Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 20

Boekbesprekingen

Marlies Hoff, Johanna Cornelia Ziesenis-Wattier (1762-1827) ‘De grootste actrice van Europa’. Leiden 1996. Astraea - Paddemoesreeks 1. 184 p. isbn 90-75179-07-3, f 39,95.

De eerste biografie in de nieuwe reeks van Uitgeverij Astraea is gewijd aan het leven van Johanna Cornelia Ziesenis-Wattier (1762-1827). Marlies Hoff die onderzoek deed naar Wattier, vervulde hiermee de wens van tijdgenoten dat de actrice door haar kunst onsterfelijk zou worden. Ondanks die grote waardering heeft het meer dan 150 jaar geduurd voordat de door Napoleon genoemde ‘grootste actrice van Europa’ aan de vergetelheid werd ontrukt.

Johanna Wattier die toneel speelde bij een amateurgezelschap in haar geboortestad Rotterdam begon in 1777 op 15-jarige leeftijd (mogelijk vanwege geldgebrek van haar ouders) haar loopbaan bij de Rotterdamse schouwburg. Daar werd ze begeleid door haar ‘ontdekker’, de toneelhervormer Marten Corver, die voor de Rotterdamse schouwburg, waarvan hij directeur, was voor veel veranderingen zorgde. Corver had een positieve invloed op Wattiers spel en zij zou er later zeker de vruchten van plukken. De samenwerking duurde tot 1779 wanneer Corver zich vanwege de geringe belangstelling heeft teruggetrokken. Kort daarop, in 1780, vertrok Wattier naar Amsterdam waar ze de langste tijd van haar carrière zou doorbrengen.

In Amsterdam kreeg Wattier al snel grote rollen te spelen en bracht ze het tot de ster van de Amsterdamse schouwburg. De bewondering voor haar spel reikte tot over de grenzen en buitenlanders kwamen speciaal naar Amsterdam om haar te zien. Johanna Wattier groeide uit tot één van Europa's meest geliefde actrices. Men bewonderde haar om haar natuurlijke spel, iets wat in die tijd zeker niet gebruikelijk was. Boven-

[p. 28]

dien was Wattier veelzijdig, ze speelde in vele genres, echter ze blonk uit in het treurspel. In 1815 nam Wattier afscheid van het Amsterdamse toneel en vertrok naar Den Haag waar ze zich bij haar echtgenoot Bartholomeus Ziesenis voegde met wie zij in 1801 op 39-jarige leeftijd was getrouwd. Vanaf 1818 trad ze toch weer zo nu en dan op. Na het overlijden van haar man in 1820 keerde ze terug naar Amsterdam alwaar ze lid werd van het Genootschap voor Uiterlijke Welsprekendheid en van het Fonds ter Opleiding en Verdere Onderrigting van Toneelkunstenaars. In 1824 zou ze voor de laatste maal optreden. In 1827 kwam er een einde aan het leven van de Nederlandse Melpomene.

Hoewel de biografie voornamelijk een beeld schetst van de actrice Wattier heeft Hoff ook aandacht voor haar leven achter de schermen. In het eerste deel van de biografie wordt veel aandacht besteed aan de waardering die er was voor haar spel. Hoff laat de tijdgenoten - letterkundigen, het publiek, collega's en de periodieken - aan het woord die zich overwegend positief uitspreken over Wattier. Het beetje kritiek dat men op haar heeft, weegt niet op tegen de positieve reacties die klinken. De met name bejubelende getuigenissen geven soms een wat eenzijdig beeld. Dit wordt nog eens versterkt door de weerlegging van Hoff van de soms negatievere uitlatingen. Daardoor wordt de indruk gewekt dat de lovende opmerkingen te weinig kritisch zijn bekeken. Niettemin raak je overtuigd van Wattiers talent en uitzonderingspositie. Dat blijkt ook uit haar bevoorrechte positie ten opzichte van collega's.

