Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 20

Signaleringen

Onverwachte ontmoeting: Hennebo temidden van Schiedamse jajem

Jenever. Schiedam, Weesp en in Amsterdam het Roeters- of Branderseiland zijn er beroemd mee geworden. Al in 1552, in Antwerpen, verscheen het eerste recept om dit distillaat te stoken: Een Costelijck Distileerboec van Philippus Hermanni. Dankzij het tekort aan wijn, destijds grondstof voor brandewijn, zocht men onder andere in graanvergistingen naar alternatieven. Die experimenten resulteerden uiteindelijk in jenever. Met de val van Antwerpen in 1585 trokken veel ambachtslieden, onder wie brandewijnstokers, naar de Noordelijke Nederlanden, waar de havens belangrijke centra voor de graanhandel werden en daarmee eveneens een rol van betekenis gingen spelen voor de gedistilleerdindustrie.

Wegens tamelijk groot brandgevaar en omdat de distilleerders dikwijls varkens erop nahielden om het moutafval te verwerken, met alle vervuilingsgevolgen van dien, moesten de distilleerders zich buiten de steden vestigen. Rond Amsterdam en Rotterdam ontstonden belangrijke jenevercentra. Met name Schiedam was om zijn honderden distilleerderijen vermaard, dankzij zijn eigen uitstekende havenfaciliteiten. De productie in de Zuidelijke Nederlanden kwam zo goed als stil te liggen, onder meer door graanschaarste en door stookverboden en accijnsreglementering. Pas aan het einde van de 18^e eeuw trok de jeneverindustrie weer aan. Die stagnatie in de ontwikkeling van het jeneverstoken is medebepalend geweest voor het verschil tussen Belgische en Hollandse jenever.

Hoe jenever in de 18^e en 19^e eeuw gestookt werd, is te zien in het op 1 juni 1996 geopende Nederlands Gedistilleerd Museum De Gekroonde Brandersketel, Lange Haven 74-76 te Schiedam. Begin 1997 hoopt men alles in de distilleerderij in kannen en kruiken te hebben, zodat dan de eerste flessen ambachtelijk gemaakte jenever verkocht kunnen worden. Op de derde verdieping komt de nietsvermoedende bezoeker de naam tegen van de auteur van Lof der Jenever: Robert Hennebo. Het proeflokaal is naar Weyermans compaan genoemd.

M. van Vliet

De Leidse Adonis

Of er nog literaire coryfeeën aan de Leidse Universiteit studeren, vroeg iemand zich af in het universitaire weekblad Mare (25-1-1996). Een antwoord volgde op 15-2: kijk eens wat verder

[p. 31]

dan je neus lang is, want een ‘beetje dichter zorgt voor zijn eigen podium’. Onder Leidse studenten bevinden zich wel degelijk schrijvers van het niveau Piet Paaltjens; een aantal van hen - en nu komt het - publiceert in eigen tijdschriftjes, zoals het in 1992 opgerichte De Leidse Adonis. Citaat: ‘De titel was behalve ironie van initiator Arjan Berben een verwijzing naar “De Rotterdamsche Hermes”, het beroemde tijdschrift van de beruchte doe-het-zelver Jacob Campo Weyerman’. In De Leidse Adonis schijnen dichterlijke proeven van Leidse studenten te zijn afgedrukt. Vermoedelijk is het reeds ter ziele.

M. van Vliet

Peter Wagner: Reading iconotexts, From Swift to the French revolution. London 1995. 211 p. ISBN: 0-948462-71-X.

