Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 22

[p. 166]

Pieter van Woensel op het seminarium der remonstranten te Amsterdam (1764-1766)
Simon Vuyk

Pieter van Woensel (1747-1808) was de tweede zoon van Joan van Woensel, arts, en Zusanna Margaretha van Zandwijk. Hij werd op 10 januari 1747 in de remonstrantse kerk van Haarlem gedoopt met de naam van zijn grootvader die in deze gemeente kerkenraadslid was geweest. Het is algemeen bekend dat hij medicijnen studeerde en te Leiden promoveerde op 23 november 1770 op Miscellanea Medica. In 1772 volgde nog een medische verhandeling, De Konst van het waarnemen. Hij vertrok voor enige tijd naar het Russische leger van Catharina II waar hij arts was. Tijdens zijn tweede verblijf in Rusland gaf hij in 1788 Mémoire sur la Peste uit, terwijl hij in 1804 Rusland beschouwd publiceerde, als een vervolg op het in 1781 verschenen De tegenwoordige staat van Rusland. Aan zijn verblijf in Turkije danken wij zijn Staat der geleerdheid in Turkijen (1791). De kosmopoliet Van Woensel werd in de Republiek bekend door zijn kritische pamfletten en de almanak De Lantaarn (1792-1801). Hij schreef daarin onder het pseudoniem Amurath-Effendi, Hekim-Bachi (de hoofdgeneesheer Amurath). In Daalbergs Nog wat lectuur op het ontbijt en de thétafel van den Heer Professor Van Hemert (1806/1807) kwam hij met twee satirische bijdragen tegen de ruzies van filosofen en theologen. Zo was Van Woensel weer thuis, want hij begon zijn studieuze loopbaan als student aan het remonstrants seminarium te Amsterdam.^1.

In het voorjaar van 1764 meldt Pieter van Woensel zich bij de vergadering van curatoren van het remonstrants seminarium te Amsterdam.^2. Hij is zeventien jaar oud. Het seminarium werd in die jaren geleid door Jacobus Krighout, die sinds 1747 de stoel voor godgeleerdheid en kerkgeschiedenis bezette, sinds 1756 gesecondeerd door Abraham Arent van der Meersch, die de taak had de studenten in de wijsbegeerte en letteren in te wijden. Men stelde Pieter, zoals iedereen die zich aanmeldde, de vraag naar zijn bedoeling met de studie. Hij antwoordde: ‘met het oogmerk om zig tot den dienst onzer kerken bekwaem te maken’. Hij werd aangenomen nadat hij de vereiste proef had afgelegd. Deze bestond uit het vertalen van een Nederlandse thema in het Latijn, het vertalen van enkele passages uit de geschriften van Cicero en Curtius en het vertalen van een pericoop uit het Griekse Nieuwe Testament. Hij passeerde in de najaarsvergadering van 1764 zonder problemen het gebruikelijke examen over de inleiding tot de wijsbegeerte. Tweemaal per jaar kwamen curatoren met hoogleraren en vertegenwoordigers van de Amsterdamse en Rotterdamse gemeenten samen om de vorderingen der studenten, hun vlijt en zedelijk leven te controleren. Met dat laatste ging het mis. In 1765 komen ernstige klachten ter sprake omdat Willem van Rees, een stadgenoot van Pieter, die twee jaar eerder zijn studie had aangevangen, samen met hem blijk had gegeven van gebrek aan ‘naerstigheid’. Zij hadden zich bovendien aan drank te buiten gegaan. Willem was al in 1764 ernstig gewaarschuwd en als straf had men

1. Deze mededeling over Pieter van Woensel is ontleend aan een publicatie-in-voorbereiding, De dronken Arminiaanse Dominee, rumoer rond remonstranten tijdens de Verlichting. De auteur publiceerde eerder over dit tijdperk De verdraagzame gemeente van vrije christenen, remonstranten op de bres voor de Bataafse Republiek 1780-1800 (Amsterdam 1995) en Uitdovende Verlichting, remonstranten als deftige vaderlanders 1800-1860 (Amsterdam 1998).

2. De gegevens voor deze mededeling zijn ontleend aan de Handelingen van de curatoren van het seminarium. Deze bevinden zich in het Rijks Archief te Utrecht, Archief der Remonstrantse Broederschap R82, 1471.