In het tweede deel laat Hoff de mens achter de actrice aan het woord. Met name de jaren 1821-22 worden besproken. In deze periode schreef Wattier met de advocaat A. de Bruine. Hoff toont de op één na niet eerder gepubliceerde brieven waaruit een andere Wattier op de voorgrond treedt. De ster van de Amsterdamse schouwburg krijgt reliëf. Zo blijkt dat Wattier in de laatste jaren van haar leven eenzaam was, geldzorgen had en gepijnigd werd door jicht. Al komt er een opleving - ze wordt o.a. lid van het Genootschap voor Uiterlijke Welsprekendheid en geeft ze nog enkele voorstellingen - toch heeft het leven van de Nederlandse Melpomene een treurig einde. Ook de vele bijlagen bevatten gegevens die bijdragen aan een completer beeld van Wattier. Zo is er een overzicht van de boeken die Wattier en haar man Bartholomeus Ziesenis bezaten waaruit valt op te maken dat Wattier niet belezen was en geen toneel-theoretische achtergrond had. Wat overigens veel van haar tijdgenoten verbaasde. Ook de boedelinventaris geeft een indruk van het leven van Wattier, haar smaak en mate van welstand. En natuurlijk de brieven van en aan toneeldichters waaruit Hoff heeft geput geven nieuwe informatie. Zo blijkt bijvoorbeeld dat Wattier onzeker was of zij wel bevoegd was te oordelen over de aan haar ter beoordeling gestuurde toneelstukken.

Jammer genoeg besteedt Hoff slechts in een noot aandacht aan het feit dat Wattier van 1810 tot 1814 mededirectrice was van de Amsterdamse schouwburg, een functie die toch invloed moet hebben gehad op de stukken die er werden gespeeld en op de wijze waarop deze werden vertolkt. Bovendien had het bestuur invloed op de arbeidsvoorwaarden van de spelers. Wattier had hier als actrice de negatieve gevolgen van ondervonden en je kunt je voorstellen dat zij haar best deed de financiële positie van acteurs te verbeteren. Hoff beschrijft wel de vernieuwingen aangebracht door Corver als schouwburgdirecteur maar laat helaas Wattier zelf niet aan het woord.

De biografie geeft een goed beeld van Wattier als actrice, haar sociale positie en haar privéleven. Hoewel over dat laatste zeker nog veel valt te ontdekken. Helaas zijn de memoires waarvan bekend is dat Wattier daaraan werkte nog niet boven water. Deze zullen zeker meer helderheid over haar privéleven brengen.

Yvonne Knobel

G.J. Johannes, De barometer van de smaak. Tijdschriften in Nederland 1770-1830. Den Haag: Sdu Uitgevers, 1995. 246 pp. ill. [Nederlandse cultuur in Europese context 2]. ISBN 90-12-08292-7. Prijs fl. 39,90.

De afgelopen decennia is met de regelmaat van de klok opgeroepen tot onderzoek van tijdschriften uit de achttiende eeuw. Tijdschriften worden immers welhaast unisono opgevat als het belangrijkste vehikel van verlicht gedachtengoed en als motor van de publieke opinie. Groot mag de oogst van dergelijke pleidooien evenwel niet worden genoemd: een aantal deelbibliografieën en een handvol ‘in- en uitwendige’ studies van afzonderlijke tijdschriften. Het tijdschrift als zodanig, als gedrukt medium, was tot op heden in het geheel nog geen afzonderlijk object van studie. Gert-Jan Johannes waagt in zijn monografie de grote greep. Alleen al daarom verdient zijn boek lof.