‘Every picture tells a story’. In Reading iconotexts laat Peter Wagner zien dat deze stoplap dringend een nieuwe betekenis behoeft. Wagner, wellicht het meest bekend door zijn Eros revived, Erotica of the Enlightenment in England & America (London 1988), pleit ervoor achttiende-eeuwse afbeeldingen niet alleen te bestuderen en interpreteren in relatie tot de teksten waar ze bij horen, maar vooral ook in relatie tot andere afbeeldingen. Te vaak wordt de interpretatie van een afbeelding vooraf bepaald door de begeleidende tekst: de afbeelding wordt als ondersteuning (illustratie) beschouwd. Geïnspireerd door theorieën van Foucault, Barthes en Derrida toont Wagner de vele semiotische lagen die tevoorschijn komen als we de ‘intertekstualiteit’ van afbeeldingen proberen te achterhalen. De intentie van de kunstenaar/graveur is hierbij ondergeschikt. Het doet niet ter zake, of een toespeling op een ander beeld intentioneel is of niet. Sterker, wanneer we de auteursintentie loslaten, kunnen elementen in de afbeelding een nieuwe betekenis krijgen door ze te beschouwen vanuit het contemporaine ‘kijkpubliek’ en daarbij te bestuderen welke iconografische betekenissen een rol speelden bij de interpretatie ervan. Een afbeelding interpreteren betekent niet het reconstrueren van de ultieme bedoeling van de maker ervan, maar het achterhalen van de discourse en mentalité die erin worden uitgedrukt.

In vier hoofdstukken illustreert Wagner zijn invalshoek. Het eerste is geheel gewijd aan de illustraties in de eerste drukken van Swifts Gulliver's travels en de plaats die ze innemen temidden van het gehele voorwerk (‘parergon’) van de vroege edities. Op hun eigen wijze dragen ze bij aan de illusie dat het hier een niet-fictioneel werk betreft. In het tweede hoofdstuk komt een zeer verwaarloosd aspect van achttiende-eeuwse afbeeldingen aan de orde: de (gegraveerde) omlijstingen. Net zo goed als het voorwerk van een boek de lezer in een bepaalde richting duwt bij de interpretatie van het boek, kan de omlijsting een sturende rol vervullen (al dan niet misleidend). Het derde hoofdstuk is gewijd aan gravures van Hogarth, met name die waarop andere media zijn afgebeeld (pamfletten, aanplakbiljetten enz.). Wagner neemt eerdere interpretaties van deze gravures onder de loep, en toont aan dat Hogarth's werk oneindig veel gecompliceerder is dan menigeen doet voorkomen. In het laatste hoofdstuk beargumenteert Wagner dat de hausse in pornografische afbeeldingen in Frankrijk ten tijde van de revolutie niet alleen (of hoofdzakelijk) een politieke functie heeft (namelijk het bespottelijk maken van het hof), maar evengoed een ludieke, komische functie, aansluitend bij eeuwenoude tradities van carnavaleske afbeeldingen. Een complicatie hierbij is dat de schroom bij negentiende- en twintigste-eeuwse onderzoekers om dit pornografische materiaal serieus te bestuderen, de stereotypering ervan in de hand heeft gewerkt.

Hoewel Reading iconotexts enigszins gebukt gaat onder een te veel en te zwaar aangezette theorievorming (Wagner vindt het blijkbaar nodig op bijna iedere bladzijde de complexiteit en het vernieuwende karakter van zijn benadering te benadrukken), is het toch een boeiend en inspirerend boek, niet in de laatste plaats door de kleine honderd prachtige illustraties van met name Hogarth.

Marco de Niet

J. Mateboer, Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza 1701-1800. Nieuwkoop 1996. Bibliotheca Bibliographica Neerlandica xxxi. isbn 90-6004-426-6. f 225,-
J. Kloek, Een begrensd vaderland. De roman rond 1800 tussen nationaal karakter en internationale markt. Amsterdam 1997. isbn 90-6984-165-7.

Hoe komt het dat de Nederlandse roman rond 1800 nauwelijks van de grond komt? Dat in die tijd 75% van de productie vertalingen betreft? Deze vraag stelt Joost Kloek zich in zijn onlangs bij de knaw uitgegeven inaugurele rede Een begrensd vaderland. Een verklaring vindt hij in de

[p. 32]

zware concurrentie die de Nederlandse romanciers ondervonden uit het buitenland. Talloze vertalingen rolden hier van de persen: de daarin gepropageerde verlichte burgerdeugd ging erin als Gods woord in een ouderling. De inheemse romans deden hierin niet voor hun buitenlandse concurrenten onder, maar aangezien vertaalwerk doorgaans lucratiever was dan creatief schrijfwerk, besloot menig auteur van het laatste af te zien.