[p. 167]

hem niet naar de tweede fase van de studie, die der theologische vakken, gepromoveerd. In die voorgaande vergrijpen van Willem lag waarschijnlijk de reden dat curatoren onmiddellijk besluiten beide jongemannen te ‘dimitteren’. Tegensputteren heeft geen zin meer. Ze worden weggestuurd. Maar bij de oktobervergadering van curatoren in 1765 laten zij zich weer aandienen. Dan blijkt dat de hoogleraar Van der Meersch toch met deze zondaren verder heeft gewerkt. Hij doet verslag hoe Willem van Rees filosofisch werk van Johannes Clericus heeft bestudeerd en een samenvatting heeft geschreven van diens Prolegomena van de kerkgeschiedenis.^3. Bovendien heeft hij een scriptie (dissertatio) geschreven. Pieter van Woensel heeft Vernets Traité de la vérité de la religion uit het Frans in het Latijn vertaald,^4. een uitleg van enkele wiskundestellingen geschreven en een latijnse oratio opgesteld. Van der Meersch overtuigt de curatoren dat het hun aan ijver niet heeft ontbroken in het voorgaande halfjaar. Zij worden weer tot zijn deel van het curriculum toegelaten.

Dan barst er een bom. Profesor Krighout kan het in de ruimten van de kerk aan de Keizersgracht, waar het seminarium dagelijks in het huidige De Rode Hoed bijeen kwam, niet ontgaan zijn hoe zijn collega Van der Meersch de besluiten van curatoren wel erg eigenzinnig had geïnterpreteerd. Als excuus zou kunnen gelden dat Van der Meersch wellicht geen talent wilde verspelen nu het seminarium nog maar zeer weinig studenten telde. Krighout protesteert fel tegen het weer toelaten van Van Rees en Van Woensel. Van die karakters is toch niets goeds te verwachten! Hiermee wordt luiheid en onzedelijk gedrag gelegitimeerd, is zijn argument Dit is ‘kleinagting van de resolutiën van de Heeren Kuratoren’. Hij wist op de Wetten van de Remonstrantse Broederschap. Er is vooral tegen hoofdstuk XII, artikel V en hoofdstuk XIII, artikel VII gezondigd. Hij verwijt zijn collega zich niet te houden aan bepalingen als ‘niemand uit gunst, uit bermhertigheid of op iemands recommandatie’ aannemen om schade voor de Sociëteit te voorkomen.^5. Nu blijkt dat Van der Meersch wel op enige tegenstand gerekend heeft en de zaak met de beide studenten, Van Rees en Van Woensel, goed heeft voorbereid. Het is natuurlijk uitgesloten dat tussen hem en Krighout al niet eerder van gedachten is gewisseld over de gang van zaken. De posities waren bekend, de stellingen ingenomen. Wanneer de beide jongemannen worden binnengeroepen, legt Willem van Rees getuigenissen van vlijtige studie op tafel. Oosterbaan en De Vries, docenten van het Doopsgezind Seminarium en van het Athenaeum Illustre te Amsterdam hebben hem die meegegeven. Pieter van Woensel brengt een brief van zijn moeder mee. Zij schrijft dat zij haar zoon nauwlettend in de gaten heeft gehouden en dat zal blijven doen, zodat curatoren van zijn goed gedrag overtuigd kunnen zijn. Van der Meersch heeft een succesvolle lobby bedreven want nog voordat de heren curatoren allemaal de getuigenissen hebben kunnen lezen, wordt aan de beide studenten meegedeeld dat zij in genade zijn aangenomen. Ondanks protest van Krighout kunnen zij bij Van der Meersch de lessen voortzetten. Maar bij het minste vergrijp tegen de goede zeden zullen zij worden weggestuurd, wordt er als ernstige vermaning aan toegevoegd. De verhouding tussen beide hoogleraren is blijkbaar zo verstoord dat Krighout, inmiddels de zestig gepasseerd en aan het einde van zijn krachten, in juni 1766 van de Grote Vergadering van de Remonstrantse Broederschap verlof krijgt eerst weer op verhaal te komen. Hij zal echter niet meer in actieve dienst terugkeren. Het volgend jaar vraagt en verkrijgt Krighout emeritaat. Hij zou in 1770, zeven en zestig jaar oud, overlijden. Van der Meersch neemt een aantal jaren alle honneurs waar totdat naast hem in 1771 de vijfentwintigjarige Wyttenbach voor wijsbegeerte en letteren wordt benoemd.