Zijn onderzoek, dat de periode 1770-1830 bestrijkt, is op twee pijlers gebaseerd, een kwan-

[p. 29]

titatieve en een kwalitatieve. De kwantitatieve basis wordt gevormd door het titelbestand van de Centrale Catalogus van Periodieken van de Koninklijke Bibliotheek (KB) te Den Haag. De kwalitatieve basis bestaat uit voorredes en ‘voortgangsberichten’ in tijdschriften. Het periodiekenbestand van de KB bevat een grote verscheidenheid aan periodieke publicaties, zoals almanakken, nieuwsbladen, overheids- en genootschapspublicaties. De auteur beperkt zich tot tijdschriften ‘in eigenlijke zin’, namelijk vaktijdschriften en tijdschriften voor een algemeen publiek.

Het tellen van titels maakt het mogelijk een aantal gangbare, veelal uit het buitenland overgewaaide, opvattingen te weerleggen of te nuanceren. Allereerst blijkt de groei van het aantal tijdschriften aanzienlijk minder spectaculair te zijn dan doorgaans wordt aangenomen. Pas na de Franse tijd doet zich een forse groei voor. Deze komt hoofdzakelijk voor rekening van de subcategorie der algemeen-culturele tijdschriften. Voorts blijken periodieken slechts een betrekkelijk korte levensduur te kennen: ruim een derde behoort tot de zogenaamde ‘eendagsvliegen’. Slechts enkele tientallen tijdschriften weten het gedurende een reeks van jaren vol te houden. Vermoedelijk had meer dan de helft van de bladen voor een algemeen publiek een oplage van minder dan 500 exemplaren. Eerst boven dit aantal was een blad echter redelijk exploitabel. De Vaderlandsche Letteroefeningen - het enige blad waarover we in deze enigermate zijn geïnformeerd - had in de jaren na 1800 een oplage van 900 à 1500 exemplaren. Deze aantallen maakten het blad niet alleen kostendekkend, maar leverden uitgever Yntema tevens een comfortabele winst op. Kortom, de Nederlandse tijdschriftenmarkt was rond 1800 een overzichtelijke markt met een in absolute zin beperkt aanbod. Welke gevolgen had dit?

Een van de gevolgen was dat gespecialiseerde bladen pas laat, rond 1820/1830, een voet aan de grond kregen. Tot die tijd vond specialisering - inhoudelijk of naar publieksgroep - overwegend plaats binnen het toonaangevende algemeenculturele tijdschrift. Dit type tijdschrift, dat de drie componenten van informatie, amusement en opinie op succesvolle wijze wist te combineren, vertoonde een inherente tendens tot het ‘totale tijdschrift’: het blad dat alles biedt voor iedereen en daarmee alle andere tijdschriften overbodig zou maken. Dankzij hun verscheidenheid slaagden algemeen-culturele tijdschriften er in de decennia voor 1800 gedeeltelijk in de functie van meer gespecialiseerde bladen - zoals spectators en nieuwsbladen - over te nemen. Na 1800 werd, dankzij een verdergaande specialisering, deze tendens naar het totale tijdschrift doorbroken. Hoewel ook dan nog lange tijd specialisering de facto de vorm aanneemt van generalisering. Gaan tijdschriftenmakers bijvoorbeeld uit van een beperkte publieksgroep - kinderen, vrouwen of protestanten - dan omschrijven zij vervolgens de inhoud van hun blad zo breed en gevarieerd mogelijk. Gaan zij daarentegen uit van een speciefieke inhoudelijke formule - bijvoorbeeld landbouw zoals het tijdschrift De buitenman doet - dan wordt vervolgens het beoogde publiek - zijn wij immers niet allen buitenlieden? - zo ruim mogelijk genomen. Kortom, zo concludeert de auteur een en ander maal, de kleine markt voor tijdschriften sloot lange tijd een vergaande specialisering uit. Voor een enigermate gespecialiseerd blad was het aantal potentiële lezers dan ook al snel te klein. Illustratief in dit verband is de reactie van het tijdschrift Argus in 1829 op het nieuwe Tijdschrift voor wijsbegeerte: ‘Neen, hooren wij dezen en genen zeggen, - maakte die Redactie er nu nog maar eens een Versje bij [...] maar zo enkel Wijsbegeerte, zonder Rijmpjes of Raadseltjes opgedischt - foei! wie kan dat slikken?’

