Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 21

Literaire chinoiserie in het werk van Jacob Campo Weyerman^*
Jan Bruggeman

In de zeventiende en achttiende eeuw bestond er in ons land grote belangstelling voor China en dan in het bijzonder voor de producten die door de koopvaardijschepen hiernaar toe werden gebracht: zijde, porselein en later thee. China is in Weyermans tijd echt een mode. Elk zichzelf respecterend landhuis aan de Vecht had wel een pronkkamer met daarin prachtige porseleinen serviezen, vergulde lakdozen, ivoren waaiers en versierde kamerschermen. Soms waren deze goederen geïmporteerd uit China en Japan, maar heel vaak waren ze hier gemaakt en gedecoreerd met Chinese motieven. We noemen dat chinoiserie.^1. Maar chinoiserie is meer dan alleen een verzamelnaam voor enkele aan de Chinese kunst ontleende siermotieven, die verwerkt werden in voorwerpen van toegepaste kunst zoals meubels, textiel en keramiek. China beïnvloedde ook de Europese denkers van de Verlichting. De literaten uit het verre keizerrijk inspireerden de Europese intellectuelen op het gebied van de staatskunde, de geschiedenis en de filosofie. Iets van die interesse voor China vinden we ook terug in het werk van Weyerman. Zo nu en dan vertelt hij over China of verfraait hij zijn tekst met beeldspraak ontleend aan iets typisch Chinees.^2. Ik noem dat literaire chinoiserie.

Als de Rotterdamsche Hermes zich voorstelt aan zijn lezerspubliek zegt hij: ‘Hermes is van gestalte iets minder dan een Reus en iets meer dan een Dwerg; en indien hy maar tweehondert ponden waaggewigt ophaalt is zulks een proef dat hy niet zwaarder weegt; doch hy ziet liever de gezwintheit van een Fransch Dansmeester dan de logheit van een Chineesch Mandaryn.’^3. Een ander voorbeeld lezen we in Den Ontleeder der Gebreeken:

Onze Voorouders droegen Broeken, als Korenzolders, ruim genoeg om een half last Haver in te bergen, en onze Tydgenooten zyn in Spaansche Broekjes geschroeft, zo eng' dat een Spaanbaars ter naauwer noot daar in kan Ademhaalen. Zo die laatste Mode continueert by Continuatie, dan vreest den Ontleeder der Feilen, dat de Stedehouders der Juffers zoodanig zullen verkleinen, gelyk als de Voetjes der Chineesche Vrouwen verkleinen, die gecomprimeert worden door de Pynbank van een paar Poppemuiltjes; en hy zorgt dat die Bewindsmannen zullen verminderen, gelyk als de Oostersche Gewassen, die van jaar tot jaar verslimmeren in de Tuinen der Nederlanders.^4.

Als Weyerman dergelijke beeldspraak gebruikt, verwerkt hij daarin een zekere kennis van China en veronderstelt hij tegelijkertijd dat zijn lezers over diezelfde kennis beschikken

* Observatie, gehouden op de Grondvergadering te Leiden, 11 januari 1997.

1. Voor de geschiedenis van China en de onderwerpen chinoiserie en Chinese ritenstrijd maakte ik gebruik van de volgende werken: L. Blussé, Tribuut aan China, Vier eeuwen Nederlands-Chinese betrekkingen. Amsterdam, 1989. D. van der Horst, Geschiedenis van China. Utrecht 1987. China-Delft-Europa, chinoiserie. Delft, 1976. Tentoonstellingscatalogus Het Prinsenhof. The New Encyclopoedia Britannica. Micropaedia, Vol. 3. 15th edition, 1990.

