Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 20

[p. 51]

De Vrolijke reis van Gerrit Paape
Een uitstapje naar de achttiende-eeuwse vertaalpraktijk
Adèle Nieuweboer

Al bijna aan het eind van een bewogen leven als strijdbaar patriots politicus laat Gerrit Paape bij J.C. Leeuwestyn te Den Haag in 1796 verschijnen: Vrolijke reis van een Engelschman, door Holland. Vrij, naar het Engelsch, gevolgd.^1. Hij had toen reeds een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan.

Het werk verscheen anoniem, maar de anonimiteit moet niet echt serieus worden genomen. In advertenties in de Friesche courant van november van het jaar van uitgave wordt de roman zonder omwegen op naam van Gerrit Paape gesteld. En zelfs eerder, in de oktober-aflevering van Naamlijst van Nederduitsche boeken, uitgegeven bij A.B. Saakes, wordt Paape als de genius van het werk opgevoerd.

Minder zeker is de pers over de verhouding van de Nederlandse tekst tot de in de titel genoemde Engelse. De recensie in de Vaderlandsche letter-oefeningen, die nog in 1796 verschijnt, spreekt de volgende twijfel uit: ‘In hoe verre dit Werkje eene Engelsche Scheering en een Hollandsche Inslag hebbe, kunnen wy niet bepaald zeggen;’ en: ‘Wy twyfelen niet of deeze [= algemeen bekende Nederlandse personen die in het werk optreden, AN] zyn geheel van de hand des Nederduitschen vryen Naavolgers’ (I, 559). De Nieuwe vaderlandsche bibliotheek van 1797 wekt zelfs de schijn van stilistische fijngevoeligheid door op te merken: ‘De schrijfwijze van dezen Engelschman heeft ongemeen veel van die van zijnen Vertaler’ (I 139-140). De laatste recensent zal bij zijn herkenning van de stijl echter een flink handje zijn geholpen door de advertenties en door het feit dat een aantal in de roman ingevoegde elementen met Paape geassocieerd kon worden.

Het Engelse origineel waarnaar in de titel van de Vrolijke reis wordt verwezen is A trip to Holland. Containing sketches of characters: together with cursory observations on the manners and customs of the Dutch, in 1786 te Londen bij T. Becket - evenals de Vrolijke reis anoniem - verschenen, maar op naam gebracht van Andrew Becket.^2. Hoewel de contemporaine recensenten van de Vrolijke reis twij felden aan de mate waarin de brontekst werd gevolgd, heeft geen van hen vermoed dat de titelpagina verzweeg dat Paapes roman op een anderstalige versie was gebaseerd.

Deze door Paape gebruikte versie is Launige Reise durch Holland. In Yoricks Manier. Mit Carakter-Skizzen und Anekdoten über die Sitten und Gebräuche der Holländer. Aus dem Englischen, de in 1795 in Zittau en Leipzig bij J.D. Schöps verschenen vertaling van Christian Heinrich Reichel.^3. Paape heeft de originele versie waarschijnlijk nooit in handen gehad; er zijn geen aanwijzingen dat hij het Engels beheerste.^4. De Duitse vertaling is vrij laat na het origineel gepubliceerd, en ondertussen is de politieke situatie in de Republiek aanzienlijk veranderd, maar de Duitse bewerker blijft zijn voorbeeld trouw. Ziedaar vermoedelijk een van de belangrijkste redenen waarom Paape zijn bron op een aantal plaatsen ingrijpend wijzigde.

In het volgende zal de verhouding tussen de versies van de tekst worden besproken, waarna wordt ingegaan op Paapes vertaalpraktijken.

1. Voor het volgende is gebruik gemaakt van het ex UBA 1092 C 11.

2. Door B.C. Nangle, The monthly review. First series 1749-1789. Indexes of contributors and articles. Oxford 1934, nr. 4307 en F. Behrmann, Laurence Sterne und sein Einfluss auf die englische Prosa des achtzehnten Jahrhunderts. Zürich 1936, p.55. Eerdere pogingen tot toeschrijving waren voornamelijk gedaan door auteurs die probeerden de ‘Vorlage’ van de Launige Reise vast te stellen. Harvey Waterman Thayer, Laurence Sterne in Germany. A contribution to the study of the literary relations of England and Germany in the eighteenth century. New York 1905, noemde Irelands A picturesque tour through Holland, Brabant and a part of France, made in 1789 (1790), wat gezien de beschreven reisroute uitgesloten is, Mary Bell Price en Lawrence Marsden Price, The publication of English literature in Germany in the eighteenth century. Berkeley Cal. 1934 (University of California publications in modern philology, 17) suggereren Samuel Patersons Another traveller! or cursory remarks and critical observations made upon ajourney through part of the Netherlands in 1766, by Coriat Junior.