3. Johannes Clericus (Jean le Clerc) 1657-1735 doceerde wijsbegeerte en letteren aan het remonstrants seminarium (1684-1731). Vanwege zijn opvattingen was er voor hem geen plaats in de Franse protestantse gelederen. Philippus van Limborch, de hoogleraar godgeleerdheid en kerkgeschiedenis van het seminarium, bracht hem naar Amsterdam waar hij zich tot een geleerde van grote faam ontwikkelde.

4. Jacob Vernet (1698-1789) was een Zwitsers theoloog, een familielid van Le Clerc, bezocht Holland in 1732/1733. Zijn Traité omvatte tien delen waarvan de beide eerste banden in 1753 apart in Parijs waren uitgegeven.

5. RAU-R82, 282, 283. Wetten van de Remonstrantse Broederschap 1750. Hoofdstuk XII, artikel V: ‘In het aannemen (van studenten) zal men acht geven dat niemand uit gunst, uit barmhartigheid, of op iemands recommandatie worde aangenomen, waarmede de Sociëteit naderhand belast zoude zijn’; Hoofdstuk XII, artikel VIII: ‘Aan hen die zich [...] tot de studiën begeven [...] zal ernstig aanbevolen worden te gedenken dat zij tot den dienst van Jezus Christus en zijne gemeente geschikt hebbende, hun leven, ommegang, doen en laten zoodanig aanstellen als het denzulken betaamt, inzonderheid zich wachten voor alles wat tot ergernis, opspraak en veragting van hunne personen en aanstaande bediening zoude kunnen strekken’; Hoofdstuk XIII, artikel VII: ‘Curatoren zullen geene aankomende student hoop geven tot den dienst onzer kerken voordat zij proeven genomen hebben van derzelver deugd, naerstigheid en bekwaamheid, en bevinden dat zij in Latijnsche en Grieksche talen onderwezen zijn’.

[p. 168]

Helaas voor Abraham Arent van der Meersch moeten curatoren in het voorjaar van 1767 kennis nemen van het bericht dat Willem van Rees zich weer ‘in drank en obscene ongeregeldheden’ te buiten is gegaan. Van zijn studie is weinig terecht gekomen. Hij geeft, op het matje geroepen, toe dat hij te veel heeft gedronken maar dat de ‘oneerbare ongeregeldheden’ niet waren wat zij leken. De grote meerderheid van curatoren - hield Van der Meersch hem nog steeds de hand boven het hoofd? - stuurt hem wegens ‘stug en onhandelbaar gedrag’ de laan uit. De predikant Jongbroer uit Den Haag laat aantekenen niet achter dit besluit te staan. Pieter van Woensel heeft zich blijkbaar dankzij het toezicht van ‘juffrouw Van Woensel’ gecorrigeerd. In juni 1766 passeert hij met succes een examen bij Van der Meersch ‘de mente humana eiusque propriëtatibus, ideïs, origine, nexium cum corpore, atque immortalitate’ (over de menselijke geest, haar eigenschappen, denkbeelden, oorsprong, verbinding met het lichaam en haar onsterfelijkheid). Van der Meersch had een grote interesse voor de antropologie à la Locke. Maar op 28 oktober 1766 ligt er bij curatoren een brief van Pieter van Woensel waarin hij meedeelt met de studie te stoppen. Hij acht zich voor een predikantschap niet geschikt, omdat ‘zijn gevoelens niet overeenkomen met die der Remonstranten’. Hij lijdt aan een gebrek aan ‘ademhaling’ en aan ‘behoorlijke externa’, voegt hij er als reden aan toe. Het is opmerkelijk dat in de (klad)notulen de scriba van die dag de woorden over zijn afwijkend gevoelen heeft doorgehaald en erboven heeft geschreven: ‘andere reden’. Pieter van Woensel slaat na twee jaren studie te Amsterdam andere wegen in. Het grote talent van een notoire nonconformist ging aan de voor hem wellicht te puriteinse en te deftige Sociëteit voorbij.