2. Voor mijn observatie onderzocht ik enkele werken van Weyerman op passages over China. Ik geef hier een opsomming van de door mij gevonden plaatsen. De gehoornde broeders of het vrouwelyk bedrog: p. 67 in de uitgave van 1727. De Hollandsche zindelykheyt: p. 6, 28, 44, 71, 73 in de uitgave van 1727. De Rotterdamsche Hermes: nr. 1 [p. 4], nr. 13 p. N1^v, p. 124, 247, 306, 340, 410. Den Amsterdamschen Hermes: deel 1 p. 27, 52, 317, 406; deel 2 p. 23-24, 25-30, 41, 114, 136, 142, 365-366. Den Ontleeder der Gebreeken: deel 1 p. 12, 175, 184, 185-191, 203, 212, 263, 306, 349; deel 2 p. 110, 210, 383. De Historie des Pausdoms: deel 1 p. 250, 289; deel 3, 2e verdeling, p. 130, 143. Den Echo des Weerelds: deel 1 p. 16, 66, 178; deel 2 p. 29, 40, 102, 139, 140, 306, 396 De Doorzigtige Heremyt: p. 30, 53, 67, 94, 116, 187. Den Vrolyke Tuchtheer: p. 78, 219. Den Kluyzenaar in een Vrolyk Humeur: p. 102, 134. Den Laplandschen Tovertrommel: p. 8 (moderne tekstuitgave). De leevens byzonderheden van Johan Hendrik, Baron van Syberg: p. 48 (moderne tekstuitgave). De Naakte Waarheyt: p. 59 (moderne tekstuitgave). Piet fopt Jan: p. 99, 110. Het vermakelyk wagenpraatje: p. 117 (moderne tekstuitgave).

3. De Rotterdamsche Hermes nr. 59, 4 september 1721, p. 410.

4. Den Ontleeder der Gebreeken, deel 1, nr. 44, 7 augustus 1724, p. 349.

[p. 26]

om zijn metaforiek te kunnen begrijpen. Maar waar haalde Weyerman, die zelf nooit in China is geweest, zijn informatie over het keizerrijk vandaan? Ongetwijfeld heeft hij enkele reisjournalen gelezen, waarin China, de bewoners en hun gewoonten beschreven worden.^5.

Boeken over China verschenen hier voor het eerst eind zestiende, begin zeventiende eeuw. De Portugezen ontdekten in 1513 de zeeweg naar China, dat toen geregeerd werd door machtige Ming-keizers. Maar aan die macht kwam halverwege de zeventiende eeuw een einde. In 1644 werd de Ming-dynastie door de legers van boerenopstandelingen ten val gebracht. De laatste Ming-keizer, bang om in handen te vallen van de rebellen, pleegde zelfmoord door zich te verhangen aan een boom in de tuin achter het paleis. Generaal Wu Sangui, die de pas tussen de Grote Muur en de zee bewaakte, riep de hulp van de Mantsjoes in, die daarop het land binnentrokken, de opstandelingen verdreven en de macht overnamen. In 1644 stichtten de Mantsjoes een nieuwe dynastie, die tot in de twintigste eeuw zou blijven bestaan.De geschiedenis van de val van de Ming-dynastie werd uitvoerig beschreven door Martino Martini in zijn boek Historie van de Tartarischen oorlog. Het relaas van het tragische einde van de laatste Ming-keizer inspireerde de dichter Joost van den Vondel zelfs tot het schrij ven van een treurspel: Zungchin of Ondergang der Sineesche heerschappije (1667).

De pater jezuïet Martino Martini, die de val van de Ming-dynastie van nabij had meegemaakt, arriveerde in 1652 in Batavia en deelde aan de Hollanders mee, dat de onderwerping van het gehele Chinese grondgebied door de Mantsjoes nog slechts een kwestie van tijd was. Hij adviseerde de VOC in onderhandeling te treden met het hof in Peking, waardoor de handel in zijde en porselein hervat zou kunnen worden. De VOC volgde dit advies op en in 1655 maakte een Nederlands gezantschap voor het eerst de lange reis van Canton naar de hoofdstad Peking. Het reisverslag met tekeningen van Joan Nieuhof verscheen tien jaar later.^6. De missie mislukte, maar het boek werd een succes en is van grote betekenis geweest voor de beeldvorming van China. Het werd direct vertaald in het Latijn, Frans, Duits en Engels.^7. Ook de verslagen van de tweede en derde gezantschapsreis werden in een prachtig geïllustreerde foliant uitgegeven.^8.