3. Ik heb hier gebruik gemaakt van het voor zover ik weet enige bekende exemplaar, in de UB te Leipzig.

4. De enige andere titel van een vertaling die naar een Engels origineel verwijst is Alvarez; of De onwederstandelyke verleiding. Eene Spaansche vertelling. Uit het Engelsch vertaald door Gerrit Paape. (Enig bekend exemplaar: UB Amsterdam 1175 B 25). Dit werk werd in 1792 uitgegeven te Duinkerken bij Van Schelle en comp. en is evenals de versie die in 1792 bij Arend Fokke in Amsterdam uitkwam een vertaling van Jacques Cazottes Le Diable amoureux, diens meesterwerk uit 1772. Dat de vertalingen in 1792 verschenen, heeft vermoedelijk iets te maken met het feit dat de royalist Cazotte op 25 september van dat jaar op het schavot stierf. De British Museum Catalogue noemt overigens de uitgave in het jaar 1793 van The devil in love, translated from the French (nr.12516.aaa.22). Als dat de enige Engelstalige versie is geweest, dan kan het niet anders of Paape heeft zijn vertaling naar het Franse werk van Cazotte gemaakt. Vergelijking van de eerste twee hoofdstukjes bij Paape met de Folio-editie (nr.1272) van Le diable amoureux laat zien dat de Franse tekst redelijk nauwkeurig is gevolgd.

A trip to Holland

Beckets A trip to Holland^5. is een roman in twee delen in de traditie van Laurence Sternes

5. Voor deel I is gebruik gemaakt van het exemplaar UB Leiden 1114 F 13; voor deel II van exemplaar UB Amsterdam 972 E 29 (second edition 1786).

[p. 52]

Sentimental journey (1768). In grote lijnen is het een episodisch verslag van een tamelijk traditionele reis door het Hollandse landschap, zonder een duidelijke plot en met beschouwingen naar aanleiding van de opgedane indrukken. Becket was geen begenadigd auteur, maar verkeerde in gunstige omstandigheden om evenals vele anderen een graantje mee te pikken van het succes van Sternes werk. Zijn vader Thomas was uitgever van de werken van Sterne en zelf was hij redacteur van The monthly review. In het voorwoord voor het eerste van zijn uit twee delen bestaande werk komt hij daar rond voor uit en de lezer herkent in de tekst verschillende toespelingen op figuren uit de Shandy-familie. Becket coquetteert zelfs hier en daar met zijn afhankelijkheid van Sterne: ‘O! for the pen of a Sterne to describe the emotions of my heart; but it were needless to attempt it.’ (I, 152)

Op dit imitatie-aspectwordt in de kritiek het meest ingegaan. Het European magazine (1787) meent dat de auteur wel over enige kwaliteiten beschikt, maar denkt dat deze beter tot hun recht waren gekomen wanneer hij maar niet zo krampachtig had getracht de lezer met een Sterne-imitatie te plezieren.^6. Dat de Monthly review nogal tevreden is over de navolging, waarvan ‘we do not think Shandy himself would have been ashamed to acknowledge this brat’, is gezien Beckets banden met dit tijdschrift te begrijpen.^7. Hoewel beide delen in 1786 uitkwamen, had Becket kennelijk gelegenheid om in het tweede deel te reageren op de kritische aanmerkingen die het eerste deel uitgelokt had. In het voorwoord voor het tweede deel tracht hij de verdenking van epigonisme te bestrijden:

I had taken Sterne for a model, without meaning at all times to copy his manner, which is uniformly narrative. The present Publication, therefore, is chiefly an account of the people in general: their manners and customs. The characters of individuals have, for the most part, gone before. (II, 3-4)

Het tweede deel blijkt echter zelfs minder gelukkig dan het eerste. Was er daar nog sprake van een zeker verband tussen de personages en kwamen bepaalde relaties en thema's steeds terug, deel twee heeft een veel losser verband en Beckets imitatie van Sterne vervaagt tot een oppervlakkige verre verwant. Juist hier zijn de meeste toespelingen op Shandy-figuren te vinden, maar de verzuchtingen en uitroepen zijn tekenen van louter uiterlijke familietrekjes.

Overigens niet alleen in de romanstructuur is Becket cliché-matig, ook in de weergave van route en bezienswaardigheden volgt hij de door de bekende reisgidsen en -verhalen gebaande paden.

