begrijpt’.^8. Sprak hier de advocaat in Doedijns? Van der Gon daarentegen kende waarschijnlijk geen Latijn en de paar frasen die de Saturnus rijk is, kan hij her en der opgepikt hebben. Afgezien van de antieke godenwereld - die hij evengoed kan hebben leren kennen uit Nederlandstalige handboeken of uit de literatuur - figureert er weinig mythologie of klassieke oudheid in de Saturnus.

Als we Van der Gon mogen geloven, verliep de uitgave van zijn Saturnus allerminst vlekkeloos. Bij de herverschijning van het blad bij Van der Veer verklaart hij zijn lezers zijn tijdelijke afwezigheid: ‘om dat ik boos geweest ben, in myn pruilhoekje gezecten, en myn tanden en nagels, met een aardig vyltje, scherp gemaakt heb, om 'er dat canalje, 't geen my zoo goddeloos, in de handen van gauwdieven, huisbrekers, beurzesnyders, en luizige hoeren, langs de straaten, voor een oortje te koop geveilt hebben, helder me[e] te krabben en byten’.^9. Met dat ‘canalje’ doelt hij op enkele boekverkopers die roofdrukken van zijn blad langs de straten zouden hebben laten uitventen, zodat Cornelis zijn inkomsten aan zijn neus voorbij zag gaan. ‘Kapiteins van de luyspooken’ noemt hij ze. De een is een niet nader geïdentificeerde ‘Haarlemse konkel’, de ander is met naam en toenaam vermeld: Jacobus van Egmont. Deze inderdaad beruchte Amsterdamse roofdrukker maakte overigens geen geheim van zijn praktijken. Eens verklaarde hij openlijk ‘dat hij moest nadrucken, oft anders zijn broot niet kon vinden’.^10. Zulk ‘ruigt van Drukkers’, foetert Van der Gon, zou men ‘ten vaderlanden uit’ moeten verbannen en ‘met al'er rappaillie, tot een kanker van de Drukkunst, uit de hel gebraakt, met Drukperssen op de rug, naar Suriname te zenden; om daar voor altoos in de Suiker velden, onder de zwarten, de laatste woorden van galgbrokken, te koop te veilen’.^11. Zijn eerste drukker. De Vries, had hem naar zijn idee onvoldoende beschermd tegen ‘die schurfte na-drukkers’, dus had hij een andere gezocht. ‘'t Is niet regt als me de een, den andere, zen arbeid ontsteelt: 't maaktje verdrietig, 't blust de geest uit, en werpt alle regels, en ordres, over hoop’.^12.

Maar er speelde meer. Behalve de zeer anti-Franse Saturnus drukte De Vries ook nog, in licentie, de uitgesproken pro-Franse Antwerpse courant van Henricus Aertsen.^13. Wanneer eind 1713 Van der Gon zijn woede uitstort over zijn vroegere uitgever, beschrijft hij hem als een ‘Goudiefs-drukker [...], die met een versilverd kruyn-hoorntje voor zijn kop. [...] met de Antwerpze Kourant op zen borst, den geheelen heydensen Hemel, in roeren bragt’ door met zijn onterechte klachten een vergadering der Goden te verstoren.^14. Ook beschuldigt hij De Vries van het publiceren van ‘leugens’ in de Antwerpse Courant.^15. Waar dit precies over

6. ‘Saturnus aan den lezer’, resp. *[1]r, *2v.

7. Haegse Mercurius, no. 104, geciteerd ‘Inleiding’ in ed. R. van Vliet, p. 9.

8. Haegse Mercurius, no. 25 (30.10.1697), ed. R. van Vliet (1996), p. 184.

9. Dit citaat en de twee volgende uit ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’, A2r.

10. I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, deel 4, Amsterdam 1967, p. 133: zie ook onder, n. 20.

11. ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’, A2r-v.

12. ‘Den Schiedamse Saturnus aan den lezer’, A3v-[A4r].

13. Zie J. Bruggeman, ‘Het debuut van Jacob Campo Weyerman’, in: MedJCW 23 (2000), p. 1-18, i.h.b. 1-3; E. Groenenboom-Draai, De Rotterdamse woelreus. De Rotterdamsche Hermes (1720-'21) van Jacob Campo Weyerman: cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-eeuws periodiek, Amsterdam/Atlanta 1994, p. 152. Aertsen was in 1705 al voor schut gezet in Weyermans blijspel Besweering van den disperaten Antwerpsen courantier. Overigens maakte Van Egmont nadrukken van de Antwerpse Courant, die hij tegelijk gebruikte voor advertenties voor de door hem (na)gedrukte boeken: zie M.M. Kleerkoper. De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw. Biographische en geschiedkundige aanteekeningen (aangevuld en uitgegeven door W.P. van Stockum jr.), 's-Gravenhage 1914-1916, deel 2, p. 849 (betr. een rekwest aan de Amsterdamse burgemeesters uit 1715).

