Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 21

Signaleringen

Cyriel Moeyaert. De Rijmwerken van Andries Steven van Kassel (plusm. 1676-1747). Een bloemlezing. Brussel 1996. Cahiers Studiecentrum 18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde 14. D/1996/5681/1. f 15,-. XIV + 68 blzz.

Er is een beetje erg veel van Pindussen en Pegasussen in Andries Stevens gedichten. Maar hij is dan ook hofdichter geweest van de Kasselse rederijkerskamer ‘De Fresieren’ (welke kamer de prachtige spreuk ‘Spade begrepen’ voerde). Maar deze schrijver, ‘na Michiel de Swaen de bekendste dichter van Frans-Vlaanderen’ zegt zijn editeur, heeft desondanks bepaald talent. In het Noorden was deze autodidact en stadsonderwijzer wellicht een Poot geworden. Hij kan soepele verzen maken. Misschien is het tekenend, dat hij naast zijn voorbeelden - vrijwel altijd Noordnederlands! - naast Vondel en Cats ook Jan Vos noemt (p. 24). Zijn oeuvre bestaat voornamelijk uit gelegenheidsgedichten. Een toneelstuk is niet teruggevonden. Anderzijds heeft een werk over taal- en spelkunde, het Nieuwen Nederlandschen Voorschriftboek, tenminste tien drukken gekend.

Het is een goede gewoonte reeds op de titelpagina duidelijk te maken dat de bezorger ondergeschikt is aan de bezorgde auteur (ongeacht het aantal pagina's door de editeur zelf geschreven; hetgeen hier niet eens relevant is). Ik raad deze bezorger dan ook zijn zonden te overwegen in ‘pilatus zael’, dat volgens hem, p. III, is een ‘eufemisme voor bestekamer of vertrek, in Frans-Vlaanderen’, en dat pas p. 15 echt duidelijk wordt als ‘de W.C.’. Ook spade begrepen is goed begrepen.

A. Hanou

Lotte van de Pol, Het Amsterdams hoerdom. Prostitutie in de zeventiende en achttiende eeuw. Amsterdam, Wereldbibliotheek 1996. Historische Reeks. ISBN 90-284-1750-8.

Scene 1. Prins Eugenius van Savoye zit relaxed achterover leunend in een tamelijk chique gedecoreerde ruimte en laat zijn ogen keurend gaan over de prostituées die speciaal voor hem langs paraderen, de achterkant van hun rokken omhoog opdat hun ‘keurmeester’ hun ontblote achterwerken kan aanschouwen. Aldus de prent van Cornelis Troost: een tafereel uit het bordeel van Madame Thérèse, aan de Prinsengracht in Amsterdam, anno 1720.

Nog een scene. Scene 2. Een onschuldige, lieftallige boerendeerne werkt in een koffiehuis. Ze bedient haar klanten toegewijd, weet zich staande te houden na de talrijke avances van de mannelijke cliëntèle, maar valt voor een stoere officier. Hem biedt zij haar onschuld aan, waarmee haar lot wordt

[p. 32]

bezegeld: in de steek gelaten moet zij in haar eentje opdraaien voor de kosten van de bevalling, uit arren moede te voldoen met de opbrengsten van haar diensten als callgirl. Aldus de feuilleton van Weyerman over het koffiehuisnichtje in de Echo des Weerelds (1727).