6. Vol. 12, 291. UBA Y 767.

7. Bespreking in Vol. 74, 67-8; Vol. 75, 138-9. KB Den Haag R 698 A 73-75.

Launige Reise durch Holland

Sinds Johann Joachim Bodes vertaling in 1768 van Sternes A sentimental journey was men in het Duitse taalgebied rijp voor Yorick en de zijnen. Het enthousiasme, zowel voor de ‘sentimental novel’ als voor de ‘rational novel’ Tristram Shandy, bereikte grote hoogten. Hoewel van beide romans ook andere vertalingen verschenen, hadden die van Bode verreweg de grootste invloed en werd hij beschouwd als degene die Sterne het meest adequaat weergaf. Bode was een voorstander van het woord voor woord vertalen. Toch begint al bij hem een zekere verwijdering van het origineel door zijn pogingen om persoonlijke omgangstaal in te voeren. Bode is gemeenzamer met de lezer doordat de tekst bij die pogingen enige vergroving ondergaat en ook komischer wordt. Dit, gevoegd bij een groter aantal onderbrekingen, duistere passages en fragmentarische teksten, vormde de afwijking in stijl die waarschijnlijkjuist het grote succes van Sterne in Duitsland heeft veroorzaakt.

[p. 53]

De vertalingen van navolgingen of van vertalingen (Frans!) van navolgingen maakten de afwijking uiteraard steeds groter.^8.

Waarom in de titel van Launige Reise aan Yorick wordt gerefereerd is nu wel duidelijk. De lezers zijn kennelijk nog steeds enthousiast over het genre, zulks in tegenstelling tot de critici. Hoewel de recensenten toegeven dat er veel slechtere voorbeelden te vinden zijn, tonen ze zich toch niet erg met het werk, noch de vertaling ingenomen. Wat hen verder stoort is de beschreven regeringsvorm: in 1795 komt Willem V als rechtmatige erfopvolger gedateerd over, terwijl dat ten tijde van de Trip (1786) geenszins het geval was.^9.

Zeker in het begin volgt Reichel zo getrouw mogelijk zijn voorbeeld. Voor alles is een equivalent en de woordschikking blijft grotendeels intact. Afwijkingen zijn voornamelijk te wijten aan slordigheden of kunnen anderszins gemakkelijk worden verklaard (bv. een ingevoegd citaat van Schiller waar sprake is van ‘de ware genie’). Daarnaast ontdekt men echter subtiele mutaties, die ongetwijfeld te wijten zijn aan de invloed van Bode. Diverse verkleinwoorden en gemeenzame uitdrukkingen sturen aan op een vermindering van de afstand tot de lezer, een suggestie van intimiteit. Tegelijkertijd veranderen de in de Engelse tekst mogelijk als licht erotisch gesuggereerde uitdrukkingen in plattere varianten, zoals:

The lady immediately fixed her eyes upon me (I, 22)
Die Dame schoss einen feurigen Blick auf mich ab (I, 16)

Hoe verder de tekst vordert, des te vrijer - en des te redundanter - de vertaling wordt. Toch kan worden gezegd dat het gegeven tamelijk trouw wordt gevolgd.

8. P. Michelsen, Laurence Sterne und der deutsche Roman des achtzehnten Jahrhunderts. Göttingen 1962.

9. Allgemeine Literatur-Zeitung vom Jahre 1796. Erster Band. Jena und Leipzig 1796. UBA Z 3258; Neue allgemeine deutsche Bibliothek. Anhang zu Bd. 1-20 (1792-1795). Erste Abt. Kiel 1797. UBL 909 G 10.

Vrolijke reis van een Engelschman

De recensenten van de Vrolijke reis konden weliswaar vaststellen dat de vertaler eigen sporen had achtergelaten in het werk, ze hebben niet vermoed dat ze te maken hadden met ‘een vrije navolging van een Duitse roman “aus dem Englischen”’. Toch laten de titels al meer verwantschap zien tussen de Duitse en de Nederlandse tekst dan tussen de Engelse en de Nederlandse: Trip - Launige Reise - Vrolijke reis.

Het bewijs kan echter pas worden vastgesteld wanneer men beide werken in handen heeft. In de Duitse tekst komt een frontispice voor van Schubert en Geijser, terwijl in de Engelse uitgaven iedere illustratie ontbreekt. Het is duidelijk dat de Duitse prent is gebruikt voor die van de Vrolijke reis. De prent verbeeldt een scène uit het werk: de reiziger wordt in het zindelijkste dorp bij uitstek (Broek in Waterland) getroffen door een onweersbui, maar krijgt wegens zijn ongetwijfeld vuile voeten geen onderdak. De Nederlandse - niet ondertekende- prent is vrij primitief: de lichaamsverhoudingen kloppen niet en de gezichten zijn slecht getekend. Ook zijn er details veranderd: de vrouwen en kinderen zijn veel agressiever tegen de Engelsman en gaan hem met bezems te lijf. Toch is er onmiskenbaar sprake van een spiegelbeeldige weergave van het origineel. Op beide prenten ziet men: de poort van een huis, de reiziger, stortregen buiten, een kerktoren, een overstromende dakgoot, een vakwerkhuis en een bezem op de grond, kortom, teveel overeenkomsten om niet te concluderen dat er sprake is van onderlinge afhankelijkheid.