Of Weyerman bovengenoemde boeken in handen heeft gehad, is moeilijk te zeggen. Een echt bewijs daarvoor kan ik niet geven. Hij vermeldt wel de namen van twee auteurs die al eind zestiende, begin zeventiende eeuw over China schreven: Juan Gonzalez de Mendoza^9. en Fernao Mendes Pinto.^10.

In de Historie des Pausdoms schrijft Weyerman: ‘Alphonsus Mendoza verhaalt dat de Drukkonst reeds vyfhondert jaaren was bekent geweest aan de Chineesen, eer dat Laurens Koster of Jan Guttenberg daar ooit de lucht van hadden gerooken.’^11. Vermeldenswaard is, dat hij in zijn eerder verschenen tijdschrift De Rotterdamsche Hermes de uitvindingen van het kompas, het buskruit en de boekdrukkunst toeschrijft aan de ‘zwaarmoedigste aller natien, de Duitschen’.^12.

Wat vertelt Weyerman ons nog meer over China? Ik doe een greep uit de gevonden passages. Weyerman heeft het over Chinese karakters^13. en Chinees papier.^14. Hij noemt de filosoof Confucius en speelt met diens naam en het woord confuus.^15. Hij vertelt dat de schoonheid van het Chinese porselein veroorzaakt wordt door een bijzondere eigenschap van het water, waarmee de porseleinaarde wordt gemengd,^16. en in Den Amsterdamsche Hermes vult hij enkele pagina's met doldwaze recepten, waarvan het hoofdbestanddeel steeds ‘Jing-Seng-Wortel’ of ‘Thee Pou-ul’ is.^17. Weyerman schrijft dit in reactie op een

5. Een overzicht van oorspronkelijke en in het Nederlands vertaalde werken over China is te vinden in P.A. Tiele, Nederlandsche Bibliographie van Land- en Volkenkunde. Amsterdam, 1884. Daarnaast verschenen er vele boeken in het Frans, veelal geschreven door jezuïeten. Zeer waarschijnlijk kende Weyerman ook het tijdschrift De Reyzende Chinees, dat uitgegeven werd door Hendrik Bosch in 1727 en waarvoor verscheidene malen werd geadverteerd in Den Echo des Weerelds.

6. Joan Nieuhof, Het gezantschap der Neêrlandtsche Oost-Indische Compagnie, aan den grooten Tartarischen Cham, den tegenwoordigen Keizer van China. Amsterdam 1665.

7. De Franse vertaling dateert van 1665, de Duitse van 1666, de Latijnse van 1668 en de Engelse vertaling verscheen in 1669.

8. Olfert Dapper, Gedenkwaerdig Bedryf der Nederlandsche Oost-Indische Maetschappye, op de Kuste en in het Keizerrijk van Taising of Sina: Behelzende het Tweede Gezandschap [...] En het Derde Gezandschap Aen Konchy, Tartarsche Keizer van Sina en Oost-Tartarye. Amsterdam 1670.

9. Juan Gonzalez de Mendoza (1545-1618) publiceerde in 1584 zijn beschrijving van China Historia de las cosas más notables, ritos y costumbres del gran Reyno de la China. In 1595 verscheen de Nederlandse vertaling.

10. Weyerman noemt Fernão Mendes Pinto (ca. 1510-1583) in De Rotterdamsche Hermes, p. O2^v, 204 en 414, in Den Ontleeder der Gebreeken, deel 1, p. 12 en 61, Den Echo des Weerelds, deel 1, p. 201, deel 2, p. 376 en in De Naakte Waarheyt, p. 38. De Portugese avonturier publiceerde in 1614 zijn boek Peregrinação (= Omzwerving), waarvan in 1652 een Nederlandse vertaling verscheen.