In de literatuur en de beeldende kunst zijn voorbeelden te over van taferelen die op een of andere manier te maken hebben met prostitutie. Het is dan ook terecht dat Lotte van de Pol in haar dissertatie over prostitutie, vooral in Amsterdam, in de 17^e en 18^e eeuw, beide kunstvormen als belangrijke bron heeft gebruikt, naast de voor historici gebruikelijke archiefbronnen. Dat maakt haar studie als historisch proefschrift uniek. Opvallende constateringen: in de 17^e eeuw is het aantal titels (kluchten, liedboeken, pamfletten of anderszins populair proza) waarin hoererij of seksueel wangedrag voorkomen, beduidend groter dan in de 18^e eeuw. In de 18^e eeuw is verder het taalgebruik kuiser en er verschijnen naar verhouding minder scabreuze teksten. Daarentegen leunen 18^e-eeuwse schrijvers in hun werk - met steeds meer beschrijvingen van bordelen en speelhuizen - dichter tegen de werkelijkheid aan dan hun voorgangers, wat dit 18^e-eeuwse literaire werk meer geschikt maakt als historische bron. Verder blijken de erotische schelmenromans die in de Republiek en masse van de persen rollen, in vergelijking met bijvoorbeeld de Franse, veel minder pornografisch. Dat is een interessante conclusie, zeker wanneer dit gegeven gecombineerd zou worden met conclusies over in de Nederlanden verboden boeken en bestsellers! Opvallend vindt Van de Pol ook dat in ‘onze’ libertijnse romans de burgerlijke moraal niet ter discussie staat en dat er geen filosofische bespiegelingen plaatsvinden over de natuurlijkheid van seks. Het is erotisch proza van de koude grond, zonder politieke dimensie (kerk en vorstenhuis). De populariteit van dit werk, concludeert Van de Pol, is ook en vooral te danken aan de herkenbaarheid van de vele taferelen die worden afgeschilderd. Het gniffeleffect is alleen maar groter wanneer de lezer beschreven hoerhuizen en speelhuizen werkelijk kent.

Ook om andere redenen is Het Amsterdams hoerdom bijzonder lezenswaardig, zeker voor degenen die subculturen in de 17^e en 18^e eeuw bestuderen. Uitvoerig wordt het hele prostitutiebedrijf uit de doeken gedaan. Al lezende krijg je een beeld van de kleding van de hoeren, hun sociale achtergrond en verleden, hun cliëntèle, de huizen en straten waar zij hun nering hadden, hun tarieven, hun concurrentiepositie, de straffen die zij opgelegd kregen. Alleen al de als bijlage opgenomen lijst van zich in Amsterdam bevindende ‘camernymphies’ (omstreeks 1675) is - als een soort catalogus van hoertjes met waardeclassificaties - het bestuderen waard, evenals de lijst van speelhuizen. Nuttig boek dus.

M. van Vliet

Pieter van der Vliet, Onno Zwier van Haren (1713-1779). Staatsman en dichter. Hilversum, Verloren, 1996. ISBN 90-6550-550-4. 470 blzz. Fl. 79,--

Wij signaleren het uitkomen van een volumineuze biografie over een geruchtmakend politicus en interessante culturele figuur (men denke aan zijn Agon, 1769). Het eerste hoofdstuk, over het verleden van het geslacht enz., berust op de arbeid van W.J.C. Buitendijk die in 1981 overleed. Er volgen nog hoofdstukken over Van Haren als staatsman en letterkundige, alsmede over het welbekende incestprobleem. - Een boek boordevol feiten en feitjes. Dat maakt het zeker een nuttig werk, hoewel vaak het niveau van de opsommerij niet overstegen wordt. De auteur lijkt bovendien minder goed op de hoogte van wat er de laatste decennia op het gebied van politieke geschiedenis, ideeëngeschiedenis, mentaliteitsgeschiedenis enz. is gepubliceerd (misschien interesseert hem dat ook niet), en opereert vooral vanuit een wetenschappelijke vista rond 1900 aan de VU gebruikelijk (God/Nederland/Oranje - wat zou er anders kunnen zijn?) maar zeker nu verouderd. Men mist hier bovendien de ‘grote greep’, het gevoel voor overzicht. De plaats van Van Haren als politicus en letterkundige binnen het geheel van de Republiek blijft onduidelijk, hoewel Van Haren in zekere zin wel degelijk behoort tot de ‘movers and shakers’ van de achttiende eeuw. Zijn eigen psychologie, zijn mentale impact op zijn tijdgenoten, en waarom dit boeiend geweest moet zijn (want zo was het wel) blijft onduidelijk. Men gebruike het boek als naslagwerk. Zo vindt men bijvoorbeeld op bladzijde 96 de mededeling dat Onno Zwier en de Friese stadhouder (‘Willem IV’) gecorrespondeerd hebben ‘over de ondeugende schrijver Jacob Campo Weyerman’ en dat Onno Zwier op 23 juli 1739 het vonnis van Weyerman als bijlage aan prins Willem stuurde.

A. Hanou