Bewijzen worden ook geleverd door de tekst zelf. Dat is overigens alleen voor het eerste deel goed vast te stellen, aangezien in het tweede deel de Nederlandse tekst te ver afwijkt om vergelijking mogelijk te maken. Een paar voorbeelden (met pagina-aanduiding van de respectievelijke teksten):

[p. 54]

the head of the pier * an der Schiffsbrücke * op de scheepsbrug (8; 7; 5)
a mile or two * ein halbes Stündchen * een half uur (20; 14; 11)
lover * Adonis * Adonis (23; 17; 13)
Psha * Je schäme dich doch * Eilieve, schaam u toch (26; 18; 14)
The truth, however, is, that Briel is one of the dullest places on earth * Die reine Wahrheit zu sagen, Briel mag gefallen, wem es will, mir behagt es gar nicht * de stad Briel mag behagen aan al die wil; maar aan mij behaagt ze in 't geheel niet (27; 18; 15)

Verwantschap wordt behalve door tekstuele overeenkomsten verder duidelijk door het feit dat Paape een weg vervolgt die door de Duitse versie was ingeslagen, dat wil zeggen een verkleining van de afstand tot de lezer en een verdere erotisering. Men zou kunnen zeggen dat Paape ‘suggesties’ heeft opgemerkt, deze versterkt en hier en daar op zijn eigen wijze uitwerkt. Ook hiervan een voorbeeld:

The lady immediately fixed her eyes upon me * Die Dame schoss einen feurigen Blick auf mich ab * Het godlijke Meisje sloeg een vuurigen blik op mij (22; 16; 12)

In het licht van dergelijke bewerkingen ligt het voor de hand dat er variaties ontstaan als:

Not in the least Madam * O nein, im geringsten nicht, Madam * Neen! neen! Engelin (21; 15; 12)

Andere wijzigingen die Gerrit Paape aanbrengt laten vergelijking nauwelijks toe; het betreft toevoegingen, weglatingen en structurele wijzigingen die daaruit voortvloeien. Een niet te negeren gegeven is bijvoorbeeld dat hier niet een Engelsman, maar een Hollander over Holland aan het woord is. Paape heeft het al vertalend niet kunnen laten verduidelijkingen aan te brengen en sprookjes uit de wereld te helpen, zoals dat over het Amsterdamse verbod om met koetsen door de stad te rijden, omdat deze op palen zou zijn gebouwd:

Veele Engelschen, die nimmer de zee overstaken, om dit schoone land te zien, vertellen elkander een hoope spreukjes, die men, gemakshalven, liever gelooft dan onderzoekt. - Een daarvan schiet mij te binnen. In Amsterdam, zegt men, mogen koetsen noch wagens rijden, om dat de stad op paalen gebouwd is! - welk een verschriklijke leugen, dagt ik, toen ik, op de Amsterdamsche straaten, mij naauwlijks voor de rijtuigen te bergen wist. (152)

Dat het hoofdstuk over de Hollandse zindelijkheid is uitgebreid tot een verhaal van circa drie hoofdstukken zou eveneens kunnen voortkomen uit een grotere bekendheid met de situatie, al gaat het hier wel om een karikaturale vergroting die bijdraagt tot het humoristische karakter van de tekst. Over deze volkseigenaardigheid mag de lezer zich vrolijk maken, maar andere ongunstige opinies over de Hollander worden afgezwakt of weggelaten,^10. bijvoorbeeld: ‘Auch wär es ohne Zweifel verlorne Mühe, einen Holländer umzuformen. Wenn der einmahl schief räsonnirt, so geht das stets so in Eins fort’ (10-11). Was Paape - als Hollander - toch wat in zijn wiek geschoten?

Hoe verder de lezer in de tekst vordert, des te meer hij deze ziet veranderen in een soort reisgids. Waar in het tweede deel van de brontekst vooral de beschrijving van

10. Ook volgens F.L.W.M. Buisman-De Savornin Lohman, Laurence Sterne en de Nederlandse schrijvers c. 1780 - c. 1840. Wageningen 1939, 69.

[p. 55]

volkseigenschappen en -gewoonten centraal staat, en waar verhoudingsgewijs de meest kritische geluiden over de Hollanders voorkomen, daar voegt Paape juist allerlei beschrijvingen van bezienswaardigheden toe, zelfs zoveel dat hij de oorspronkelijke route daarvoor geweld aandoet. Gouda, Enkhuizen, Alkmaar en de omgeving van Utrecht worden in het reisplan opgenomen.