Een overzicht van de romanproductie in de hele achttiende eeuw biedt de Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza 1701-1800, samengesteld door J. Mateboer. De bibliografie bevat 1798 nummers; de afzonderlijke edities van een roman worden apart meegeteld, waardoor het aantal titels aanmerkelijk lager komt te liggen. Zo krijgt De Historie Van Den Conincklycken Propheet David 46 nummers toebedeeld, voor 46 verschillende edities bij diverse uitgevers, verspreid over de gehele achttiende eeuw. Overigens is deze titel, evenals een dertigtal andere ‘volksboeken’, gealfabetiseerd op aangenomen hoofdwoord - David (profeet) -, en niet op het eigenlijke hoofdwoord - Historie -. De zin hiervan kan in dit geval betwist worden, omdat alle 46 titels niet noemenswaardig van elkaar afwijken.

De bibliografie geeft per beschrijving de collatieformule, vingerafdruk en vindplaatsen. Het geheel is uitvoerig ontsloten door middel van registers op plaats en jaar van uitgave, drukkers, auteurs, vertalers, persoonsnamen en geografische namen uit de titels en op alternatieve titels. Ook is er een register op oorspronkelijke taal; een grove telling levert ± 200 beschrijvingen die een vertaling betreffen uit het Engels, ± 250 uit het Duits en ± 300 uit het Frans. Wanneer daarbij rekening wordt gehouden met vertalingen uit andere talen, is de conclusie gerechtvaardigd dat het in de achttiende eeuw bij 40 à 45% van de romanproductie om vertalingen gaat. Dit is aanzienlijk minder dan het percentage dat Joost Kloek noemt. Misschien is het percentage rond 1800 werkelijk vele malen hoger dan het gemiddelde van de hele achttiende eeuw? Waarschijnlijker is dat Kloek en Mateboer verschillende definities van het romangenre hanteren. Kloek beperkt zich - zo schrijft hij - ‘tot “echte” romans, waarvoor overigens geen spijkerharde criteria kunnen worden gegeven’. Mateboer daarentegen gaat uitvoerig in op de vier criteria waarop de titels zijn geselecteerd. In hoeverre die normen van toepassing zijn op ‘echte’ romans, laat zich raden.

M. van Vliet

Tom Verschaffel. Historici in de Oostenrijkse Nederlanden (1715-1794). Proeve van repertorium. Brussel 1996. Cahiers studiecentrum 18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde 15. D/1996/5681/2. f 26,-. 113 blz.

Toen geschiedenis nog geen zelfstandig vak of zelfstandige discipline was, verschenen er toch al grote aantallen historische studies. Zo ook in de Zuidelijke Nederlanden. Aldaar start in 1997 een groot project: een bibliografie van al dit soort werken uit de periode 1500-1830. Verschaffel neemt daarop een voorschot met deze bibliografie voor de periode 1715-1794. Hij geeft in telegramstijl de korte biografie van deze historiciavant-la-lettre, daarna hun werken; met als toegift de over schrijver en werk verschenen literatuur.

Deze bibliografie lijkt tevens van belang voor de breed-historisch geïnteresseerde, mede omdat men er ook talloze titels aantreft in de trant van: Historie, regels ende bemerkingen wegens de nederduytsche rymkonst, waergenomen ende bemerkt in de beste ende vloeybaerste rymdichters (door J. Bouvaert, 1773), Het vergif der zeden ofte het nadeel van kwaede boeken (1776, door J. Pauwels), en het postuum (1806) gepubliceerde La République des Champs-Elysées ou Monde ancien van K. de Grave, waarin deze ‘het onder meer had over Atlantis, dat hij in de Nederlanden situeerde’. - Met het nu al als vijftiende verschenen deeltje begint deze achttiende-eeuwse reeks Cahiers toch een zekere allure te krijgen.

A. Hanou