11. De Historie des Pausdoms, deel 3, 2e verdeling, 1728, p. 130.

12. De Rotterdamsche Hermes nr. 31, 20 februari 1721, p. 185.

13. Den Amsterdamsche Hermes, deel 2, nr. 17, 19 januari 1723, p. 136.

14. Den Ontleeder der Gebreeken, deel 1, nr. 22, 6 maart 1724, p. 175.

15. De Rotterdamsche Hermes, nr. 1, 13 september 1720, [p. 4] en Den Amsterdamsche Hermes, deel 2, nr. 6, 3 november 1722, p. 41.

16. Den Amsterdamsche Hermes, deel 2, nr. 46, 10 augustus 1723, p. 365-366.

17. Den Amsterdamsche Hermes, deel 2, nr. 4, 20 oktober 1722, p. 25-30.

[p. 27]

artikel in de Leydse Courant, waarin staat, dat de keizer van China vele geschenken gestuurd heeft aan de paus, waaronder ‘twee Ponden Jing-Seng-Wortel’ en ‘twee Brooden ofte Bollen Thee Pou-ul’.^18.

Ook in aflevering 24 van de eerste jaargang van Den Ontleeder der Gebreekenschrijft Weyerman over China naar aanleiding van een artikel in de Leydse Courant. Weyerman begint de aflevering van 20 maart 1724 met het uitdelen van een flinke tik aan Felix de Klopper, de redacteur van de krant. Hij zegt dat de Leydse Courant zijn lezers oud nieuws voorzet, want de brief van de keizer van China, die de krant eerder die maand publiceerde, is twaalf jaar daarvoor, in 1712, ook al in de krant verschenen.^19. En waarom, zo vraagt Weyerman zich af, is na al die jaren de antwoordbrief van de paus niet opgenomen? Dat is half werk. Maar Weyerman zal die tekortkoming van de Leydse Courant alsnog goedmaken, zodat de lezers van zijn tijdschrift tenminste wel kennis kunnen nemen van het antwoord van de paus. Vervolgens neemt Weyerman de brief van de keizer van China over, die op 3 maart in de Leydse Courant was verschenen, en hierachter plaatst hij het uiteraard door hemzelf geschreven antwoord van de paus.

De brief van de keizer van China, gericht aan paus Innocentius XIII, heb ik voorgelegd aan de sinoloog professor dr. E. Zürcher. Hij deelde mij mede, dat de brief uit de Leydse Courant niet echt is, maar dat we hier te maken hebben met een mystificatie.^20. De brief zou opgesteld zijn door keizer Quionalla, maar een keizer met die naam heeft nooit bestaan. Verder acht professor Zürcher het uitgesloten dat de keizer van China aan de paus om een vrouw voor zijn opvolger zou vragen. De brief past in een andere, literaire mode uit die tijd, namelijk om via fictieve brieven, geschreven door ‘buitenlanders’, een oordeel te geven over Europese situaties en gewoonten. Het bekende voorbeeld van dit genre zijn de Lettres persanes van Montesquieu, maar ook verschenen er, passend in de China-mode van die tijd, de Lettres chinoises van Boyer d'Agens (1739). De brief van de keizer is dan ook niet helemaal onzinnig; hij bevat een verwijzing naar een belangrijke kwestie, de zogenaamde Chinese ritenstrijd.