Paape past zijn verlichte ideeën niet alleen opportunistisch toe op de Hollanders. Eigenlijk getuigt de hele tekst met tussenzinnen, alinea's en zelfs hoofdstukken van zijn denkbeelden over tolerantie, eenvoud, gezond verstand, een natuurlijke godsdienst, vrijheid en gelijkheid. Om deze denkbeelden te onderstrepen rekent hij vooral af met het Hollandse predikantendom en zijn kwezelachtige kudde gelovigen.

Het is echter vooral de contemporaine werkelijkheid van Paape die opvallende sporen in de tekst heeft achtergelaten. In het voorbijgaan worden steken uitgedeeld aan Pruisische soldaten en ‘gewezen adellijke vernuften’. Het verslag van een bezoek aan een parade voor de prins en aan de schouwburg waar zich de prinses onder het publiek bevindt, wordt vervangen door een beschrijving van de gang van zaken in een volkssociëteit en in de Nationale Vergadering. Paape grijpt daar zijn kans om een van zijn stokpaardjes te berijden, namelijk zijn hekel aan de algemene gehechtheid aan macht en vooral het uiterlijk vertoon daarvan, die ook patriotten - eenmaal in het zadel - niet vreemd was. Over een parade voor de president van de Nationale Vergadering laat hij zich als volgt uit:

't Is aartig [...] dat de volken, en vooral die, welke zo breed opgeeven van beschaafdheid en verlichting, zig nog derwijzen aan uitwendigheeden vergaapen, dat de verstandige zelfs, een hoope beuzelingen noodzaaklijk keuren moet. - Van de domste en wildste volken af, die een Opperhoofd of Koning hebben, tot de wijsgeerige Natien toe, die zig zelve nederig vrij, en boven de vooroordeelen verheven noemen, moeten zij, die het oppergezag in handen hebben, een teken draagen! bij deeze is het een pluim; bij die een huid van een wild dier; daar is het een riet; gindsch een muts; elders weer een kroon; een star op de borst; een roode hoed; een staf; een bos met linten; een kledij, die etlijke honderden jaaren heugt; of, zo als hier, een Sjerp! (94-95)

Andere politieke elementen van ná 1786 betreffen de vlucht van vele patriotten naar Frankrijk, de Bataafse vrijheid van 1795, staatsrechtelijke noviteiten als Provisionele Representanten en de Nationale Vergadering, maar ook de eerste teleurstellingen over het nieuwe bewind. Wat betreft dat laatste is het ingevoegde verhaal over Hendrik Voorbij, slachtoffer van het woedende gemeen bij de Pruisische inval van 1787, heel bijzonder. Ten tijde van de Vrolijke reis is hij een grijsaard, die in de trekschuit van Den Haag naar Leiden de aandacht trekt. Onder de schuitreizigers blijkt zich iemand te bevinden die weet waarom deze man zo bijzonder is, op grond van het feit dat hij

op hooge order, [is] aangesteld, tot onderzoek van dergelijke ongelukkigen, en derhalven best in staat, om [...] inlichting van dit barbaarsch geval te geeven. Dit egte stuk, (een papier uit zijn zak haalende,) onder een zeker Committé berustende, behelst de waare historie van deezen man. (99-100)

Paape, Hitchcock van de achttiende eeuw, geeft hiermee een glimp van zichzelf. Hij kwam in de hoedanigheid van voorzitter van de ‘Commissie tot onderzoek, van het politiek en finantieel gedrag der voorgaande Regeering’, waarin hij deelnam als afgevaardigde van de

[p. 56]

burgers van Dordrecht, in aanraking met deze geschiedenis. Het verhaal wordt in de Vrolijke reis uitvoerig verteld (100-107) en komt vrijwel letterlijk overeen met de tekst van Verantwoording van den burger G. Paape, Lid van de geweezene Commissie tot onderzoek, [...] Aan zyne committenten de burgers van Dordrecht.^11. De tijdgenoot zal de politieke actualiteit in deze ‘vertaling’ zonder meer hebben herkend, voor huidige lezers behelst het verslag een dermate zotte opeenstapeling van persoonlijke ellende, dat zij nauwelijks aan het fictionele gehalte ervan zouden twijfelen. Een reden te meer om uiterst wantrouwend te zijn ten aanzien van andere ingevoegde passages, zoals sentimentele scenes met slachtoffers van de omwentelingen van 1787 en 1795, de zwaarmoedige Leidse wijsgeer Joost R.,^12. de ontmoeting met Doctor Schasz (alweer Hitchcock?), een verbrande puinschuit bij Amsterdam, een negentigjarige op de Domtoren te Utrecht, enzovoorts.