Een ander gevolg van de kleine markt was dat ook het ‘denken over tijdschriften’ er maar moeizaam in slaagde een eigen identiteit voor het periodiek te formuleren. Op inventieve wijze laat de auteur zien dat het zelfbeeld van tijdschriftenmakers lange tijd een wat gespleten karakter had. Het ‘tijdschrift’ pendelde heen en weer tussen de actualiteit van krant en nieuwsblad en de vermeende eeuwigheid van een reeks boeken. Pas traag vormt zich een eigen tijdschriftterminologie: ‘tijdschrift’ wordt dan de standaardterm voor een publicatie met een vaste verschijningsfrequentie waarvan de jaargang de centrale eenheid vormt. In samenhang met deze conceptuele verschuivingen worden ook de functies van uitgever, redacteur, auteurs en lezers scherper afgebakend. Zo is de lezer niet langer intekenaar op een reeks boeken, maar abonnee op een tijdschrift van onbepaalde duur.

Deze relatief kleine markt had nog meer gevolgen. Op een verrassende wijze verbindt de auteur namelijk de - noodgedwongen globale - analyse van de vorm en inhoud van tijdschriften met de analyse van de marktverhoudingen. Niet het medium maar de kleine markt vormt in zijn ogen de boodschap. Tijdschriften vormden niet zozeer - zoals gangbaar wordt aangenomen - de spiegel, maar veeleer de motor van de Nederlandse Verlichting. De aard van de Nederlandse

[p. 30]

Verlichting - veelal gekarakteriseerd met termen als openheid, tolerantie en gematigdheid - werd in hoge mate gedicteerd door de (on)mogelijkheden van de Nederlandse tijdschriftenmarkt. Om het publiek duurzaam aan zich te binden konden tijdschriften zich simpelweg geen specialistische wetenschappelijke discussies of radicale standpunten permitteren. In Nederland zou wel een meer radicale Verlichting hebben bestaan, maar deze zou onvoldoende draagvlak hebben gehad om duurzaam een eigen tijdschrift mogelijk te maken.

Ondanks de verdiensten kent het boek een evident tekort. Dit blijkt met name in de inleiding. De auteur laat daar in hoog tempo een veelheid van benaderingen de revue passeren - lezersrevolutie, burgerlijke openbaarheid, politisering, natievorming, differentiëring, professionalisering, commercialisering etcetera -, voorziet deze benaderingen van wat plichtmatige kritische kanttekeningen en neemt deze vervolgens - ‘hoe het ook zij’ - zonder slag of stoot op in zijn alsmaar uitdijende waslijst van vragen en hypothesen.

Gelukkig wordt van veel van deze kwesties in het vervolg van het boek weinig meer vernomen. Een gevolg van deze overdaad is echter dat de auteur voortdurend ten strijde trekt tegen de windmolens van vage, zwatelende begrippen. Zo is hij bijvoorbeeld niet op zoek naar de groei van de tijdschriftenproductie, maar naar een ‘explosieve’ of ‘stormachtige groei’. Zo is specialisering in het aanbod hem niet voldoende, nee, deze dient ‘drastische’ vormen aan te nemen. Evenzo dient de gezochte ‘professionalisering’ en ‘commercialisering’ - wat deze termen verder ook mogen betekenen - in het boekbedrijf zonder meer ‘grootschalig’ te zijn. Het verbaast dan ook niet dat de onderzoeksbevindingen bij herhaling verbleken in het licht van dergelijke ijle maatstaven.

Deze conceptuele smetten laten onverlet dat de auteur een fris en gedurfd boek heeft geschreven dat voor andere gedrukte genres navolging verdient.

Han Brouwer