De keizer schrijft aan de paus: ‘Wij verzoeken u van de Vrede te doen bloeijen, tusschen de twee goede geestelyke Families, de Zwarte Missionarissen, die die kinderen zyn van den H. Ignatius, en de Witte en de Zwarte Zendelingen, die men navolgers noemt van den H. Dominicus. Wy bedienen ons in ons Keizerryk van beider Raadgeevingen, en van hunne verlichtheid in de uitlegging der schriften, op gelyke wyze, gelyk als men in de Zee Olie werpt om tot ligt te dienen.’^21. De missionarissen in China verschilden in die tijd van mening of de voorouderverering wel getolereerdkon worden. De jezuïeten vonden dat dit binnen zekere grenzen toelaatbaarwas, maar de dominicanen en franciscanen waren het daar niet mee eens en brachten de kwestie ter sprake in Rome. In een decreet van 1704, bekrachtigd door een bul in 1715, deed Clemens XI de riten in de ban. Benedictus XIV herbevestigde het verbod en verbood verdere discussie. Twee eeuwen later werd de problematiek opnieuw onderzocht en door een decreet uit 1939 werd het aan Christenen toegestaan deel te nemen aan vooroudervereringen en ceremonies ter ere van Confucius.

In het antwoord van de paus, dat op de brief van de keizer volgt, leeft Weyerman zich helemaal uit. Paus en katholieke kerk worden op onnavolgbare wijze belachelijk gemaakt, maar Weyerman verwerkt in dit gedeelte toch ook weer enige kennis van China. Zo noemt hij enkele namen van legendarische figuren uit de oergeschiedenis van China, onder andere Fu ho, de stichter van China, en Hoang ti, de Gele Keizer. Hier maar ook voor de andere gevonden passages geldt, dat de kennis over China bij Weyerman nooit echt

18. Leydse Courant van 25 september 1722.

19. Weyerman noemt deze kwestie ook nog eens in een aflevering van De Doorzigtige Heremyt (p. 186-187) uit 1729. ‘Nu weet ik geen nader weg dan op het gezigt van de Kourant fluks myne bespiegelingen vast te klinken aan woorden en aan de pen; en is er al een smaakje van oubakkenheyt aan myn papier, daar in ben ik gelyk aan het adelyk keukenwild, en aan sommige Kourantiers, gelyk als by voorbeelt aan myn vriend een Pyp tabak, die zyn leezers een brief van den Keyzer van China aan den Paus, dorst voordisschen voor wat nieuws, daar die zelve missieve de Leydsche Kourant was ontvloogen reeds een dozyn meymaanden geleeden.’

20. Hierbij wil ik prof. dr. E. Zürcher nogmaals hartelijk danken voor zijn medewerking en schriftelijke reactie.

21. Den Ontleeder der Gebreeken, deel 1, nr. 24, 20 maart 1724, p. 187.

[p. 28]

diepgaand is. Hij heeft het een en ander gelezen en weet daar heel handig gebruik van te maken in zijn teksten.

De mystificatie uit de Leydse Courant en Weyermans reactie daarop zijn bijzonder interessant, maar even interessant vond ik Weyermans opmerking uit de inleiding, waarin hij zegt dat de brief van de keizer van China al twaalf jaar eerder in de krant was verschenen. Jammer genoeg is de Leydse Courant van 1712 niet bewaard gebleven, zodat ik deze opmerking niet kon verifiëren. Wat mij verwondert is dat Weyerman zich dit stuk uit de krant na zo veel jaren nog herinnert. Misschien heeft hij het van iemand anders vernomen, maar een andere mogelijke verklaring is, dat Weyerman rond 1712 werkzaam was bij de krant en toen de fictieve brief onder ogen heeft gehad, ja er misschien zelfs aan heeft meegewerkt.