Een ander bijzonder verschijnsel in de Vrolijke reis is Paapes omgang met de sentimentaliteit. Wat bij Sterne in de Sentimental journey een nauw verweven geheel is van verhaalgegevens en persoonlijke aandoeningen, en wat in de Trip neerkomt op een vrij oppervlakkige en rationele weergave van gevoelens, heeft in de Vrolijke reis een verdere ontnuchtering ondergaan, terwijl aan de andere kant, wellicht ter compensatie, episodegewijs bijna over-gevoelige scènes zijn ingelast die sterk aan Feith-parodieën doen denken. Dergelijke scènes, die men ongetwijfeld moet zien in het kader van Paapes lijfspreuk ‘Ridendo dicere verum’ (‘Al lachende zeg ik de waarheid’) komen ook elders in zijn werk voor en zijn dus niet specifiek voor de bewerking van een Sterniaanse tekst.^13.

11. Den Haag, J. Plaat 1796, 16-21. Gebruikt exemplaar KB Den Haag, Pflt 22723.

12. Mogelijk is deze figuur in werkelijkheid dezelfde als de wijsgeer die in andere werken opduikt, bijv. in De knorrepot en de menschenvriend; of vrolijke wandeling, in en buiten de Bataafsche Republiek. [1798]. Wellicht identiek met Joost Romswinckel?

13. Bijvoorbeeld in De zegepraal der menschlievenheid (1790), De Hollandsche wijsgeer in Vrankrijk (1790), De gelukkige emigranten 1788) en De dwinglandij (1788).

Gerrit Paape als vertaler

Dat Gerrit Paape een bijzondere opvatting had van het métier van vertaler blijkt zonder meer uit zijn eigen woorden. In zijn eerste autobiografie in brieven Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne ballingschap (1792) neemt hij een wonderlijke dialoog op die zich zou hebben afgespeeld tussen Wybo Fijnje en hemzelf:

En, zei mijn beste Vriend: Gij schildert nog?
Wat zou ik anders doen, mijn Heer?
Welk een vraag! - Vertaalen.
Vertaalen? -
Wel ja! boeken vertaalen! -
En dat, zonder eenige andere taal te kennen dan mijn moedertaal en een weinigje fransch?
Wat zegt dat? - Dat gij niet kent, kunt gij immers leeren.
Gij hebt gelijk. - Daadlijk aan 't vertaalen.^14.

Alleen een beetje Frans dus beweerde Paape te kennen. Uit het vervolg, een bijna karikaturale beschrijving van de geboorte van een vertaler, blijkt dat hij er Duits bijleerde. Vermoedelijk is het daarbij gebleven en heeft Paape nimmer het Engels beheerst.

Hij schetste mij daarop alle de voordeelen, aan deeze edele bezigheid vast; ontdekte er mij den gewoonen handel, (betreklijk de Heeren Boekverkoopers,) van, - en, bezorgde mij al aanstonds een hoogduitsch Werk, om het, tegen het gewoone honorarium, in het nederduitsch te brengen.
Zo dra was mijn grootste Weldoender niet vertrokken, of ik pakte al mijn schildertuig saamen, smeet het in een hoek, en, wat mijne dienstbaarheid betreft - niet lang daarna bedankte ik welmeenend de Heeren Regenten van Charitaaten voor het goede dat ik genooten, en voor het ambt waarmede men mij verwaardigd had.

14. 77-78. Het werk werd uitgegeven bij De Leeuw en Krap te Dordrecht. Gebruikt is exemplaar UBA 448 D 20. Zie over dit werk P. Altena, ‘De autobiografie van een Delfts patriot. Over Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne ballingschap (1792) van Gerrit Paape’, Spektator 19(1989-1990), 11-34. Een tekstuitgave met uitvoerige inleiding door P. Altena verscheen in 1996 te Hilversum bij Verloren (Egodocumenten 11).

[p. 57]

Nu was ik vrij, en duizende zorgen te boven! Maar nu lag het hoogduitsche Boek voor mij, waar van ik zelf de meeste letters niet kende. Ik nam een Meester, om mij in die taal te onderwijzen: - maar deeze goede Man verschrikte geweldig, toen ik hem, bij de eerste les, verhaalde, dat ik daadlijk aan het vertaalen dagt te gaan, van een Werk van een der beste hoogduitsche Schrijvers. Wanneer gij, riep hij even als een geemlijke Schoolvos uit: twee jaaren geleerd zult hebben, denk er dan pas aan, om dat Werk, niet te vertaalen, maar eenvoudig te lezen.
Zulk een Onderwijzer zou mij, - ware ik minder vuurig geweest, om mijn plan doortezetten, - zekerlijk den moed benomen hebben. Nu lachte ik eens. Leer mij het hoogduitsch maar lezen! zei ik: en de rest is mijn zaak.
Ik nam vijf lessen bij den goeden Man en, - liet hem vertrekken.
Met goede Woordenboeken zettede ik mij, van den vroegen morgen tot den laaten avond, neder. Onvermoeid en met aanwending van alle de vermogens, die de goede Hemel mij gegeeven had, volhardde ik, met dagen agter een, genoegzaam woord voor woord optezoeken. Mijn moedgevende vriend Fijnje corrigeerde mijn arbeid, en eindlijk kwam ik den hoek te boven, en het hoogduitsch werd mij, wat het lezen en verstaan aangaat, zo eigen als mijn moedertaal. (78-80)