14. Schiedamse Saturnus [ex. UBL]. no. 7 (25.12.1713), p. 25.

15. ‘Den Schiedamse Saturnus aan den leezer’, [A4r].

[p. 61]

gaat, is onduidelijk.

Verder kan er trammelant zijn geweest tussen de twee Saturnus-drukkers, al waren zij elkaars buren: beiden waren in 1713 gevestigd in de Rotterdamse Korte Hoofdsteeg.^16. Ook staan beiden in 1713 te boek als stadsdrukker van Schiedam.^17. Mogelijk was Van der Veer in die functie de opvolger van De Vries. En wellicht meende De Vries dat Van der Veer hem zijn stadsdrukkerschap èn zijn Saturnus afgekaapt had. In ieder geval dreigde hij eind 1713 met een proces, zoals valt op te maken uit de op één na laatste Saturnus-aflevering. Daar is sprake van ‘den dronken Genever-drukker’^18. en ‘Lieties-drukker van turelure’ Pieter de Vries, die Saturnus ‘agter zijn rug uytdaagt, en met Advocaaten drijgt’.^19.

Hoe dat ook zij. Van der Veer zorgde wel voor een vast verkoopadres in Amsterdam (de boekhandel van Andries van Damme).^20. maar was kennelijk niet bereid de Saturnus op eigen risico uit te geven: de auteur moest de uitgave zelf betalen. Het is goed mogelijk dat dàt het blad tenslotte de das omgedaan heeft. Van der Gon had nu eenmaal niet een historie van geldelijke voorspoed en ook in die tijd zat hij, naar eigen bekentenis, krap: het enige dat de Schotten en Saturnus gemeen hebben is ‘datse niet veel goud handelen, en meest altemaal geldeloos wandelen’.^21.

Den Schiedamse Saturnus heeft ongetwijfeld minder minder stof doen opwaaien dan Doedijns' Haegse Mercurius, die bovendien - als eerste Nederlandstalig satirisch weekblad - de aantrekkingskracht van een nieuwigheid had. Toch moet Van der Gons Saturnus enigszins aangeslagen zijn, anders hadden de ‘Haarlemse konkel’ en Jacobus van Egmont vast niet de moeite genomen het na te drukken en tot eigen profijt te verspreiden.

16. Voor De Vries, zie stok Schiedamse Saturnus: voor Van der Veer, zie M. Evers, ‘Lijst van Rotterdamse boekverkopers tot 1800’, in: H. Bots e.a. (red.), Rotterdam Bibliopolis. Een rondgang langs boekverkopers uit de zeventiende en achttiende eeuw, Rotterdam 1997, p. 514.

17. Voor De Vries, zie stok Schiedamse Saturnus; voor Van der Veer, zie Evers. ‘Lijst van Rotterdamse boekverkopers’, p. 514.

18. Schiedamse Saturnus [ex. UBL], no. 7 (25.12.1713), p. 25.

19. Schiedamse Saturnus [ex. UBL], no. 7 (25.12.1713), p. 27. Bij Doedijns komt in een geheel andere context een ‘lietjes-zanger van tire-lire’ voor (Haegse Mercurius, no. 27, 6.11.1697, ed. R. van Vliet, p. 196). Tureluur (tirelier): (o.a.) flierefluiter, leegloper: penis; refrein; (Antwerps) dronkelap.

20. Van Damme was evenmin afkerig van het maken van nadrukken: zie Van Eeghen. De Amsterdamse boekhandel, deel 5-1, Amsterdam 1978, p. 32 (n.a.v. rekwesten van het gilde betr. nadrukken): ‘Net als in 1678 legden nu [1715] schepenen, na het horen van overlieden aan de ene kant, de twee grote partijen van nadrukkers, met Van Egmond en Van Damme aan het hoofd, aan de andere kant, de zaak terzijde’.

21. Schiedamse Saturnus, no. 6 (18.12.1713), p. 22.

[p. 62]

Titelvignet Schiedamse Saturnus.