De periode 1710 tot 1720 uit Weyermans leven is nog nauwelijks onderzocht. In deze jaren worden zijn twee zonen geboren en we weten dat hij in een paar verschillende steden werkt en woont, waaronder Leiden. Op 2 mei 1714 schrijft Weyerman zich in als student aan de Leidse universiteit. In deze periode verdient hij de kost met schilderen, het verhandelen van schilderijen en met schrijven. Zijn vroege kluchtspelen worden in deze jaren tweemaal herdrukt, in 1713 verschijnt het blijspel De Hollandsche zindelykheyt en uit 1720 kennen we nog het grote gedicht over de windhandel dat we aan Weyerman toeschrijven. Ik heb me er altijd over verbaasd, dat Weyerman na het schrijven van enkele toneelstukken in 1720 opeens met een tijdschrift begint. Je moet daarvoor niet alleen durf en talent hebben, maar ook ervaring in het schrijven van proza. De Leydse Courant zou voor dat laatste wel eens een heel goede leerschool geweest kunnen zijn. Zijn er nu bewijzen te vinden dat Weyerman daadwerkelijk voor de Leydse Courant heeft gewerkt?

Over de vroegste geschiedenis van de krant kunnen we iets lezen in Johannes le Francq van Berkheys Vriendentraanen gestort bij het sterfbedde van [...] Joan Christiaan Schutz, uit 1778.^22.

Mijn Grootvader Jan Berkheij en Felix de Klopper, mitsgaders Samuel Bavieren waren Boezemvrienden, en stelden nu en dan iets op. Campo Weijerman, die toen ook in zijn kragt was, hielp ook al eens meê, dog dit was meest Scherts op de Franschen of op de Engelsche Torrijs en Whigs; ook kreeg den een en anderen Particulier wel eens een veeg uit de pan, en dit vooral, zoo als nu nog, las men gaarne, dog deze hadden ook weer hun Antagonisten.

Als we deze woorden mogen geloven, heeft Weyerman bijdragen geleverd aan de krant in een periode dat deze nog heel onregelmatig verschijnt. Het eerste, officiële nummer van de Leydse Courant, onder redactie van Felix de Klopper, dateert van maandag 20 november 1719.^23. Wanneer de Leydse Courant Joan Michaël Schutz, de vader van Joan Christiaan, als redacteur aantrekt, moet Weyermanhet veld ruimen. Dat zou de animositeit kunnen verklaren tussen Weyerman en Felix de Klopper. Weyerman bestookt hem en de krant jarenlang met kritische opmerkingen. Le Francq van Berkheij zegt er dit over: ‘Campo Weijerman, wiens spookige geest nu de zak kreeg, en zwigten moest voor de beschaafde kunde en eerlijke sentimenten van den braaven Schutz, woelde sterk tegens deze Courant, dog het hadt, gelijk het met laster gaat, weinig invloet op Weldenkenden.’ Of Weyerman werkelijk medewerker is geweest van de Leydse Courant en zo ja, gedurende welke jaren, moet nog eens apart onderzocht worden. Ik hoop dat met een diepgaande studie van de geschiedenis van de Leydse Courant deze voor ons zo belangrijke vraag dan beantwoord zal worden.

22. J. le Francq van Berkhey, Vriendentraanen, gestort bij het sterfbedde van mijnen geleerden boezemvriend Joan Christiaan Schutz. Benevens een Narigt aan den dichtlievenden leezer. Waar in eenige Ophelderingen van het voorgaande Gedicht, als mede eenige Bijzonderheeden, rakende den Auteur. Te Leyden, By Frans de Does P.Z., 1778. De tekst over de geschiedenis van de Leydse Courant staat in het Narigt aan den dichtlievenden lezer, p. 49-52.
Peter Altena wees mij nog op het boekje Ernstige en boertige vertellingen mijner jeugd uit 1804, waarin Johannes le Francq van Berkhey in dichtvorm een anekdote over Weyerman vertelt. Het is een geschiedenis à la Woutertje Duivelsterk, hier geheten Harmen Domme kragt.

23. R. Arpots, Vrank en Vry, Johannes le Francq van Berkheij (1729-1812). Nijmegen 1990, p. 7.
De verschijningsdatum die Le Francq van Berkhey in zijn Vriendentraanen noemt, 4 juni 1724, is niet juist.