Dat zijn leraar verbijsterd was, is niet verwonderlijk; ‘een der beste hoogduitsche Schrijvers’ was C.M. Wieland, van wie Paape meteen maar Die Abderiten onder handen nam, om de vertaling in 1786 te publiceren.

Veel tijd om zich theoretisch op het vertalen te bezinnen was er dus niet en dat blijkt ook uit de geringe hoeveelheid opmerkingen die Paape in zijn voorwoorden aan het vertalen besteedt. De enige die erin voorkomen hebben betrekking op de vrijheid die hij als bewerker neemt om de lezer met toevoegingen of aanpassingen van nut te zijn. In het voorbericht van Het leven van een' lichtmis (1789-1791) zegt hij bijvoorbeeld:

De Schrijver [C.F. Bretzner, die de waarheid ‘een kleed heeft aangetrokken’] heeft gelijk, en het is in navolging van hem, dat wij de vrijheid gebruikt hebben, om even gelijk hij zijne lezers ten nutte wil zijn, wij het de onzen willen weezen, en zie daar de reden, dat dit werk op veele plaatsen vrij vertaald, en meer toepasselijk op de Nederlanden gemaakt is. (IV)

Mogelijk kwam een dergelijke argumentatie Paape wel goed van pas om te verbergen dat zijn kennis van de vreemde taal niet al te diepgaand was. Johann Gottwerth Müller ontmaskerde hem in het vierde deel van zijn Duitse vertaling van de Sara Burgerhart met betrekking tot Paapes bewerking van zijn Siegfried van Lindenberg als volgt:

solche Ungezogenheiten als dieser zündige Dragoman (der überhaupt nicht Deutsch genug verstand, um den Siegfried übersetzen zu können,) sich zu Schulden gebracht had, erträgt doch auch der feinere Holländer nicht.^15.

Aan Paape zelf hebben we voor zijn bibliografie van vertalingen veel te danken. In de Vrolijke wijsgeerte neemt hij na de beschrijving van zijn heroïsche poging het vertalen onder de knie te krijgen een lijst van door hem vertaalde werken op. Ook verder in het werk vermeldt hij er nog een paar (zeker of vermoedelijk vertaald) als afkomstig uit zijn ballingschapsperiode. Daarnaast zijn er enkele titels bekend uit Kronenberg, Buisman of een bibliotheekcatalogus.^16. Aan de volgende opmerking van Paape in de Vrolijke wijsgeerte kunnen helaas geen titels worden verbonden:

15. Sara Reinert, eine Geschichte in Briefen, dem schönen Geschlechte gewidmet vom Verfasser des Siegfried von Lindenberg. Berlin-Stettin 1796, deel 4, 434.

16. A.J. Kronenberg. Een en ander over Gerrit Paape en zijn tijd. [Deventer 1886] en M. Buisman J. Fz. Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815. [...]. Amsterdam [1960]. De honingbijënteelt is door de Gemeentelijke Bibliotheek van Rotterdam als vertaling van Gerrit Paape aangemerkt.

[p. 58]

Er zijn nog eenige kleine vertaalingen van stukken, welken in andere Werken, of ingelascht zijn, of ingelascht zullen worden, hier mede echter zal ik uw geduld niet vermoeijen. (82)

Een schrijver om den brode kon niet al te scrupuleus zijn. Hij diende eigen ervaringen op meerdere plaatsen nuttig te gebruiken en zo nodig ook werk van anderen tot eigen profijt aan te wenden.^17. Paape wordt weliswaar weinig besproken in studies over vertaaltheorieën, maar hij staat wel degelijk in een traditie. Uiteraard betreft het dan een traditie van de praktijk; zo'n drie kwart eeuw eerder vindt hij bijvoorbeeld in Jacob Campo Weyerman een voorganger.^18.

17. Zie bijvoorbeeld Paapes letterdiefstal van Kerstemans Scipio in zijn Gevallen van een' Keeshond, gesignaleerd door P.J. Buijnsters in: De Nieuwe Taalgids 80(1987), 412.

18. Inmiddels op vele plaatsen vastgesteld. Zie voor de meest volledige gegevens E. Groenenboom-Draai, De Rotterdamse woelreus. De Rotterdamsche Hermes (1720-'21) van Jacob Campo Weyerman: Cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-eeuwse periodiek. Amsterdam 1994, m.n. 111-135, 539-553.

Waardering voor de Vrolijke reis als vertaling

Bij vergelijking van tekst en legger blijkt al gauw dat Paape weinig consistent is. Alleen van de eerste zeven bladzijden kan worden gezegd dat hij zijn ‘Vorlage’ op de voet volgt, dat wil zeggen dat hij voor zover het taaleigen dat toelaat zijn voorbeeld woord voor woord weergeeft. Daarna wordt de vertaling al gauw vrijer. Opmerkingen worden ingevlochten, de tekst wordt minder wijdlopig. Te beginnen bij pagina 16-17 worden zelfs hele alinea's en scenes tussengeschoven. Tenslotte worden ingrijpende veranderingen in de structuur doorgevoerd die een gevolg zijn van eerdere wijzigingen; deze laatste houden op hun beurt vaak verband met een bepaalde politieke actualiteit. Vanaf de beschrijving van een militaire parade gaan de teksten echt uit elkaar lopen, en dat is niet verwonderlijk. Bij de parade arriveert (in de Engelse en Duitse tekst) de Prins van Oranje, die door de Engelsman zeer wordt gewaardeerd. Lavaters fysiognomische theorieën worden zelfs te hulp geroepen om Oranjes vriendschap voor het volk te bewijzen. De Nederlandse tekst moet daar uiteraard iets anders voor in de plaats stellen: een beschrijving van Den Haag, Haagse gewoonten, de veranderde situatie na het vertrek van het hof en de invoering van de Nationale Vergadering. Vanaf dat moment zijn er nog wel stukken tekst die overeenkomen, maar het betreft dan meer een parallel in betekenis dan een parallel in woorden of zinnen. Halverwege de roman tenslotte, gaat het verhaal een geheel eigen weg. Hier en daar bespeurt men nog een herkenbaar overeenkomstig gegeven, maar zelfs dat wordt dan op een afwijkende manier behandeld. Het is moeilijk om uit te maken of het werk als geheel beschouwd wel als een vertaling moet worden aangemerkt.

Dat maakt het er niet gemakkelijker op om de tekst als vertaling met behulp van de contemporaine vertaaltheorieën te evalueren. De beschouwingen over het vertalen bewegen zich op een lijn tussen twee uitersten: de verdediging van het zo nauwkeurig mogelijk, woord voor woord vertalen en de verdediging van de vrije vertaling met handhaving van de betekenis.^19. De meeste vertalers, voor zover ze zich daarover in hun voorwoorden uitlaten, nemen een pragmatisch standpunt in. Ze zijn er minder op gericht de tekst recht te doen dan om de lezer van nuttige, aangename en voor hem begrijpelijke lectuur te voorzien. Dat sluit aardig aan bij de weinige opmerkingen die Paape in zijn voorwoorden maakt. Ze getuigen alle van een meer op het Nederlandse publiek toegespitste tekst. En daarmee bedoelt Paape zeker ook dat hij verder gaat dan de meest lezergerichte vertaler van zijn tijd door zijn patriottische propaganda een woordje te laten meespreken. Hij stelt zich steeds onafhankelijker op ten opzichte van zijn voorbeeld. Misschien kwam hem dat bovendien wel handig uit door gebrekkige kennis van de vreemde taal of door een om den brode noodzakelijke ‘overproduktie’, maar who cares? Hij heeft de lezer voorzien van buitengewoon amusante teksten, waarvan zelfs een pseudo-

19. Zie voor de meer pragmatische benadering: A. Nieuweboer, ‘De populariteit van het vertaalde verhalend proza in achttiende-eeuws Nederland en de rol van de boekhandel bij de praktijk van het vertalen’, in: Documentatieblad Werkgroep achttiende eeuw 53-54 (1982), 119-141, en voor de vertaalreflectie: L.G. Korpel, Over het nut en de wijze der vertalingen. Nederlandse vertaalreflectie (1750-1820) in een Westeuropees kader, Amsterdam 1992.

[p. 59]

vertaling, Het leven en sterven van een hedendaagsch aristocraat (1798), een van de hoogtepunten genoemd mag worden.^20.

20. Zie P. Altena, ‘Om tot regte kennis van zaaken te komen! De satire Het leven en sterven van een hedendaagsch artistocraat (1798) van Gerrit Paape nader beschouwd’ in: Secrete Penitentie 4 (1990), p. 1-19. Een tekstuitgave verscheen in de Griffioenreeks (Amsterdam, Querido, 1985), toegelicht door P.J. Buijnsters.